Мемлекеттің фискалды саясаты

1-ТАРАУ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ

1.1. Ұлттық экономика түсінігі

Ұлттық экономика – белгілі бір елдің қоғамдық еңбек бөлісінің, ғылыми – техникалық дамудың, халықаралык қатынастың, қалыптасқан және өзара байланысқан саланың (экономикалық іс-эрекеттің түрлерінің) бірыңғай кешені.
Құрылым тұрғыдан ұлттық экономиканы құқықтық, салалық және кеңістік ұйым деп қарауға болады.
Құқыктық тұрғыдан ұлттық экономика – заңды тұлға мәртебесі бар ұйымдар (коммерциялық жэне коммерциялык емес) жиынтығы.
Салалық тұрғыдан ұлттық экономиканы талдағанда экономикалық іс-эрекеттің өрісі (сфера), секторы (бөлімі), саласы деген түсініктер колданылады.
Ұлттық экономиканың өріске бөлінуі жалпы ішкі өнім мен ұлттық табыстың қалыптасуына қарай жүзеге асырылады. Сонымен катар, өріске бөлу экономикалық іс - әрекеттің біртұтас тізбегін бақылап отыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты барлық ұлттық экономика материалдық өндірісі жэне өндіріс емес өрісі деп екіге бөлінеді.
Материалдык өндірістің өрісі материалдық игілікті жасаушы немесе қызмет аткарушы экономикалық іс-эрекеттің түрі және салалардың жиынтығын білдіреді. Ол өндіріс үдерісі мен айналыс өрісінің жалғасы болып табылады. Бұл өрістің іс -әрекетінің нәтижесі ретінде өндірістік – техникалық өнім, кең түрде қолданылатын бұйымдар (тұтыну тауарлары), көлік, байланыс және басқалардың көрсеткен қызметтері болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде материалдық өндірістің өрісі үш элементке бөлінеді:
алғашқы (шикізат шығару, өсімдік және мал шаруашылығына байланысты экономиканың бөлігі);
өндірістік (материалдар, жинақтаушы, машина және кұрал-жабдықтар түріндегі толығымен дайындалмаған өнімге қатысты экономика бөлігі);
ақырғы (негізгі) өнім (тұтыну заттарына байланысты экономика бөлігі).
Өндірістік емес өріс тұрғындарға кызмет көрсететін іс - әрекеттің келесі түрлері мен салаларын біріктіреді:
білім;
денсаулық және әлеуметтік жәрдемдер;
коммуналдық, әлеуметтік және жеке адамдарға көрсетілетін қызметтер.
Экономикалық үдерістерді жалпы сипаттау үшін ұлттық экономика секторларға бөлінген.
Ұлттық экономиканың секторы деп өндірістің шығындарын қаржыландыру әдісі мен бағыты, экономикалық үдерісте атқаратын қызметі мен мақсаты тұрғысынан біркелкі институттык бөлік жиынтығын айтады.
Сөйтіп, секторға топтастыру арқылы теориялық және тәжірибелік мақсаттардың (статикалық бақылау, мемлекеттік реттеу үшін) жалпы сипаттамасы бар ұлттық экономиканың бөлігіне бөлуге болады.
Меншік түріне байланысты экономика секторын мемлекеттік және жеке меншікті деп бөлуге болады.
Мемлекеттік секторы мемлекет меншігінде болатын немесе мемлекет басқару орындарымен бақыланатын және басқаратын кэсіпорын ұйымдар жиынтығы түрінде болады.
Жеке меншік секторы тікелей мемлекетпен бақыланбайтын кэсіпорындар, ұйымдар және мекемелер жиынтығы түрінде болады. Ұлттык шот жүйесі бойынша отандық экономикада келесі секторлар түрінде калыптасқан:
қаржылық емес кәсіпорындар;
қаржылық мекемелер;
мемлекет мекемелері;
үй шаруашылығы;
үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциялық емес үйымдар.
Пайда табу үшін өнімді өндіру мен қызмет көрсетуді атқаратын және нарықтық емес өндіріспен айналысатын шаруашылық бөлігінің жиынтығын қаржылық емес кәсіпорындар секторы деп атайды.
Сонымен, бақылау нысаны бойынша үш ішкі секторга бөлінеді:
мемлекеттік;
үлттык жеке меншік;
шетел.
Жалпы ішкі өнімді өндіруге қаржылык емес кәсіпорындарының секторы ең үлкен үлес қосады, бірак олар акырғы тұтынуға қатыспайды.
Қаржылық мекемелер секторы деп қаржылык делдалдармен, сақтандырумен, қаржылық делдалдық және сақтандыру аясында көмекші қызметтермен айналысатын іс-әрекеті оның негізгі түрі болатын коммерциялық емес үйымдарды бақылайтын органдар жиынтығын айтамыз.
Үй шаруашылық секторы адамдардың азғантай топтарынан тұратын үй шаруашылық жиынтығы түрінде көрсетілседі.
Үй шаруашылығына кызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар секторы нарыктық емес негізде үй шаруашылығына тауар мен қызмет көрсетуді қамтамасыз ету негізгі міндеті болатын коммерциялық емес ұйымдар жиынтығын атаймыз.
Сала (экономикалық іс-әрекет түрлері) іс-әрекеттің өрісі, шығарылған өнімі, өндірістің технологиясы, шикізаты, негізгі қоры мсн қызметкерлердің дағдысының ортактылығы тән кәсіпорын мен ұйымдар жиынтығы болады.
Көптеген мәселелерді шешу максатында ұлттық экономиканы салаларға бөлуге болады, оның ішінде негізгілері келесілер:
тіркеу кезінде шаруашылықпен айналысатын субъектілердің мәлімдеген экономикалық іс-әрекеттерін сәйкестендіру;
экономикалык іс-әрекеттің әрбір түрін мемлекеттік реттеу үшін нормативті құқықтык актілерді жасау;
экономикалық үдерістердің дамуын іс-әрекеті бойынша мемлекеттік бакылау жүргізу;
жұмысбастылық, инвестициялық іс-әрекетінің мәселелерін шешу кезінде экономикалық іс-әрекетінің түрлері туралы ақпараттармен мемлекеттік өкімет пен баскару органдарын қамтамасыз ету.
Экономикалық іс-әрекет түрлері туралы жалпы қазақстандық топтастырғыш (классификатор) бойынша салалар тізімі келесідей болады:

1. Ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы.
2. Балық аулау кәсібі, балық өсіру шаруашылығы.
3. Пайдалы қазбаны шығару.
4. Өңдеуші өндіріс.
5. Электроэнергияны, газды және суды өндіру мен бөлу.
6. Құрылыс.
7. Көтерме және бөлшек сату, автокөлікті жөндеу.
8. Қонақ үйлері мен мейманханалар.
9. Көлік пен байланыс.
10. Қаржылық қызмет.
11. Жылжымайтын мүлікпен, жалмен қызмет көрсету операциялары.
12. Мемлекеттік реттеу және қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
13. Білім беру.
14. Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету.
15. Басқа да коммуналдық, әлеуметтік және жекеленген қызметтерді көрсету.
16. Үй шаруашылығын жүргізу үшін қызметтер көрсету.
17. Аумактан тыс ұйымдардыц іс-әрекеті.

1.2. ¥лттық экономика кұрылымының сипаттамасы

Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу мэселелерін шешу оның кұрылымының динамикасын талдаудан, үрдісін аныктаудан, дамудағы басымдылық бағыттарын таңдаудан тұрады.
Ұлттық экономиканың кұрылымы өрістің, секторлардың, салалардың сандық арақатынасымен сипатталады.
Кез келген елде ұлттык экономиканың кұрылымы тұрақты шамада болмайды. Онда әрбір өрістің, сектордың, саланың салыстырмалы мәні келтіріледі. Мұндай факторларға жиынтық сұраныстың деңгейінің ұлғаюы, оның кұрылымының өзгеруі, бар ресурстардың сапасының жоғарылауы және техника бойынша білімнің қайта бөлінуі мен өрістеуі жатады. Сонымен, барлық дамыған елдерде өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өндірістер үлесінің азаюы байқалады, ЖІӨ құрылымында қызмет көрсету өрісінің өсуі байқалады (1.1-кесте) [90. 13 б.].
1.1-кесте. Дамыган елдердегі ЖІӨ күрылымы (%)

Елдер
Ауыл шаруашылығы
Өнеркәсіп
Қызмет көрсету өрісі

1960
1990
1998
1960
1990
1998
1960
1990
1998
Ұлыбтирания
3
2
2
43
36
31
54
62
67
АҚШ
4
2
2
38
29
27
58
69
71
Жапония
13
4
-
45
41
-
42
56

Германия
6
2
1
53
39
-
41
59
44

Осындай үдеріс қазақстандық ұлттық экономикасында да көрінеді.

1.3. ¥лттық экономика құрылымының өзгеру үрдісі мен болашағы

Ұлттық экономика құрылымының өзгеру қажеттілігі кебінесе шаруашылықтың нарықтық әдісіне көшу және даму басымдылықтарының өзгеруіне байланысты болып отырады.
Ұлттык экономика, оның өрісі, секторлары, салаларыиың өзгеруі екі жолмен жүреді:
1) нарык тетігінің әсерімен;
2) мемлекеттік кұрылымдық саясаттың әсерімен.
Нарықтық тетікті пайдалану капиталдың табыстылығы жоғары болатын салаға ауысуын, бәсекесі төмен ашық нарыктың болуына мүмкіндік жасайды. Сонымен катар нарыктық тетік ұлттық экономика салаларында инновациялық, инвестициялық, материалды-техникалық, кадрлық элеует-терінің жүйесі болғанын қалайды.
Тек қана нарықтык тетікті пайдалану ұлттық экономи-каны толыгымен қайта кұруға болмайтынын өмір көрсетіп отыр. Бұл жагдай мемлекет меншігін жекешелендіргенде, сыртқы экономикалық саясатты жэне валюталық бақылауды ырықтандырғанда белгілі болды. Қазіргі кезде ықпалы ин-вестициялық, инновациялық жэне кұрылымдық саясаттың жаңа жүйесін қолдану керек екені анық болып отыр. ҚР Үкі-меті 2003-2015 жылдарга индустриялық-инвестициялык баг-дарламаны қабылдап, оны жүзеге асыруға ат салысып жатыр.
Индустриялық саясат дегеніміз мемлекеттің бәсекеге тү-суге қабілетті жэне тиімді ұлттық өнеркэсіпті қалыптастыруы үшін кэсіпкерлікке қолайлы жағдайлар жасауға жэне қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенін білдіреді.
Индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік Стра-тегиясы 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған. Стратегиялық жоспарда белгіленген мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз етуі, сондай-ақ одан кейінгі жылдары қазақстандық эконо-миканың сервистік-технологиялық негіздерін қалыптастыру-га багытталган.
Стратегияның басты мақсаты шикізаттық бағыттан бас тартуға ыкпал ететін экономика салаларын эртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу; ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға өту үшін жагдай жасау болып табылады.
Өңцеуші өнеркэсіпте жэне қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабілетті жэне экспортқа негізделген тау-
ұйымдық жагынан жетілдіруге жэне экспорттық багыпагы өнімнің жаңа түрлерін шыгаруга кедергі жасамайды.
Нақты ұсыныстар жеке секторда туындауы тиіс, ал екін-ші деңгейдегі банктер және құрылатын инвестициялық мем-лекеттік даму институттары осындай ұсыныстарды жеке сек-тормен эріптестіктік қарым-қатынаста ықтималды түрдс іске асыру максатында арнайы эдістемелер негізінде оларга талдау жасау керек.
Нарықтық экономикалы елдердің, оның ішінде Қазақ-стан Республикасының заңдары бюджет қаражатын жеке кэсіпорындарға қаржы жэне инвестициялық қолдау көрсетуге жұмсауға тыйым салады. Осыган сәйкес нақты жеке ком-панияларға қаржылық қолдау көрсету мемлекеттік сыбайлас жемқорлыктың көрінісі ретінде бағаланады. Тәжірибе осын-дай көзқарастың дұрыстығын көрсетті.
Әдетте, мемлекет нақты компанияларға тікелей қар-жылық қолдау көрсете алмайды жэне онымен айналыспау-ына тиіс, бірақ экономиканың бэсекелестік қабілетін артты-ру мэселелерінде, жеке кэсіпорындарды жаңгыртуға, инно-вациялық үдерістерге қатысуға және осы арқылы өзінің өнді-рістік және бэсекелестік элеуетін кұруға жэне жақсартуға ұмтылуға ұйытқы эрі бастамашы болуы мүмкін жэне болуы тиіс.
Өнеркәсіпті жаңғыртудың басым бағыттарын анықтау үшін отын-энергетикалық кешеннің жэне экономиканың бас-ка да негізгі салаларының инвестициялық жэне өндірістік элеуетін тиімді пайдалану керек.
Мұнай экспорттаушы елдерде экономиканы әртарап-тандырудың басты бағыттары.
Таяу Шығыс елдерінде болашақ эконамикасының негіз-дерін қалау мынадай бағыттар бойынша дамып келеді:
1) шаруашылықты эртараптандыру;
2) шетелде капиталды ұзақ мерзімді жэне сенімді түрде орналастыру жөніндегі ауқымды қаржы-инвестициялық кыз-мет жүргізу.
Жергілікті экономиканың эртараптандырылуы өндірістік салада да, өндірістік емес салада да жүруде.
Осыган ұқсас баска да көптеген елдердегідей өндірістік күштерді эртараптандырудың бірінші бағыты - ресурстық-экспортгык кезеңдердің жоғары сатыларын дамыту. Бул елдер шикі мұнай мен газды экспортқа шыгарудан мұнай өнімдерін жэне мұнай мен газ химиясы өнімдерін экспорттауга көшуге ұмтылуда. Мысалы, Кувейттегі МӨЗ-тарының қуаты өндірілетін мұнай көлемінің 90 пайызға жуығын құрайды, ал мұнай өнімдерін экспортқа шыгарудан түсетін табыс шикі мұнайды экспортқа шығарудан түсетін табыстан асып түседі.
Өндірістік күштерді әртараптандырудың бұган қарсы бағыты импорттық шикізат пен бөлшектерден негізінен тұтыну бұйымдарын шығаратын өңдеуші өнеркэсіптің шағын жэне орта кэсіпорындарын дамытуды ынталандырумен бай-ланысты.
Өңдеуші өнеркэсіпті орналастыру үшін жақсы жаб-дықталған парктер құрылуда, бұған шетелдік кәсіпкерлер түрлі жолдармен (қыруар жеңілдіктермен жэне мемлекеттік субсидиялармен) тартылады. Мұнай экспорттаушы бай елдер трансұлттық корпорациялардыц (ТҰК) каналдары арқылы шикізат, көмекші бөлшектер, жабдықтар, жинақтаушы эле-ментгер жэне әсіресе технологиялар жеткізуге мүдделі.
Жергілікті капиталдың кемінде 50 пайызы қатысуымен құрылатын аралас кэсіпорындар, сондай-ақ қызметтің ак-ционерлік емес нысандары: лицензиялық келісімдер, кадр-лар даярлау, басқару мен жарнамада көмек көрсету, дайын күйінде келісімшарттары, инжиниринг ТҰК-ның рынокқа енуінің өзіне тэн нысандарына айналды.
л л Нарықтың мәні мен түрлері
Нарық - тауар айырбасын қамтамасыз ететін институттар мен тетіктер. Бұл тауар мен көрсетілген кызметтің, жылжы-майтын мүліктің, құнды қағаздардың, валютаның сатушы мен сатып алушылардың арасындағы байланыс нысаны. Сонымен қатар нарық - тауар мен көрсетілген қызметтің айырбасы бо-латын орын.
Нарық субъектілері:
1) жеке адамдар;
2) заңды тұлғалар;
3) мемлекет. Нарықтың саралануы:
1) айырбас нысаны бойынша - тауар, көрсетілген қыз-мет, капитал, құнды қағаз, еңбек, ақпарат, ғылыми-техникалық, әзірлеме, валюта нарықтары;
2) қамтылган аумағы бойынша - дүниежүзілік, ұлттық, аймақтық, жергілікті нарықтар;
3) қазіргі заңдарға сәйкестігі бойынша - ресмилендірілген (ресми нарық), ресмилендірілмеген (көлеңке нарық) нарықтар;
4) толықгық дәрежесі бойынша - тепе-теңдік, тапшы, артық нарықтар;
5) қызмет атқару тетігі бойынша – бәсекелестік, монополиялық нарықтар.
Нарық тетігінің элементтері:
1) төлей аларлық сұраныс - Д;
2) ұсыныс - 8;
3) тепе-теңдік нарықтық баға - Р.
Таза жетілген (еркін) нарық тек теорияда ғана қарастырылады, бірақ та өмірде кездеспейді. Жетілген нарыққа жету шарттары:
1) нарық түрлерінің көп болуы (тәуелсіз сатушы мен сатып алушылардың көптігі);
2) өнімнің біркелкілігі;
3) нарыққа сатып алушы мен өндірушілердің еркін кіруі;
4) нарықтың айқындығы (нарықтық қарым-қатынас жайлы мэлімеітсрдің толық белгілі болуы, сатушы мен сатып алушының арасында келісімнің болмауы)
5) өндіріс факторларының жұмылдырылуы, еңбек пен капиталдың өзара тез ауысуы.
Жетілдірілген нарықтың болмау себептері:
1) барлық шарттарды орындау мүмкін еместігі;
2) кез келген нарық өндірісті шоғырландыруға тырысуында;
3) монополия, монопсония, олигополия, екі жақты монополия және басқалар типтес әр түрлі нарықты қалыптастыру.
Нарықтың алуан түрлері мен типтерін бөліп көрсетуге болады.
Тауар нарығы - өндіріс құралдары немесе тұтыну тауарларын ұсынатын нарық.
Капитал нарығы - капиталға сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын, ақша қаражаттарын қайта бөлетін, негізгі капиталдың қозғалысын, пайданы көбейтетін, экономикалық парапарлықты қамтамасыз ететін өріс.
Құнды қағаздар нарығы - несиелік қатынас және құнды қағаз көмегімен меншіктену қатынасынан тұратын нарық.
Еңбек нарығы - көп меншікті, жұмыс куші мен өндіріс субъектілері мүдделерінің бірыңғай болмау салдарынан қоғамдык өндіріс ерісінде қызметкерлерді жүмысқа қабылдау және пайдалану кезінде коғамда болатын әлеуметтік-еңбек қарым-қатынасының жиынтығы.
Ақпарат нарығы - ақпаратгық өнімді сатып алу-сату мәмілесі мен ақпаратық қызмет керсетудің нарықтық қатынастың өрісі.
Валюта нарығы - шетелдік валюта, шетел валютасында көрсетілген төлем кұжаттарды көрсететін операцияларды жүргізгенде пайда болатын экономикалық қатынастың өрісі.
Әлемдік нарық - тұрақты сауда-экономикалық қатынас орнатылған жеке елдердің ұлттық нарығының жиынтығы.
Бұқа нарығы - бағаны көтеруде катаң үрдісі бар нарық (биржада бағаны көтеру үшін қатысатын маклердің бейнелі атынан шықан).
Аю нарығы - бағаны төмендетуде қатаң үрдісі бар нарық (биржада бағаны төмендету үшін катысатын маклердің бейнелі атынан шыккан).
Шашыраңқы нарық - бүл майда тұтынушылар қатысатын нарық.
Спот нарығы - нақты өнімді дер кезінде сатып алушыга жеткізілетін нарық.
Монополия - мемлекетке, кәсіпорынға, ұйымға немесе жеке адамга әр түрлі іс-әрекет түрін өзінің қалауы бойынша жүргізуге мүмкіндік беретін айрықша құқық. 2- 316-08
Олигопсония - бірнеше сатып алушыга көптеген сатушылардың келетін нарық түрі. Олигопсоня монополияның қарама-карсы түрі.
Монопсония - бір ғана сатушыға көптеген өндірушілер өздерінің өнімдері мен көрсетілген кызметтерін ұсынады.
Олигополия - бұл нарықтык құрылым, оның жағдайында сатушылардың белгілі бір топтары басым келеді.
Нарықтық экономика жүйесін 1.5. қалыптастыруда мемлекеттің рөлі
Нарықтық экономикада мемлекет коғамдық институт ретінде өте маңызды рөл атқарады. Ең алдымен мемлекет нарық субъектілері үшін экономикалық қатынастың қалыптасу жагдайы мен ережелерін белгілей отырып, оның орындалуын бақылайды. Басқа сөзбен айтқанда, нарықтық экономиканың қалыптасу және реттеу тетігін мемлекет қамтамасыз етеді. Одан да баска, нарықтық экономиканың барлық жүйе жұмысының тұрактылығы мен тиімділігіне жауап береді. Осы мәселелерді шешу үшін мемлекет орасан зор жұмыс атқарады. Бұл жұмыстың нәтижесі болып заңдар, қаулылар, әр турлі нұсқаулар болады, оларды орындау нарық субъектілері үшін міндетті болады.
Нарықтық экономикада мемлекеттің орындайтын негізгі функциялары:
1) мемлекет кәсіпкерлік кызметтің ұйымдық-құқықтык нысандарын заңнама түрінде белгілейді;
2) тауар нарығын және бәсекелестікті дамыту, монополиялық іс-әрекетті заң бойынша тежеу саясатын жүргізеді;
3) табиғи монополияның іс-әрекетін мемлекет реттейді, оның ішінде олардың тауарлары мен көрсететін қызметіне белгіленген баға қояды;
4) мемлекет функцияларына салық салу жүйесін заң түрінде қамтамасыз ету жатады.
Экономиканы мемлекеттік 1.6. реттеудің экономикалық тетіктері
Кәсіпкерлік іс-әрекетке, экономиканың тұрақтануы мен алға басуына мемлекет ыңгайлы жағдай жасау үшін фискалды, ғылыми-техникалық, инвестициялық, багалық, амортизациялық, несие-ақшалық және басқа да саясат түрлерін іске асыруы керек, ол үшін экономикалық және әкімшілік әдістерінің кешенін пайдалануга тиісті.
Мемлекеттің фискалды саясаты. Мемлекеттің фискалді саясаты деп тұрақтандыру және жандандыру мақсатында салық салу жүйесі арқылы экономиканы реттеуді айтамыз.
Өндірістің құлдырау кезінде жиынтық сұранысты арттыру үшін мемлекет қоғамдык жұмыстарды (жол, көпір жэне басқа да нысандарды) ұйымдастыруға және мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру үшін көп қаржы жұмсауға тура келеді, соның арқасында көптеген салалар мен кәсіпорындары өзінің жұмысын жандандыруга мүмкіншілік алады. Экономиканы көтеру үшін тұрғындар мен кәсіпорындарынан салыкты азайту аркылы мемлекет өзінің табыстарын азайтуы мүмкін, ал ол болса тұрғындардың тұтыну тауарларына деген сұранысын көбейтеді, кәсіпорындарында оны дамыту үшін қосымша қаржылар пайда болады деген сөз.
Нарықтық экономикада өзін-өзі ұйымдастыратын және реттейтін тетіктер болады, экономикада қолайсыз жағдайлар пайда болғанда бірден әрекетке кіріседі. Тұрақтандыргыш тетігі ретінде алдыңғы қатарлы салық салу жүйесі болып табылады. Табыс өскен сайын алып алып салықта өсіп отырады.
Қаржылық-несиелік саясат деп мемлекеттің банктік пайызды, ақша мен несие мөлшерін мақсатты түрде басқаруды айтамыз.
Несиелік-қаржылық саясатты іске асыруда Қазақстанның Ұлттық банкі басты рөл атқарады. Нақты экономикалық жағдайға қарай Ұлттық банк пайыздық мөлшерлемені реттей отырып, коммерциялық банктің беретін несиесін көбейтіп, не болмаса азайтып отырады.
Міндетті резерв мөлшері арқылы да
Ұлттық банк әсер ете алады. Бұл мөлшердің аздығы коммерциялық банктерге көбірек несие беруге мүмкіндік береді.
Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалык серпілістің жандануы әр уақытта экономиканың өрлеуінің маңызды факторы болып саналады, соның арқасында ғана ел күшті индустриялы мемлекетке айналады.
Біртұтас ғылыми-техникалық саясат деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз ететін, оның нәтижелерін халық шаруашылығына өндіруге жағдай жасайтын шараларды айтамыз.
Мемлекеттік ғылыми-техникалық біртұтас саясат ғылым мен техниканы дамуындағы басымдылық бағыттарды таңдауды және оның дамуын мемлекетпен әр уақытта колдап отыруын білдіреді.
Біртұтас ғылыми-техникалық саясатты іске асыру үшін мемлекет білім мен академиялық ғылымның өрісіне жеткілікті қаржы бөледі, алдыңғы қатарлы амортизациялык жэне инвестициялық саясат жүргізеді, ғылыми кызметкерлердің ең-бекақысын төлеу жүйесін жетілдіреді, нарыктық экономика кезінде әрбір кәсіпкерлер жаңалықты епдіруге құштар болады.
Амортизациялық саясат. Бұл мемлекеттің гылыми-техникалық саясатының бір бөлігі болып табылады. Аморти-зация мөлшерін, оны санаудың жэне пайдаланудың тэртібін белгілеу арқылы мемлекет ұдайы өндірістің карқыны мен өзгешелігін және бірінші кезекте негізгі қордың жацартылу жылдамдыгын реттейді.
Амортизациялық саясатты жасағанда мсмлекет келесі қагидаларга сүйенуі керек:
1) негізгі қорларды қайта бағалау, эсірссс иифляция жағ-дайында, дер кезінде жасалуы керек;
2) амортизация мөлшері жаіі жэне ұлгаймалы ұдайы өндіріс үшін толығымсн жеткілікті болуы керек;
3) амортизациялық аударымдар өзінің тікелей максатына жұмсалуы керек;
4) амортизаңиялык мөлшерлер негізгі қордың атқарымдық міндетіне, сонымсн қатар олардың сапалық және табиғи тозу мерзіміне байланысты бөлшектенуі керек;
5) кәсіпорын жеделдетілген амортизацияны қолдануга мүмкіндігі болуы керек.
Амортизациялық саясатты мемлекет дұрыс жүргізе отырып, кәсіпорындарға жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріске қажетті амортизациялык аударымдар түрінде жеткілікті қаражаттары болуына мүмкіндік жасайды.
Инвестициялық саясат. Инвестициялық саясаттың арқасында мемлекет өндіріс көлемінің карқынына, ҒТС жылдамдатуга, коғамдық өндірістің кұрылымының өзгеруіне және әлеуметтік мәселелерді шешуге тікелей ықпал ете алады.
1991-1998 жылдары өндірістің құлдырауы көбінесе материалдық өндіріске күрделі қаржылардың аз жұмсалғанынан болды.
Нарықтык экономикаға ету кезінде негізгі мәселе мемлекетті негізгі инвестор қызметінен босату болып табылады. Бұл кезде эрбір кәсіпкер өзіне байланысты инвестицияның кезі болып табылатын факторларды дамытуга тиісті. Инфляция жағдайында, демек банк несиесінің жоғары мөлшерлемесі болғанда әсіресе орта мерзімді және ұзақ мерзімді жобалар қыскарады, себебі неғұрлым пайыз мөлшерлемесі жоғары болған сайын инвестиция келемі азаятындығы теориядан белгілі.
Жалпы тұрғыдан алғанда мемлекет әр түрлі тетіктерді колдана отырып, инвестициялық белсенділікке әсер етуі мүмкін. Оның ішіндегі каржы және салық саясаты; қайтадан жандандыру және техникалық қайта жабдықтауға пайдалынатын жеңілдіктер қарастыру; амортизациялық саясаты және осы сияқты басқа да жеңілдіктерді пайдалана алады.
Мемлекеттік кэсіпкерлік. Мемлекеттің экономикаға тікелей кіруінің маңызды нысаны - ол мемлекеттік кәсіпкерлік. Ол кәсіпкерлік іс-әрекеттің айрықша түрін құрайды да, мемлекеттік секторда іске асады, сонымен катар мемлекеттік кәсіпорындары өндіріске және тауар мен көрсетілген кызметті өткізуге катысады.
Өндірістің кұрылымын қайта кұру, салалық және аумактық үйлеспеушілікті азайту, ғылыми-техникалық серпілісті ынталандыру, экономиканың тиімділігін өсіру арқылы жалпы ұлттық мақсаттарды іске асыра отырып, шаруашылықтың дербес субъектісі ретінде қызмет атқарады.
Мемлекеттік кэсіпкерлік ұдайы өндіріс үдерісіне тікелей катысады. Бұл әсіресе тиімділігі өте аз салаларда қажетті, себебі бұл салалар шетел инвесторларын қызықтырмайды, бірақ та оның дамуы ұдайы өндірістің жалпы даму жағдайын анықтайды.
Бағаның құрылуы. Бұл экономикаға жэне кәсіпкерлік іс-әрекетке мемлекеттің әсер ету тетігі болып табылады. Баға саясатын пайдалана отырып, мемлекет сұраныс пен ұсынысқа, табыс жэне ресурстарды қайта бөлуге, ең аз тұтыну деңгейін қамтамасыз етуге, сонымен катар монополия меи инфляцияға карсы және басқа да үдерістерді мемлекетке қажетті бағытта болуына әсер ете алады
Нарықтық қатынас жағдайында көптеген тауарлардың бағасы ерікті болады, яғни олар сұраныс пен ұсыныстың әсерінен анықталады. Бірінші қажеттілікті тауарлардың және көрсетілген қызметтердің көпшілігіне мемлекет бағаны және тарифтерді реттеп отырады. Осылай етіп барлық нарықты экономикасы дамыған елдерде жасалады. Бағасы реттелетін тауарлар мен көрсетілген қызметтердің үлесі 10-15 пайыздан аспаса да бәрінен бұрын тұтынудың ең аз мөлшерін қамтамасыз етуде өте маңызды рөл атқарады.
1.7.
Әлемдік экономиканың даму үрдістерін талдау
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін капитализмнің әлемдік жүйесі өзгеріске ұшырап, монополистік немесе трансұлттық капитализмнің жаңа белгілеріне ие болды.
Мұндай өзгеріс әлемдік сауданың едәуір өсуімен, трансұлттық компаниялардың пайда болуымен, шетелдік инвестициялардың елеулі түрде артуымен және сауда шарт-тарының ырықтануымен сипатталады. Халықаралық валюта қоры және Дүниежүзілік банк сияқты институттар пайда болды.
Егер елуінші жылдары әлемдік экономика дүние жүзіндегі барлық елдердің ұлттық экономикасының жиынтыгы болса, ал алпысыншы жылдардан бастап корпорацияларды трансұлттық белгілері бойынша ұйымдастыру үдерісі көрініс бере бастады.
Тоқсаныншы жылдарға қарай тауарлар мен кызметтер өндіру үдерісі толымсыз сипат алып, әлемнің барлық елдері бойынша шашыраңқы орналасты. Қаржы-өнеркәсіп капиталы трансұлттық сипатқа ие бола бастады.
Дамушы елдер үшін бұл өзгерістердің маңызы аса зор. Дамыган және дамушы елдер арасындағы шеткері аймактар шикізат жеткізуге, ал орталық оны өңдеп, шетке кайта жеткізуге негізделген дәстүрлі қарым-қатынастар айтарлықтай өзгерді.
Әлемдік капитализм жағдайында дамушы елдер өндірістік үдеріс тізбегіне тартылып, косылган құны барынша төмен тауарлар өндірісінің салыстырмалы төменгі сатысындағы тауарларды өндірумен айналысатын болды.
Әлемде индустриялық саясат жүргізудің мол тәжірибесі жинақталган. Санаулы елдердің ғана экономиканың бір енімге деген тәуелділік мәселесін ойдағыдай шешіп, өз өнеркәсібін әртараптандыра алғанын атап өтуге болады.
Экспорттың құрылымын әргараптандыру үшін индустриялық саясатты қолдану түрлі елдердің тарихи өткен кезеңінде импортты алмастыруга және экспортқа бағдарланган саясаты мысалдарынан айқын байқауга болады. Негізінен осындай саясат қолданылган Латын Америкасы (Мексика жэне Бразилия) және Шығыс Азия (Оңтүстік Корея жэне Сингапур) елдеріне жасалған талдаудан экспортқа бағдарлану арқылы тұрақты экономикалық өркендеуге қол жеткізуге болатындығы туралы негізгі қорытынды жасауга болады. Тарихи өткен кезеңде Латын Америкасы елдері де, Шығыс Азия елдері де импорттың мейлінше аз болуына және экспортқа бағдарланган кезеңдерінен еткен. Шығыс Азия елдерінің белгілі бір кезеңде импортты алмастыру саясатынан бас тартып, экспортты қолдау саясатына көшуі, ал Латын Америкасының
импорт алмастыруға ерекше көңіл аударуы осы елдердің ерекшелігі болып табылады [70.13-32 бет].
Экономикалық теория тұрғысынан алғанда экспортқа негізделген саясаттың табысты болуы түсінікті, себебі өзінің ішкі нарығының әлеуетін сарқып тауысқан елдер өздерінің экономикалық даму үдерісіп тоқтатпау үшін сыртқы нарықтарды игере бастауга мәжбүр болады. Латын Америкасының елдері импорт алмастыруды қолдай отырып, нақты бәсекелестікке емес, жасанды әкімшілік және тарифтік тосқауылдарға негізделген салаларды кұрғандығын атап өту керек. Бұл салалар нығайып алғаннан кейін жаңғыртудың және өнімділікті арттырудың орнына өз ресурстарын импортты алмастыру саясатын одан әрі сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы өз мүдделерін барынша қорғап қалуға бағыттады. Осының салдарынан ресурстар тиімді бөлінбей, ұлттық экономика халықаралық бәсекеде ұтылып жатты.
Жалпы алғанда жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыратын әлемдік экономикадағы басым үрдістерді төмендегіше саралауга болады:
дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистік-технологиялық экономикаға өту;
- жаһандану;
- экономиканы ырықтандыру;
- жаһандық бәсекенің артуы жэне өңірлік ықпалдасу. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінде экономика-лық дамыған елдер индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистік-технологиялық экономикаға өтті. Бұп елдерде ЖІӨ үлкен бөлігі қызмет көрсету секторында қалыптасады. Мұндай қызметтердің айқын байқалатын ғылыми және инновациялық негізі бар.
Экономикасы дамыған елдерде зияткерлік ресурстар және қаржы капиталы шоғырланған, ал индустриялық өндіріс, әсіресе еңбекті көп қажет ететін өндірістер біртіндеп әлемнің экономикалық даму тұрғысынан неғұрлым артта қалған елдеріне ауысуда.
с Қазакстан Республикасы ұлттық экономикасының сатылары
Өткен 1991-1998 жылдары социалистік коғамда болғн елдердің шаруашылығын нарықтык экономика кағидасы мен тетіктеріне көшіру нәтижесінде әлемдік экономикалық дамуда орын алған орасан зор ауқымды өзгерістерге толы болды. Қазір, алғашқы қорытындылар жасай отырып, бұл елдерде әлеуметтік-экономикалык қатынастарды алмастырудың жалпы бейнесі біржакты еместігін айтуға болады. Нарықтық түрлендірулердің табыстылығы мен сәтсіздігі арасындағы айырмашылығы және олардың тереңдігі көбінесе таңдап алынған экономикалық реформалар жүргізу стратегиясы мен тактикасына байланысты анықталып отыр.
Алғашқыда кеңестік коғамда болган мемлекеттердін, соның ішінде Қазакстанның да экономикалық саясаты нарықтық экономиканың неоклассикалык үлгісіне немесе батыстық кеңесшілер ұсынган экеномикалық реформаларды жүзеге асырудың дайын ережелеріне негізделген болатын. Дегенмен, оның барлығы да бұл елдердің экономикалык даму ерекшеліктерін жэне реформа жүргізудің қазіргі кезеңдегі өзгешеліктерін ескермеді. Кеңестік қоғамнан кейінгі кеңістіктегі экономист-ғалымдардың зерттеулерінде, ауқымды ғылыми-қолданбалы бағдарламалар бойынша ұсыныстарында экономиканы нарықтык реформалау мәселесіне ғылыми негізделген әдістер ұсынылған болатын[70.13-32 бет].
Бірақ, олар негізінен ағымдагы экономикалық жағдайға қатысты колданбалы мәселелерді шешудің жеке бөлшектенген кырларын ғана қозғап отырды.
Кеңестік коғамда болған республикаларда нарыктық экономика құрудың кейбір дәстүрлі теориялык амал-әдістерінін жарамсыз екенін өмірдің өзі көрсетті. Экономикалык катынастарды ауыстыру реформаларын жүргізудің дәлелденбеген әдістері мен ойланбай жасалган кадамдар, шетелдік кеңес берушілер мен сарапшылардың іс-жүзінде тексерілмеген және отандық ғылыми зерттеуінде салыстыра дәлелденбеген ұсыныстары, латын-американдық немесе баска елдердің даму үлгісін қаз-қалпында көшіру біздің еліміз үшін біркатар жағдайларда ойдағыдай нәтиже бермеді. Осылайша нарық тепе-теңдігі мен еркін бәсекелестіктің абстрактілі үлгілеріне сүйене отырып, Халықаралық Валюталық Қор (ХВҚ) ұсынган экономикалық түрлендірулердің теориялық тұжырымдамасы толық дәлелденбеген болып шықты жэне ол тек тұрақты нарықтық экономикада ғана қолдануга жарамды екені ескерілмеді. Оны әлі нарықтық қатынастары қалыптаспаган, бәсекелік орта түзелмеген, ал экономикасы тұрақсыз, әрі айнымалы елде қолдану экономикалық үдерістердің, өндірістік байланыстардың, қалыптасқан тетіктердің бұзылуына, ал оның салдарынан өндірістік ғаламаттың кұлдырауына, тиімділіктің күрт төмендеуіне, барлық түрдегі шығын көлемінің өсуіне, сондай-ақ жұмыссыздықтың артуына, халықтың өмір сүру деңгейі темендеуіне, әлеуметтік жағдайдың ушығуына әкеп соқтырды [70. 13-32 бет].
Мысал үшін, батыстық кеңес берушілер ұсынған, ал шын мәнінде нақты тетіктермен бекітілмеген, жедел түрде жекешелендіру ірі өндірістік кешендерінің ыдырауына алып келді. Ал олар біртұтас құрылым ретінде нарықгык экономикаға көшу жағдайында тұрақтылық негізі бола алар еді. Нәтижесінде өмірге қабілетсіз саны көп құрылымдық буындар пайда болды, технологиялық тізбекпен бірге ғылым мен өндіріс арасындағы байланыс үзілді, отандық өнімдердің техникалық деңгейі мен бәсекелестігі төмендеп кетгі. Ал екінші жағынан, меншікті бақылаусыз бөлісу, оны төмен бағамен инвесторлар қолына өткізу жаңа өндіріс құруға және оны қайта кұруга емес, нарықтық кәсіпкерлік мотивация күшінің бұрмалануына, яғни оның алаяқтық операцияларда ағымдық нәтижені барынша молайту мен бөлісуге бағыт алуына экелді. Мұндай жағдайда жаңа монополист - меншік иелері мен мемлекет мүдделері мемлекеттік басқару тетіктері аркылы да (оларды түбегейлі қайта ұжымдастыруына байланысты), нарықтың көрінбейтін колы жәрдемімен де (бәсекелестік ортаның болмауынан) өзара түйіспейтіні анық.
Қалыпты ақша айналымдылыгын қамтамасыз ететін тетіктердін болмай тұрған уақытта, қаржылық тұрақтандыруды ақша көлемін барынша азайту арқылы қол жеткізу қарыздың өсуі мен сұраныстың телем қабілетінің азаюына себепші болды. Қаржы саласын мемлекеттік реттеуде емірде әдістемелік негізделінбеген жэне іс жүзінде тексеруден өтпеген шаралардың жүргізілуі бос капиталдың банк секторында шоғырлануына жағдай жасап, өндірістік инвестицияларды тиімсіз етті. Қоғамдық өндірістен түскен табыстың едәуір бөлігі ірі жеке меншік иелерінің қолына шоғырланып, оның үстіне инвестициялық іс-әрекетке дұрыс мемлекеттік реттеу жүргізілмеуі, өндірістік табыстың қысқаруы есебінен ұлттық табысты өндірістік емес тұтынудың қарқыпды өсуіне әкеп соктыру әсерінен кеңітілген ұдайы ендіріс қана емес, қарапайым ұдайы өндірістің өзіне қауіп төндірді.
Нарықтық реформаларды жүзеге асыру барысындагы ең үлкен қателік - мемлекеттің нарықты реттеу мен өтпелі үдерісті басқарудағы рөлінің төмендеуі - экономиканың шамадан тыс монополияға ұшырауына, қауіпсіздігі үшін стратегиялық маңызы зор ірі саладағы компаниялардың мемлекет бақылауынан шығуына, көлеңкелі сектордың қалыптасуына жол ашты.
Соңғы он бес жылдың ішінде жинақталған тәжірибе соңғы жылдары қол жеткізілген жалпы экономикалық жағдайдың жақсару үрдісін баянды етіп, қолда бар тұрақты экономикалық даму факторларын іске қосуды қамтамасыз ететін тетіктерді неғұрлым нақтылы түрде іске асыруга және ұғынуга мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасы 1.9. құрылымын әртараптандыру проблемалары
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазакстан жаһандык экономикада әлемдік тауар нарығына мұнай, газ, қара, түсті, сирек кездесетін және асыл металдар мен уран өнімдерін шығаратын ел ретінде карастырылады. Ауыл шаруашылығы өнімдерінен астық экспортының келешегі бар екені дәлелденді.Қазақстанда пайдалы қазбалардың ірі корларының болуы оның салыстырмалы экономикалык артықшылыгы болып табылатындықтан, ол қазіргі уақытта классикалық экономикалық сценарий бойынша дамуда.
Өндірістің және шикізат ресурстарын экспортқа шығарудың қарқынды дамуы экономикалық дағдарыстан шығуға ықпал жасап, соңғы жеті жылда (2000 жылдан кейін) эконо-микалык өсудің жоғары карқынын қамтамасыз етуге мүм-кіндік берді.
Өнеркәсіптің шикізат салаларына шетелдік инвестицияларды тарту жэне каржы саласында құрылымдык-институттық өзгерістерді жүзеге асыру жөнінде мемлекетгік саясаттың жүргізілуіне байланысты Қазакстан экономикасыныц дамуында ілгерілеу байқалуда, елде өмір сүру деңгейі жоғарылауда және ұзақ мерзімді кезеңде индустриялык сервистік-техпологиялық даму сатысына өтуге мүмкіндік беретін каржы ресурстары жинақталуда.
Бүгінгі танда Қазакстанды әлемдік қоғамдастык нарықтық экономикаға сай мемлекет ретінде мойындап отырғанын атап өту керек, ол ТМД елдерінің ішінде бірінші ел болып инвестициялық рейгингіне ие болды.
Дүниежүзілік банк Қазақстанды әлемдегі инвестиция салуга ең тартымды 20 елдің қатарына қосты. Тәуелсіздік жылдары Қазакстан экономикасына 50 млрд. астам АҚШ долл. тартылды.
('гратегиялық тұргыдан алғанда қабылданган үлгіге сэйкес Қазақстан бәсекелестікке және әлемнің барлык елдсрімсн өзара тиімді ынтымақтастық орнатуга негізделген тауарларды, қызметтерді, капиталды және жұмыс күшін экспорттауга багдарлангап ашық экономикалы ел ретінде қалыптасып келеді.
2000-2005 жылдары ішінде ЖІӨ-нің орташа жылдық өсу қарқыны 9,2% қүрады. 2010 жылы ЖІӨ екі есе ұлгайту үшін оның орташа жылдық өсу қарқыны 7,2% болуы керек.
Сонымен катар Қазакстан отын жэне минерал шикізатының ірі әлеуетін шоғырландырған шағын экономика ретінде өндірістің өңдеуші салаларына инвестициялар үшін қолайлы емес. Бұл шикізат ресурстарына жағдаяттың өзгеруіне катысты ел экономикасын осал әрі тәуелді етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізат ресурстарына бай кейбір дамушы елдер тұрақты экономикалық дамуға кол жеткізбей, шикізаттың әлемдік тауар нарықтарыда жағдаяттың өзгерістеріне тым тәуелді болып қала береді.
Экономиканың шикізат секторларынан едәуір табысқа ие бола отырып, мемлекет пен жеке сектор экономиканың жаңа салаларын дамытуга ұмтылмайды. Сонымен бірге ресурстар қоры мардымсыз немесе тапшы елдер ілдебайлап күн кешу шегінде болатындықтан, экономиканың жаңа секторларын дамытуга үнемі эрекет жасайды. Алайда ұзак мерзімді келе-шекте шикізат қоры сарқылады. Бұл пайдалы қазбалардың кен орындары толықтай пайдаланылганиан кейін тұрақты даму тұргысынан алганда елеулі мәселелер туғызады.
Экономиканың шикізат секторынан алынатын ірі кірістерден шектен тыс толығу қаупін ескере отырып және мұнай бағасының күрт төмендеуінің зардаптарын болжау негізінде Қазақстанда Ұлттық қор кұрылды, онда мұнай мен түсті металдарға әлемдік баға деңгейінің белгіленген қалыпты шектен асып кетуінен түсетін кірістер жинақталады.
Бұл шара, сондай-ақ қазақстандық қаржы жүйесіне түсетін валюта қысымын жоюға және экспортты ынталандыратын жэне дайын өнімнің импортын тежейтін теңгенің айырбас багамын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Құрылымдық-институттық реформалар саласындағы жетістіктерді, қаржы секторы сенімділігінің артуын жэне елдің экспорттық элеуетінің жедел қарқынмен өсуін айта отырып, өнеркәсіптің өндеуші салалары, сондай-ақ өндірістік сипаттағы кызметгер көрсететін салалар тиісінше дамымай отырғанын атап өту керек.
Өңдеуші өнеркэсіпте металлургия өнеркэсібі гана сыртқы нарықта бәсекеге түсе алады. Ал, тамак өнеркәсібінің кейбір енімдері осыған ұқсас шетелдік өнімдермен ішкі
нарықта бәсекелес болады, ал өңдеуші өнеркәсіптің қалған өнімдері бүгінгі таңда тікелей және жанама субсидиялардың есебінен отыр. 2003 жылға дсйін өнеркәсіптің кейбір (машина жасау, тоқыма, тігін, былгары аяқ киім, резина және пластмасса бұйымдарын өндіру, химия өнеркэсібі) салаларына бюджет алдында жол берілген бұрынғы берешектерін төлеу өсімі есептелмей кейінге қалдырылды. Тоқыма, тігін, былғары аяқ киім өнеркәсібі салаларының өзі өндірген өнімді өткізуге 2002 жылга дейін ҚҚС нөлдік мөлшерлеме бойынша салынды.
Қазақстанның қазіргі таңдагы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
- экономиканың шикізаттық бағыттылығы;
- әлемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
- ел ішіндегі салааралық және өңіраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
- өңдеуші өнеркәсіп өнімділігінің төмендігі;
- ішкі нарықта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы;
- өндірістік жэне әлеуметтік инфракұрылымның жеткілікті дәрежеде дамымауы;
- мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика салаларында негізгі қорлардың тез тозуы;
- кәсіпорындардың жалпы техникалық жэне технологиялық тұрғыдан артта калуы;
ғылым мен өндіріс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
ҒЗТКЖ-қа қаржының аз бөлінуі;
отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейімделуі, ғылыми-техникалық өнімді тауар деңгейіне дейін жеткізудің ықпалды тетіктерінің болмауы, соның салдарынан тұтастай алганда инновациялық ұсыныстар дсңгейінің төмен болуы:
- мамандарды және жұмыскер кадрларды даярлау мен кайта даярлаудың қазіргі заманғы жүйесінің болмауы;
- өндіріс секторларына инвестициялар
- экономиканың өндіру институттары үшін ынталанды салуға отандық қаржыландыру көздерінің болмауы,
- экономиканы жапандану үрдістеріне
- менеджменттің экономикалық-технологиялық экономикаға өтуге бизнес және сервистік-техникалық ұйымдар сәйкес келмеуі. імдеу міндеттеріне сәйке электр энергиясының жұмсалу ЖІӨ-нің бір долларына сәйкес экономика салаларындагы еңбек деңгейі бойынша, сондай-ақ алдыңғы қатарлы индустриялық дамыған елдерден өнімділігі бойынша кеибір отырмыз, 7-10еседен астам артта қалып негізгі қорлары құлдырау Қазакстан кәсіпорындарының экономикалық индустриясында негзгі капиталдың тозу алдында. 2001 жылдың 90,7 % құрады. Бірқатар салаларда не дәрежесі орта есеппен 50 % және одан астам деңгеиде негізгі капиталдың нақты тозуы
жақындауда.
Пайдаланылып жүрген кәсіпорынның қазіргі уакытта колданылып жүрген есебінен негізгі капиталды жаңартуға қарауында қалған пайда есепшотты аяқтау сапалық жағынан есеп-қаржы ресурстарын жинақтауға ынталылық туғызады және кірген жабдықты ауыстыру.
Оны жаңартуда белгілі формада жылына қарай және сапалық деп бөлеміз. Бұл жабдыктың неғұрлым есеп экономикасының өзгеріске түсу тұрғыдан алғанда туар етеді. Егер Қазақстанда ЖІӨ-нің қабілетінің төмендеуіне 2,8 киловатт-сагат жұмсалатын болса, бір долларын онда Германия, Италия және Жапония болса, Ұлыбритания, көрсеткіші 0,2-0,3; АҚШ, Франция, Түркия сияқты елдерде бұл көрсеткіш 0,4-0,7; Канада мен Қытайда, Кореяда - 0,8-1,2 килловатт-сагатты кұрайтын
ресурстары бар, алайда банктер үлкен Қазақстанда каржы ресурстары пайдаланылады. мұндай операцияларға кауіп-қатерлер болуына байланысты бара алмай отыр. Эномика болып табылатын Қазақстандағы шагын ашык экономикалар ете алмайды, сондыктан оларды әлемдік бағаларға әсер етуге тиісті. Осының салдарынан ел сол қалпында кабылдауға ыпал ету құралдарының шек-өз экономикасына пәрменді пайдалана алады. Осыған байланысты теулі мөлшерін ғана колданып, экономиканың сыртқы факторларға дәрменсіздігін азайту үшін елде жоғары технологиялык өндірістерді кұру аса өзекті мэсел еге айналуда. Өткізуден түсетін табыстың бір тенгесіне жұмсалатын шыгындардын корсеткіші енбек жоне материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін багалаудың индикаторы болып табылады.

33 ♦ 1-тарау. Казакстан Республикасы экономикасынын сипаттамасы
32 ♦ Ұлттык экономика жүйесіндегі кәсіпорын
♦ 1-тарау. Казакстан Республикасы экономикасының сипаттамасы
1.2-кссге. Өндіріске жұмсалатын электр энергиясынын шығындары (ЖІӨ-нің долларына жұмсалатын кВтсаг)
1995
1996 1 1997 1998
1999
2000

тмд

Елдер
4,35
3,88
3,(6
3,28
3,09
3,13
Белорусь
2,36
1,63
1,85
1,54
2,18
2,51
Қазакстан
4,01
2,80
2,35
2,20
2,82
2,81
Қыргызстан
8,24
7,87
7,13
7,07
10.56

Молдова
0,83
0,83
0,78
0,7!
0,94
0,70
Ресей
2,33
2,02
1,95
2.98
4,37
3,38
Украина
5,24
4,11
3,55
4,13
5,59

Әлемніц басқа елдері
Үлыбритания
0,30
0,29
0,26
0,25
0,25
0,23
Германия
0 V
0,23
0,26
0.26
0,26
0,27
Италия
0,22
0,20
0,22
0,22

Канада
0,96
0,94
0,9 і
0,92
0,88
0,82
Қытай
1,44
1,32
1.26
1,17
1,21
1,22
Корей республикасы
0,42
0,44
0,52
0,75
0,66
0,58
АҚШ
0,45
0,44
0,45
0.44
0.42
0,30
Түркия
0,51
0,52
0,54
0.54
0,59
0,56
Франция
0,32
0,33
0,36
0,35
0.36
0,38
Жапония
0,19
0,21
0,24
0,27
0,24
0,22
Алынған елдері:
1. ТМД Мемлекетаралық статистикалык комитеті жинақтарының материалдары. 2000-2002.
2. Халықаралық Валюта Қорының статистикалық жинақтары. 2002.
Қазақстан экономикасында 2004 жылы мұнай және табиғи газ өндіру кезінде (0,59), қаржы қызметінде (0,48), темекі өнімдерін өндіруде (0,58), түсті металдар өндіруде (0,6.3), қара металл андіруде (0,67), көмір, лигнит және горф өндіруде (0,90), темір рудасын өндіру (0,50), түсті металдар рудасын өндіруде (0,80), тағам өнімдеріп, нырынды сусындар өндіруде (0,975), целлюлоза-қағаз өндірісі, баспа жұмысында (0,91), кокс, мұнай өнімі және ядролық материалдар өндіруде (0,924), басқа металл емес минералдық өнімдерді өндіруде (0,89), дайын металл бұйымдарын өндіруде (0,99), машина жасау жүмыстарында (0,95) өндірілген капитал мен адам күшін пайдаланудың тиімділігі орын алды. Өткізілген өңімнің бір тегесіне жүмсалған шығындардың жогары деңгейі тоқыма және тігін өнеркәсібінде (1,07), тері, теріден жасалған бұйым және аяқкиім өндірісінде (1,014), ағаш өңдеу және ағаштан бұйым өндіруде (1,0), химия өндірісінде (1,08), басқа өндіріс салаларында (1,046), электр энергиясын, газ және су өндіру мен бөлуде (1,031) байқалды.
Жұмыскерлердің санын қысқартатын жаңа технологияларды қолдану, өнімнің материал және энергия сыйымдылығын төмендету кәсіпорынның табыстылығын жоғарылатудың жолдары болып табылады.
І.З-кесте. 2004 жылы өткізілген өнімнін I теңгесіне шаққандағы

Әткізілген өнімнің (жұмысгардың,
қызмет керсетулердің) өзіндік қүны
( Інімді (жүмыстарды,
қызмет корсстулерді)
өткізуден түскен табыс
(.ткізілген опімміц бір
гецгесіме шакқандагы
шыгындар деңг сііі

Млм. теңге
геңге

!
4
Кемір, и . гн 11 г және горф оидірісі
37999
42301
0,90
ІІІикі мү.ііай жэнс ілеспе газ ендіру
1004114
1 (.89898
0,59
Гемір рудасын өндіру
42890
8541 1
0,50
Түсті металдар рудасын
ои чір
6X519
0058
0,80
Кен өндірудін б:іск:і сала-лары
30302
4 811
0,95
3 316-08
Мұнда жергілікті әкімшілік басшыларының шарушылық қызмет тізімі мен құрылымы жеке істелген табиғи-экономикалық және азаю делдалдық ерекшеліктерін көрсететініне сәйкес комитеттер, басқарма ісі мен бөлім аркылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттің экономиканы реттеу бойынша негізгі кызметтері келесі бағыттарда әрекет ететін Стратратегиялық жоспарлау агенгтігіне жүктеледі:
- стратегиялық жоспарлаудың тұжырымдамаларын, к.ағидаларын, әдістері мен әдістемесін де оқу;
- макроэкономикалық реттеуіштерді пайдаланып, ұйымдастыру негіздері, шарттары мен тетіктерін анықтауға
- халық шаруашылық, салалық және аймактық жобарларды үйлестіру;
- отын-энергетикалық, инвестиция құрылыстық, мұнай-химиялық, металлургиялык, машина өнеркәсіптік, азық-түлік сияқты кешеиді салаларын басқару мен үйлестіру;
- мемлекеттік кәсіпорындарды санациялау, қайта құрудың жалпы қағидалары мен тетіктерін өңдеу;
- шетел инвестициялары мен несиелерін тарту және пайдалану бойынша мемлекеттік кызметті ұйымдастыру
- республиканың сыртқы экономикалық байланысты күшейту жэне сыртқы экономикалық қызметкерлері бойынша үкіметаралық келісімшарттардың орын-далуын бақылау;
кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау, экономикадағы монополизмді жөн бойынша жалпы мемлекеттік шараларды жүзеге асыру
- мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен құрылымын жетілдіру бойынша негізделген ұсыныстар даярлау;
мемлекетпен бекітілген инвестициялык жобаларды жүзеге асыру тетіктерін өңдеу, өндірістік күштерді тиімді аймақтық орналастыру бойынша шараларды анықтау.
Өзінің реттеуші қызметін жүзеге асыру үшін экономика агенттігі бірқатар қүқыктарға ие. Атап айтсақ, құкықтық рет-теуді талап ететін мәселелерді шешуге, шешімдер қабылдап, нұсқаулар беруге кұкылы. Сонымен қатар агенттік халық шаруашылығын стратегиялық жоспарлау және жобалау мәселелері бойынша министрліктер мен ведомстволардың жүмысын әдістемелік басқару және үйлестіруге, экономикалық реформаларды жүргізуге, басқарудың жаңа үлгілері мси әдістерін енгізуге, мемлекеттік басқару органдарының құрылымын жетілдіруге, маңызды экономикалық мәселелер бойынша ғылыми зерттеулерді үйымдастыруға құқылы.
экономикалық органдардың соңгы жылдардағы тәжірибелік қызметін талдауы көрсетіп отырғандай, шаруашылық жүргізуші субъектідердің кәсіпкерлік қызметін қолдау арқылы нарықтық қатынастарды дамыту үшіп жагдай жасау және макроэкономикалық сипаттағы мәселелерді шешу, бәсекелестік пен монополияға қарсы күресті ынталандыру, шетел инвестицияларын тарту сияқты мәселелерді шешу деңгейі әжептәуір жақсарған. Агенттік қызметінің сипатын жоспарлаудың әдістемелік аспектісін қарастыру кезінде де байқауға болады. Бұл түсінікті де, себебі халық шаруашылығын жоспарлаудың әкімшілік үлгісінен бас тартып, оның ұсыныстық рөлін күшейту, сондай-ақ өндірістің кептеіен мәселелерін шешуге халық шаруашылығының бастапқы буынына жүктелген жағдайда агенттіктің әдістемелі к қызметі экономиканы болашақтағы даму тұжырымдамасын, жобалық жоспарлық есептеулердің, бағдарламалық тапсырмаларды , макроэкономикалық және құрылымдық-инвестициялық көрсеткішітердің шынайылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Маңызды орталық экономикалық органдар қаржы министрлігі мен Ұлттық банк болып табылады. Олардын халык шаруашылығының дамуын реттеудегі рөлі жайлы әдебиеттерде жеткілікті дәрежеде жаряланған.
Салалық министрліктер мен ведомстволардың міндеіттері мен атқаратын қызметтері сәйкес салалардағы мемлекеттік сектордың артықшылығына негізделген.
Республика және оның аймақтарының экономикасын реттеу бойынша жалпымемлекеттік шараларды жүзеге асыру мәселелері
Соңғы жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, экономиканы мемлекеттік реттеу бойынша шаралар ғылыми, әдістемелік және ұйымдастыру негіздерінің бір бағытта жұмыс атқаруын талап етеді. Осы үш буынның біреуінің босаңсуы экономикалық және әлеуметтік үдерістерді реттеу тізбегіндегі жағымсыз қарсылықты туындатады. Оған мысал ретінде экономиканы реттеуге халық шаруашылығын баскарудың жаңа үлгісі өңделмей жатып, бір сәтте басқарудың ескі машинасын бұзу арқылы ғылыми негізсіз өту әрекетін айтуға болады. Осының нәтижесінде макро жэне микроэкономикалық үдерістерді, ақша-несие және элеуметтік қатынастар саласын, сыртқы экономикалық байланыстарды және т.б. баскару құралдардың әлсіреуіне алып келеді.
Ұйымдастырушылық тұрғыдан қарағанда макроэкономикалық және нарықтық реттеу құралдарының ішкі иерархиялық өзара байланысы болатынын атап өту керек.
Барлық негізгі макроэкономикалық мәселелер басшылық пен меншік түріне байланысты тәуелсіз халық шаруашылығының төменгі буын деңгейінде шешілуге тиісті.
Жоспарлық көрсеткіштерді орындау және бағдарламаларды жүзеге асыру кезінде елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталған қызметтерді мемлекеттік қолдау әдістері мен экономикалық ынталандыру тетіктері қолданылады. Әрине, осы тетіктерді қолдану үдерісінің өзіндік ұйымдастыру негіздері болады.
Экономиканы реттеудің жалпы мемлекеттік шараларының бірі өндірістік күштердің тиімді орналастырылуын қамтитын құрылымдық-инвестициялық саясаттың іс жүз-інде жүзеге асырылуы болып табылады. Оны жүзеге асыру экономиканы құрылымдық қайта құру тұжырымдамасын ғылыми негіздеуден басталады. Қазіргі уакытта дағдарыстық жағдайдан шығу кезеңіне есептелген тұжырымдама бар, алайда оның отын-энергетикалық және металлургиялық кешендерді дамытуға бағытталуы күмән тудырады. Көптеген Қазақстандық ғалым-экономистердің ойынша өнеркәсіптің көптеген өңдеу салаларының дамуына және халық тұтынатын тауарларға сұранысты канағаттандыруға ықпал ететін агроөнеркәсіп кешенін бағытқа алу қажет. Бұл жағдайда нарықтық қатынастардың дамуы мен нарықтық инфрақұрылымның қалыптасу үдерістері қарқын ала түсетіні анық.
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе-теңдігін қамтамасыз ететін кезеңдердің бірі тауарлардың (қызметтердің) өндірістік және көлік шығындарын ескергендегі жиынтық шығындарының деңгейін анықтау болып табылады. Өндіруші үшін жиынтық шығындардың құрамдас бөліктерінің арақатынасының маңызы зор. Макроэкономикалық тұрғыдан қарастырғанда, нарықтық қатынас субъектілерінің тасымалдау шығындарын төмендетуде қоғамның өндірістік күштерін тиімді орналастыру мәселесі күн тәртібінен әлі де болса түспей отыр. Сондықтан, оларды аймақтық тиімді орналастыруда ғылыми негіздеу экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды проблемасы болып табылады. Аталған мәселені шешу бойынша жалпы мемлекеттік шараларды жүзеге асырудың бастапқы кезеңі елдің өндіруші күштерін дамыту мен орналастырудың салалық, аймақтық және Бас жоспарларын өңдеуге негізделген. Оның келесі кезеңдерінде өндіруші күштерді ұтымды орналастыру бойынша ғылыми шешімдердің қысқа, орта және ұзақ мерзімді жоспарлар мен бағдарламалардың сәйкес көрсеткіштерінде көрініс табуына көңіл бөлу керек.
Соңғы жылдары бізде кез-келген пікірдің дұрыстығын дәлелдеу үшін нарықтық экономикасы дамыған батыс елдерінің тәжірибесін алға тарту дәстүрге айналды. Осыған байланысты жоспарлаудың Ұлттық ассоциациясының американдық мамандарының осыдан 30 жыл бұрын мемлекет алдына қойған міндеттерінің мәнін келтірейік: Ғылыми-техникалық серпілістің қазіргі таңдағы қарқынын ескере отырып, кәсіпкерлер мен үкімет басшылары өнеркәсіпті орналастыру, өндірістік қуатты арттыру, ресурстарды бөлу бағдарламаларын бағалау мәселелері бойынша шешім қабылдауға тікелей катысы бар бағдарламалық ақпаратпен өзін қамтамасыз ету үшін бірқатар жылдарды алдын ала карастыруы ксрек [56. 83 бет]. Мәселенің осындай қойылуы мен ұқсас міндеттерді шешу Франция, Жапония, Түркия сияқты мемлекеттердің де экономикалык жүйесіне тән болған. Мысалы, Жапонияда жетпісінші жылдардан бастап өндіруші күштер мен өнеркәсіптерді оңтайлы етіп орналастыру мәселесі ең алдымен елдің барлық аймақтарының жұмысқа жарамды халқының жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету және ескі кәсіпорындардың қайта жарактануына ыкпал ету тұрғысынан қарастырылды. Макроэкономикалық реттеу бойынша жалпымемлекеттік шаралардың ішінде қаржылық-бюджеттік ресурстарды бөлу және пайдалануға шешуші рөл беріледі. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімдерінің орындалуындағы киыншылықтар әлеуметтік сала мен ғылымды дамытуға бюджеттік шығындарды шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. Басқа елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мұндай шектеулер болашақта халықтың денсаулығының төмендеуіне, жалпы демографиялық жағдайдың нашарлауы сияқты жағымсыз салдарға алып келуі мүмкін. Әкімшілік-аймақтық аудандарының кешенді даму мәселелері де мемлекеттің белсенді араласуын талап етеді. Мұндай қажеттілік келесідей бірқатар жагдайларға негізделеді:
- аймақтардың табиғи-экономикалық және әлеуметтік демографиялық ерекшеліктерінің елеулі болуы;
- кешендер мен салалардың халык шаруашылығының басым бағыттарына жатқызылуы;
- жаңадан анықталған пайдалы қазба кен орындарын игеру;
- еңбекке жарамды халықты жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін қамтамасыз ету және т.б.
Аймақтық экономиканы реттеуге жалпы мемлекеттік көзқарас жоғарыда аталған жағдайлармен катар бүкіл республика аумағында әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету мүддесіне де негізделеді. Бұл өз кезегінде әлеуметтік тұрғыда түрлі себептерге байланысты артта қалған аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылату үшін арнайы бағдарламаларды жасауды талап етеді. Уақытында осындай бағдарламалар Қазақстанның 30 ауылдық аудандары бойынша өңделген еді, алайда олардың орындалуына әлі күнге дейін тиісті көңіл бөлінбей отыр [51. 35-49 бет]. Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру үшін негізінен келесідей үш әдіс қолданылады:
а) республикалық бюджетке төлемдер мөлшерін жогарылату;
э) аталған аймақтардыц жедел дамыту мақсатында субсидиялар бөлу;
б) аймақтық мәселелерді үкімет деңгейінде шешу кезінде қандай да бір аймақтык-шаруашылық жүйелер үшін мемлекеттік қолдауды ұйымдастыру.
Республикада қабылданған заңдарға сәйкес аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешу жөнінде мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының өкілеттілігі едәуір кеңітілген. Бірақ басқарудың орталық жэне жергілікті органдарының кұқықтары мен атқаратын кызметі тұрғысы әлі күнге дейін анық және нақты емес екендігін атап өткен жөн. Бұл өз кезегінде, аймақтық маңызы бар нысандарды мемлекеттік реттеу үдерісін шектен тыс созуына алып келуі мүмкін. Экономиканы реттеудің
І.ІХ. шетелдік тәжірибесі
Ең алдымен, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу тәжірибесін зерттеу мен ғылыми жинақтау кезінде оларды сол қалпында біздің елдің әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларын қабылдай салуға болмайды. Келесідей ақиқатты сипаттагы себептерге байланысты ол мүмкін емес:
Республикамыз баска мемлекетгерден саяси, табиғи-экономикалык, элеуметтік-демографиялык, этномәдени және т.б. айырмашылықтарымен ерекшеленеді;
Қазакстан Ұлттык экономиканы құру және шаруашылык жүргізудің нұсқаулы-жоспарлық үлгісінен нарықтық үлгісіне өту үдерістерін бастан кешірді, бұған әлемдік экономика тарихында ұқсастық табу өте қиын.
Басқару және шаруашылық жүргізу жүйесіндегі күрт өзгерістер көп жағдайда негізсіз жүргізілді және революциялық сипатта болды, ал нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеу бойынша шаралар олардың эволюциялық дамуының өнімі болып табылады.
Алайда аталған ғылыми жинақтаудың қажеттілігі, біріншіден, экономиканы реттеу бойынша мемлекеттік шаралар жүйесі мен неғұрлым жалпы қағидаларды, түжырымдамалық негіздерді анықтау мүмкіндігі пайда болатындығымен түсін-діріледі. Екіншіден, экономиканың аралас (жоспарлық және нарықтық) үлгісінің әрекет етуінің жалпы заңдылықтарын анықтауга мүмкіндік береді, ал бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік және нарықтық реттеу тетіктерінің түйілісу кезіндегі қателердің алдын алуға көмектеседі. Үшіншіден, мұндай жинақтау мемлекеттік реттеу нәтижелерін салыстырмалы талдау үшін керекті материал болып табылады және кажет болған жагдайда экономикалық реформалар бағытын республиканың әлемдік шаруашылык үдерістеріне ену барысында түзетуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык үдерістерге мемлекеттің араласу тәжірибесін зерттей отырып, көптеген алдыңғы қатарлы елдерде оның негізгі капиталы ретінде халық шаруашылығыныц басым бағыттары бойынша болжау, болашакты жоспарлау және бағдарламалар өңдеу қарастырылғаны жөнінде қорытынды жасауға болады. Бұл мемлекеттің ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарына жету үшін ішкі және сыртқы факторлардың бірте-бірте күрделенуі тарихи алдағы уақытты болжай білуді талап ететіндігімен түсіндіріледі. Мұндай білім, ірі американдық экономист П. Самуэльсон айтып кеткен-дей, үнемі көбейіп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтік
өзгерістерге, эволюңиялык жолмен ыңғайлану қабілеті жоқ экономикалық жүйелерге жойылу қаупі төніп тұр, себебі ғылым мем техника экономикалық өмірдің табиғи ағымын үздіксіз өзгертіп отырады [64.153 б.].
Ұлы дағдарыс жылдарында (жиырмасыншы ғасырдын 20-ші жылдардың соңы мен 30-ші жылдардың басында) ка-питалистік елдер нарық өзін-өзі реттей алатынына толық сүйенуге болмайтындығына жэне қиындықтарды шешу тек кана мемлекеттің дер кезінде әлеуметтік-экономикалык үдерістерге белсенді араласуы кезінде мүмкін болатынына көз жеткізді. Мұндай оқиғаны мойындау елдегі экономикалық тұрақтылыкка жауап беретін мемлекеттік органдардың ресми көзкарастарына негізделген еді. Осылайша, жұмыспен қамту заңына сәйкес АҚШ Президенті қарамагында құрылган Эко-номикалык кеңес аталган заңның негізгі мақсатын өндірісті, халыктың жұмыспен қамтылуы мен тұтыну қабілетін мейлінше қолдауды ескере отырып, экономиканы мемлекеттік-мо-нополистік эдіспен реттеуді жүзеге асыруы тиіс еді. 60-шы жылдардың аяғында аталған кеңестің міндетіне экономика-дагы ұлттыкбасым бағыттарды анықтау, экономикалық даму-ды ұзак мерзімдік болжау мен бағдарламалау эдістерін өңдеу де енгізілді [28.49 бет].
Дамыган капиталистік елдердегі бағдарлама жасаудың бас-тапқы кезеңінетэн ерекшелікэкономиканы басқаруғасалааралық көзқарас қағидасы еді. Франция, Швеция, Жапония, Германи-яда өңделген салааралық багдарламалар экономиканың барлық шешуші салаларын қамтып, оныц өсімін болжауда маңызды рөл атқаратын. Өткен ғасырдың 80-ші жылдардың басында АҚШ-та мұндай бағдарламалар 1200-ден асатын, олардың ішіиде энергияны үнемдеу, космостық зерттеулер, аймақтық даму багдарламаларына маңызды орын берілетін. Бірақ осы бағдарламалардын жүзеге асырылу барысы экімшілікаралық үйлестіру бойынша мемлекет қызметін күшейтудің талап етілетініне көз жеткізді. Сондықган да 20 жылдан астам уақыт бұрын АҚШ-та экономиканы басқарудың орталық органдары-ның аумақтык филиалдары кұрылып, мұнда сэйкес Аймақтық комиссиялар өңделген багдарламалардың жүзеге асырылуымен байланысты барлык мэселелерді шешетін еді. Осы тәжірибе біздің жағдайда да өте пайдалы болар еді, себебі нарықтык жүйеге жылдам қаркынмен ету халык шаруашылыгыныц түйінді мэселелерін кешенді түрде шешу тиімділігін кейінге ысырып қойды [49. 35-49 бет].Франция, Жаиония, Түркия тағы басқа біркатар елдерде агымдагы жэне орта мерзімдік жоспарлаудың ғылыми-эдістемелік, ұйымдастыру сұрақтарын арнайы мемлекет-тік органдар шешеді. Францияда бұл қызметті жоспарлау бойынша Бас Комиссариат, Жапонияда - Экономикалык жоспарлау басқармасы мен Аймақты кешенді дамытү департаменті атқарды. Жапониялық экономикалық жоспарлау мен бүкіл басқару жүйесінің экономиканы дамытудың ұзак мерзімді мақсатгарын, капитал салымдары саласындағы сәйкес құрылымдық саясаттың, сондай-ақ өндірісті аймақтық оң-тайлы орналастыру болып табылады деген қорытынды жаса-луы тегін емес [39. 143 бет].
Түркияда орта мерзімдік жоспарлау 1963-1967 жж. арналған алғашқы бес жылдық жоспарды өңдеуден басталды, содан бастап бұл шара алдагы уақытқа жоспарланған мін-деттерді ескере отырып, жүйелі түрде жүзеге асырылады. Гүркияның осы тэжірибесі көрсеткендей орта мерзімдік жоспарлары нарықтық қатынастардың даму жағдайына негіз-делген керсеткіштердің бейнеленуі тұргысынан терең зерттеу-ге лайық. Мұндай үйлестік Франция, Италия, Англия, Қытай экономикасын жоспарлау мен мемлекеттік реттеуге де тән болып отыр.
Германиядағы экономиканы реттеу ісінің өз ерекшеліктері бар, мұнда негізінен бәсекелестікті қорғау мен нарықтың эрекет ету жағдайларына, мемлекеттің монополияға қарсы қызметін күшейту, нарықта үстемдік етуші кәсіпорындардың бірігуіне тыйым салу бойынша мемлекеттің бақылау қызметін күшейту, өңделетін жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуге көңіл аударылады.
Осы мемлекеттердің реттеуші органдарының жұмысында экономиканың тиімді дамуын қамгамасыз ету мәселелері, яғни аймақтарды оңтайлы әрі кешенді дамыту қарастырылады.
Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген реформалар не-гізінде аймақтық-шаруашылык басқару иерархиясыныц үш деңгейінің (коммуна, департаменттер, аймақтар) аткаратын қызметі анық белгіленеді, ал кантондар меи аудандар депар-таменттер кұрамына кірді, сондыктан мәселелерді шешуге құкықтық жэне ұйымдастырушылық дербестігі болмады. Осы қызметтерді бөлу кезінде аймактардың элеуметтік-экономикалық мэселелерін шешу жэне жоспарлық көрсет-кіштердің орындалуын ынталандыру тетіктерін таңдауды басқарудың жергілікті органдарының құзырына берген дұрыс деп шешіледі. Халық шаруашылығының аймақтык ұйымдастырылуы жэнеоныңсалалық экономика мен тиімді үйлесуі мәселелеріне Швеция, Англия, Германия, Оңтүстік Корея және т.б. нарықтық жүйссі дамыган бірқатар елдердің көптеген үкіметтік шешімдері арналған. Ұзақ мерзімдік сипаттағы бұл ше-шімдердіц негізгі идеясы' жергілікті билік органдарының өзінің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыруда жалпы мемлексттік және макроэкономикалық мақсаттарга жету мүддесін негізге алуы тиіс дегенге келіп тіреледі.
Түрлі елдердегі жоспарлау тәжірибесін жинақтай отырып, маркетинг бойынша американдық маман Мелвилл Бранч маркетингтік қызметті жетілдіру тұрғысынан оның біркатар артықшылықтарын айқындайды.
Қарастырылган елдердің тэжірибесінде экономиканы мемлекеттік реттеудің куатты құралдарының ішінде қаржы-бюджеттік ресурстарды пайдалану мен салык салу тетікте-рі маңызды орын алады. Бұл тетіктерді тиімді пайдалану тэжірибесі терең зерттелініп, арнайы эдебиеттерде жеткілікті жарияланган. Олардың негізінде біркатар тұжырымдар жасауға болады. Біріншіден, бюджеттік каражат (субсидия, дотация, субседия) есебінен қаржыландыру арқылы халық шаруашылығының басым багыттарыныҢ мэселелерін шешу жэне ғылыми негіздеуді талап ететін салалардың жедел да-муы саясаты жүзеге асырылады. Мысалы, Италия, Норвегия, Дания, Бельгия сияқты елдерде мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс үлесі 50% артады, ал Франция, Австрия жэне Германияда - 50%-ға жуық. Бұл көрсеткіш ЛҚШ пен Жапонияда 30% деңгейінде [39. 143 бет ].Екініпіден, кұрылымдық-инвестициялық саясаггы жүзеге асыруда импортты алмастыратын жэне бэсекегс қабілепі онім шыгаруды қамтамасыз ететін өңдеу саласындағы өнеркэсіптер мен ондіріетердің жедел дамуына шаруашылық жүргізуші субъектілердіц қызығушылығын арттыруға мүмкіндік беретін салық салу тетігіне мацызды рол беріледі.Жапондық экономикалық ғылым патриархы, ірі саясат-кер Сабуро Окита Известия газетінің (25.02.1992.) бет-терінде шенеуніктіц парасаты экономиканы сымтетік не-месе ведомстволық нұсқалар арқылы басқаруында емес, салык жеңілдіктері мен инвестициялық саясат арқылы ба-сым салалардыц дамуына комектесу, салалық теңдестік тұж-ырымдамасын түзу, бэсекелестікті қолдай білуінде деп жаз-ды. Бұл тұжырымдар эсіресе біздің ел экономикасына тән. Одан шығу үшін төмендегі ынталандырушы фискалдық сая-сатты жүзеге асыру қажет:
а) мемлекеттік шығындарды арттыру;
э) салық молшерлері мен сомаларын томендету;
б) жоғарыда аталған екеуін үйлестіру.
Осы эдістердің бірін таңдау қойылган мақсат пен реттеу нысанына байланысты болады.
Үшіншіден, осыған дейін айтылғандай, мемлекет элеумет-тік сала мен ғылымды дамытуға жұмсалатын қаражаттарды қысқартуға жол бсрмеуі тиіс. Соцғы онжылдықтағы Жапонияның элеуметтік-шаруашылық даму тэжірибесі корсеткендей ғылым мен білім экономикалық есімнің қарқынды үлгісінің ең негізгі кұрылымдық факторы болып табылады [33. 87 бет].
Өнеркәсіптік дамыған алдыңғы қатарлы елдердің тэ-жірибесінен байқаганымыздай, экономикалық дамудың қар-қынды үлгісінің құрамдас белігі ете икемді құралы болып экономиканы реттеудің ақша-несие тетігі болып табылады. Акша-несие саясатының негізгі мақсаты халықты толық жұмыспен қамту жэне инфляцияга қарсы тұру болып табыла-ды, - деп жазды АҚШ-тың аса ірі экономистері К.Р. Макконйелл, Брю [50. 298 бет].
Демек, осындай саясат пен ынталандырушы (жұ.мыссыз-дық бар болса) жэне тежеуші (инфляция бар болса) фискал-дық саясатты жүзеге асыру арасында тығыз байланыс бар екені байқалып отыр.
Аталған тетіктің нарықтық жүйесі дамыған елдердегі пайдалану тэжірибесін тұжырымдай отырып, келесідей қоры-тынды жасауға болады [51.48 бет]:
- монетарлық саясат ықпалын сезінетін шаруашылық жүргізу тэжірибесі ақшаға сұраныстың кейнстық теориясының элсіздігін айқындайды жэне элсіз транс-миссиондық тетік нэтижесінен пайыз молшері мен инвестицияларды ынталандыру арасындағы байланыс-ты жоққа шыгарады. Терең талдау жүргізе отырып, П. Самуэльсон ақша келемінің қысқаруы ықпалынан несие үшін пайыз мелшерінің артуы жеке жэне заңды тұлгалардың несие алу мүмкіндігін темендетеді де-ген қорытынды жасады. Несие алу мүмкіндігінің қиындығы мен оныц қымбаттылығы ез кезегінде жеке жэне мемлекеттік инвестицияның даму багытының томендеуіне алып келеді [69. 153 бет];
- дағдарыс жағдайындагы несиенің арзандылығы (пайыз мелшерінің темендеуі) алдагы инфляциялық спиральді күшейте түседі деген пікір кеп жагдайда дұрыс емес. Аталған жагдайда таза ондірістік инвестициялардың артуын ынталандырса, онда нарыққа ұсынылатын енімдерді кебейтеді. Егер бағалар мен ақша айналым-дылығының жылдамдыгы тұрақты болган жағдайда айналымдағы тауарлар колемінің озгерісіне байла-нысты ақша келемініц езгеру дэрежесін керсететін мультипликатордың абсолютгік мэндерін анықтау киынға соқпайды. Біздің ел тәжірибесінде жиі кездесіп отырғандай, осы несиелер басқа құрылымдарға түсетін болса, бұл инфляциялық үдерістің жаңа орамын туын-дататын сұраныстың артуына алып келеді;
- жалпымемлекеттік мақсаттарға қол жеткізу үшін ақша-несиелік реттеу тетігін тиімді пайдалану коп жағдайда осыған жауапты органдар эрекетінің саяси еркіндік дәрёжёсіне байланысТы. Осы жоііііідс ІІо-бсль сыйлығының лауреаты, нарықтмк ніаруашылық теориясы бойынша ірі маман Ф. Хаііск келссі-деіі корытынды жасады: Акша саясатының басты мақсаты акша қуныныңтұрақтылыгын қамтамасычету, сондыктан ақша-несие органдарын саяси қысымнан қоргау қажст. Экономикада баганы реттеуді жүзеге асыру үшін жеке-леген мемлекеттердің пайдаланатын тетігінің кұрамы эркелкі болып келеді жэне ол салалардағы меншік нысандарының аракатынасына, қысқа және ұзақ мерзімдік элеуметтік мак-саттарга, халықаралық экономикалық байланыстардың ұйым-дастырылу дэрежесіне, ауыл шаруашылық өніміне баға белгілеудің американдык жүйесі өзінің демократиялығы жэне икемділігімен ерекшеленеді. Оның мәні фермердін ертеңгі күніне сенімділігін арттыруга негізделген. Эңгіме нарықтагы бағалар озгерісінің жағымсыз үрдісі жагдайында фермерге табыстың ең аз мөлшердегі деңгейіне кепілдік бе-ретін кепілдемелік бағалар жөнінде болып отыр. Мұндай кепілдік фермерлердің тауарлы-несиелік корпорациялары-мен келісімшартқа отыруы кезінде де қамтамасыз етіледі. Тауарлы-несиелік корпорациялар фермерлерден кепілде-мелік бағалар бойыпша енім қабылдай отырып, оларды бел-гілі бір сомадагы (өнім келемі х бага) несиемен қамтамасыз етеді. АҚШ-тың осы тәжірибесін Қазақстан жағдайында да қолдапуга болар еді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, багаларды мемлекеттік реітеудіц басты нысаны ауыл шаруашылык өндірісінің гауар-лары болып табылады. Ғылыми талдаулар ауыл шаруашылыгы өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліи корсстугс мүмкіндік береді. Біріншіден, ол табиги ауа райы жагдаііына байланыс-ты. Бұл тэуелділік табигат факторлары жагымсыэ оолгап кез-де де кепілдемелі табыс алу үшін аграрлык сала субьектісі мен фермерлер алдындагы өзекті мэселсге айналады. ш.і шешуде ауыл шаруашы іі.н і.і опімдерінің бағасын рсітеуді мсмлскетгік тұрғыдан реттеу жэне сол тетік арқылы шаруалардын еңбегін ынталандыру маңі.пды рол атқарады. Сондыктші, бірқатар елдерде қарастырылып отырған сала онімдерінс багалар Дең-гсйін анықгауда шығындар + пайда кагидасы қолданылады.
Төртіншіден, халыктың азық-түлік өнімдеріне кажеттілігін уақтылы қамтамасыз етуде ауыл шаруашылығының табиги оиімдері шешуші орын алады. Сондықтан э.теуметгік жагдай жэне халықты камсыздандыру мэселелерін шеше отырып, осыган жауапты мемлекеттік органдары сала онімдерінің ба-гасып белгілеу үдерісінде шетге қала алмайды. Бірақ мұндай араласу экімшілік, экономикалық, жанама, заңдылык жэне аймақтық реттеу тетіктерінің түрлі басымдылыгын жоқка шыгармайды.
Үшіншіден, шаруашылық жүргізудіц кез келген жүйе-сінде аграрлық сала, эсіресе ғылыми-техникалық қамсыз-дандыру жэнс инновациялық-иннестициялык шараларды жүзеге асыру тұргысынан мемлекеттік қолдауды үнемі талап еткен. Мысалы, АҚШ-та мемлекеттік жэрдем қаржысының үлес салмагы фермсрлер табысыныц төрттен бірін, Еуропа экономикалық одақтастық елдерінде табыстың тең жарты-сын, ал Жапонияда төрттен үш бөлігін қүрайды. Канадада осы көрсеткіштің деңгейі 40%-га жетеді [36. 18 бет]. Осыган байланысты ауыл шаруашылығына қолдау көрсететін мем-лекет жеке, кэсіпкерлік жэне жалпы мемлекеттік мүддслерді үйлестіру үшін баға белгілеу тетігін белсенді қолданатыны т үсінікт і.
Дамыган елдер тэжірибесі керссткендей, отандық гау-ар өндірушілсрдіц мүддесін қоргау үшін сыртқы экономика-лық байланыстардың тиімділігін жоғарылату мақсатында лицензиялык, кедендік, тарифтік реттеу тетіктерін кеңірек пайдаланган жөн. Түрлі елдердегі аталған тетіктердің бірін қолдану басымдылығы олардың саяси, тарихи, табиғи-эко-номикалық жэне элеумеггік-мәдени ерекшеліктеріне байла-нысты. Сонымен катар, элемдік нарық пен элемдік шаруа-шылыққа ену мүдделері де ескеріледі. Осы гұргыдан Қа-закстан үшін басқа мемлекетгер тәжірибесін ғылыми талдау нәтижелері сырткы экономикалық саясатты жүзеге асыру бағытында жіберілген кемшіліктер мен қателіктердің алдын алуга мацызды рөл атқарады.
4-316-08
I Қазіргі заманғы і . 1кәсіпкерліктің мәні
Қазақстан экономикасын жаңғырту кәсіпкврлік қызметті дамытуға негізделген өте тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуына байланысты Нарық экономикасы дамыған елдерде кэсіпкерлік экономикалық жэнс элеуметтіктің бас-ты қозғауінысы болыи сапалады. Бірақ та отандық, немесе іпетел эдебиеттерінде кэсіпксрлік туралы қалыптасқан коп-пплік қабылдаған көзқарас қалыптаспаған. Кэсіпкерліктің қа-лыптасуы жайлы гылыми жұмыстар мен зерттеулерде оның даму мэні, тиімділігі, жағдайлары жэне болашағы туралы әр түрлі пікірлер айтылады.
Кәсіпкерлік және кәсіпкер түсінігі. Өткен гасырдың көрнекті галымдарының кэсіпкерлік жайлы көзқарастарының қалай өзгергенін зерттей келе, бірнеше ғасыр бойы мэні, өзгешелігі жэне бағыты жайлы өзгерістерді көруге болады. Әлем эдебиетінде кәсіпкер туралы түсінік 1723 жылы Па-рижде шығарылған коммерция сөздігінде пайда болды. Онда кэсіпкер деп нысанды өндіру жэне кұру туралы өзіне жауап-кершілік алатын адам ден гүсіндірілді. Одебиеперде кчш жыл-дар боііы кэсіпкерлік көбінесе алмастыру саласында (сауда да гана) болады деп келді. Ондіріс саласында өнім сату кезінде гана пайдаланылды. Уакытөткен сайып мемлекет пеи қогамның кәсіпкерлікке деген көзқарасы өзгеріп отырды, кэсіпкерлік көпшіліктің іс-эрекегінде өзінің орнын таба білді.
Екі жүз жыл бурын француз экономисі Ж.В. Сеіі - Кэсіи-кер жономикалык ресурстарды өнімділігі меп табысы төмен облыстан гиімділігі жогары жэне найдалы облысқа ауысты-рады, ден көрсетті. Кейи кәсіпкер дсп тэуекел жағдайын-да жүмыс атқаратын, өз жүмысына жауапкершілікпен қарай-іыи адамдарды атайтын болды. XX гасырда жаңашыл (Нозеф Щумпетер), кеі келген мүмкіншілікті мол олжа табатын (Пи-тер Друкер), бастамашмлық пен жауапкершілікті қабылдай-тт.ін т үнга (Ллі.берт Иіаіінро) дегеп жаңа сіпіаттамалар берілді [99. 15 беті.
Владимир Дальдің Толковый еловарь жйвогр всликорус-ского языка дегеи создігіпде кэсіпкерлік жэне кәсіпкер тура-лы баян етуі қызьпгушылық танытады. Гске кірісу деген созді жаңа істі бастау, оны орындау үшіп шешімгс келу, бастаган істі бітіруге кірісу деп түсіндіріледі. Даль бойынша іскер са-тушы кэсіпорын қүруға, көлемді айналысқа қабілстгі, бейімді, батыл, табанды адам; кэсіпкер бір нэрсеге кірісу [III том, 388 бет. Габлердін энциклопедиялық сөздігінде келесі анықтама беріледі: Кәсінкер - табысты кәсіпорынды күрған жэненемесе дербес кәсіпорынды басқаратын, сонымен қатар оның берешегін жэне баска да тәуекелдігін өзінің мулкімен және салған капиталымен жауап беретін тұлға [87. 144 бет ].
Сонымен, эр түрлі теорияларда кэсіпкерлік санагына эр түрлі анықтама береді, сонымен қатар алдыңғы қатарға экономикалық сипаттамасы қойылады (өндіріс құралын ием-дену), сонан кейін жеке басты-психологиялық сипаггама (бас-тамашылық, жаңаны түсіне білетіні) қойылады, ІІІын мағы-насында мұндай кэсіпкерлік қабілеттілікпен аз гана адам-дар ие болады. Кэсіпкерлік немесе кэсіпкерлік қызмет түсінігінің негізгі сипаттамаларын қарастырайық.
Кәсіпкерлік - қызметтің айрықша түрі. Кэсіпкерлік дегеніміз келесідей жеке басының келесідей сапасы болуға тиісті айрықша қызмет:
белгілі шыгармашылық ойлау қабілеті жэне бастаған іске қатысы болуы;
жаңашылдыққа, инноваңияға бастамашылықты таны-татын жэне оган ұмтылатын;
жаца тәуекелді қызмет түріне баруға қабілеті бар жэне
дэстүрлі емес шешімдертаба алатын;
тэуекелге тұрақты бара алатын, жауапкершілікгі өзіне
алудаі і қорықпайты11 Кейінгі кездерде кэсіпкерлік түсінігіне жаңашылдық сипаттамасы жағына көбірек көңіл бөлінеді. Бұрынғыға қарагапда б.тр нэрсені жақсартып қана қоймай озгеше оиімді шығаруға көңіл аударылады. Бұл кэсіпорын өнімінен басқа қызметті ұйымдастыру, өндіріс пен опімді сатуда жаңа техно-логияларды пайдалаиуга байланысты. Нақгылы жаңа идеялар кәсіпкер терминінің мағыналык тубірін байқатады.
Касіпкерлік - тэуелсіз қызмет. Кәсіпкерлік тәуелсіэі қыз-мет ретінде келесі қызметтерде кездеседі:
- кәсіпкерлік қызметтүрі мен саласын тацдауда;
- шаруашылық шешімдер қабылдауда;
- ондіріс бағдарламасын эзірлегенде, қаржыландыру көзін жэне еңбек ресурсын таңдағанда;
опімді жэне кызмет корсету жолы мен эдістерін таңдағанда;
онімге мен көрсетілген кызметкс бага жэне тариф деңгей і н анықта ганда;
салықты және міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған кәсіпкерлік қызметтен тапқан пайданы өз еркі-меи жұмсауда субъектілер еркін жэне тэуелсіз болуга тиісті.
Кэсіпкерлік - шаруашылык қызмет. Кэсіпкерлік шар-уашылық қызмет реттнде кэсіпорын қызмстіиің түріне жэне саласына қарамай шаруашылық үдерісті үйымдастыруды және басқаруды үйғарады. Шаруашылық қызмет өндіріс-сату, сату-делдалдық, кеңес беру, инжинирингілікті, патенті-лицензия жэне құнды қағаздарды сатуды қосқандағы басқа түрдерін қамтиды. Шаруашылық қызмет саласына ішкі кэсіпорын қатынасымен қагар нарық шаруаніылығынын басқа қатысушыларымен (кәсіпорынның сыртқы ортасының субь-ектілері) қатынасы кіреді. Кез келген шаруашылық қызметте ерекше белгісі болып инновациялық тәсіл саналады.
Кәсіпкерлік -түрақты негізде үйымдастырылган қыз-мет. Кәсіпкерлік қызмет бірнеше немесе бір рет болатын келісім түрінде емес түрақты түрде атқарылуға негізделген. 1үл кэсіпкерліктің маңызды сипаттамасы, кэсіпкерлікті жүйе-лі гүрде, түрақты үііымдасгырылған шаруашылық қызмет бо-лып табылады. Себебі кэсіпкерлік белгілі бір мақсагқа, оны эрі қарай дамытуга жэне ұлғайтуға бағытталган. Яғни кәсіпкерлік үйымдастыру құрылымы аясында іске асады жэне бүл оның маңызды белгісі болып табылады.
Кәсіпкерлік және жауапкершілік. Кәсіпкерлік шаруа-шылық қызметтің пэтижесі үшіп мүліктік жауаіікерптіліісге бо-лагын кэсіпкерлік қызметгің субъектісі регінде түсіндіріледі.
Кэсіпкер занды тұлға болмаіі-ақ өзінің қьізметін атқаратын болса, ол осы қызметпен байланысты жауапкершілікті езіпің мүлкімеп жауап береді. Заңды тұлга ретінде қызметін атқаратт.иі кэсіпкер мүліктік жауапкепршілікті кәсіпорынның қүқыктық жағдайына қарай барлык өзінін капитальімен жэпе жеке мүлкімен немесе тек капиталымен жауап береді. Кэсі11керлік қызметті11 құқьіқтыкмөлшері кэсі11керлік қызметті жүргізу тэртібі мсп оны тоқтату жолдарын анықтайды.
Қазіргі қазақстандық кэсіпкерлердін иегізгі топта-ры. Жаңа казақстандық кэсіпксрлердін пайда болуы мсп қалыптасу тарихын шолып өтсек қазіргі кэсіпкерлердің элеуметтік негізін күрайтын үш гопты бөліп көрсетуге болады. Ьіріпші топқа ер жүректерді қосуга болады. Олар жеке еңбек қызметі жайлы заң шыққаннан кейін қалыптаса бастады. Ол ка-питалистік типке жақын жаратылысынан кэсіпкер адамдарды анықтауға мүмкіндік берді. Кеңес уақытында талап етілмеген шетте қалған жаратылысынан кэсіпкерлер пайда болды. Вұлар көбіпесе олар инженер қызметкерлері, ғылыми-техникалық жэне піыгармашылық интеллигенцияның өкілдері еді. Олар ашық бизнесті өздерінің қаржылары мен несие арқылы ба-сыман бастауға тура келді. Бүл кісілерде жаңалықты сезіну. гәуслсіздік ііііуға үмгылу жэңс гэуекелдіккс бару қабілсттілігі сияқты психологиялық қасиет болатын.
Кэсіпкерлердің екінші тобы бизнеске 1989 жылы кел-ді. Бүган мемлекет аппаратында жұмыс істейтін шенеунік-тер, партия-комсомол номенклатурасы және мемлекеттік кәсіпорын басшылары (қызыл директорлар) кірді. Ьүлардыц негізгі өзгешелігі: кэсіпкерлік қызметке қажетті бастапқы пай-далы жағдайдың болуы, кэсіпорынның бүрынгы мен қазіргі пайдалы жағдайын үтымды пайдалану мүмкіндігі жэне өнім сатып алушылармен байланыстың барлығы. Бірінші топқа қарағандаолардыцжаца кәсіпксрлік қызметті бастауга кепілді жағдайының болуы. Бүрынғы мүмкіишілікті пандалана огы-рып, олар Жүмыс істеп түрған кәсіпорынның негізінде баянды бизнесті бастауга мүмкініпілік алды.
Үшінші топ Қазақстан Республикасы тэуелсіздік алғаннан кейін наііда болды. Кәсіпкердің жаңа түрі байқала бастады. Оларды жаппай кәсіпкерлер деп атаса да болады, себебі олар амалдың жоі ынап бнэнеске карай бет бұрған жандар еді. Менеджер. Кәсіпкер мен менеджер түсінігінің арасында ерекше тоқталатын айырмашылык бар. Кәсіпкер-ге қарағанда мснеджер жаңа істі баетамайды, жаңа кэсіп-орынға өзінің меншікті қаражатын жұмсамайды. Жалдама-лы қызметкерге жүмыс беретін кэсіпкердің мүддесін қор-гаііды. Мепеджер баскарудыц субъсктісі болып саналады, ол көбінесе арнайы дайындықтан өтеді. Менеджер дегенде, ннженер немесе экономист емес, басқарумен айналысатын кэсіби басқарушыны айтамыз. Менеджер эр уақытта бел-гілі бір түрақты лауазымға ие болады, оның қарамагында қызметкерлер болады. Ол жүмыс барысында кэсіпкерлік басқару стилін үстау керек.
Кәсіпорын. Әр түрлі эдебиеттерде келтірілген кэсіп-орын гүсінігі бойынша аныктамаларды карастырайық. Келте мағынада кәсіпорын деген сөз заңды толық қүқыкты (жеке басы немесе үжым түрінде) озінің ісіи жүргізе алатын атауды айтамыз. Кең мағынада белгілі бір қүқықтық нысанда тіркел-гсп қазіргі нарық гиптес экопомііканың негізгі інаруапіылық болігі [^7 178 бет] Кез келген коммерциялық запды түлганы (кәсіпорынды, компанияны, корпорацияны жәнс і.б.) белгі пеу үніін қолданатыи термип [63. 46 бет. Кэсінорыи дегеніміз кез келген кэсіпкерліктің ондірістік болімиіесі жэне ол оның колсміпе, үйымдасгыру түріие, мстіпііктік озгешелігіне бай-ланыссыз болады [60. 1 бет]. Кэсіпорын дегеніміз өндіріс, сау-да-саттық, құрылыс, көлік саласында коммерциялык мақсатты көздеп, заңды тұлғаны қүқыгы пайдаланып кэсіпкерлік қыз-метгі атқаратын үйымдык-іііаруаіпылық болігі болып табы-ііады [31. 45 бет]. Кәсіпорын паііда табу үиіін коммерциялык қызметпен айналысатын, заңды түлғаның қүқықтығын иемден-ген, жекс атауы бар жэне мемлекеттік өкілетті органда заңмен рэсімделген тіркеуден өткен кәсіпорын мен үйымды айтамыз. ()сы мэнніңтөңірегінде кэсіпорын түсінігі меншік(мемлекет-тік немесе жеке) нысанына байланысты болмайды [88. 6 бет].
Келтірілгеп анықтамаларда коріпгендеіі, олар барлыгы бірдеіі мағынаны білдіреді: кәсіпорын ден кез келген ком-мерциямен айналысатын үйымды айтамыз.
Кәсіп аралануы
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде кәсіпкерлік қызметті жүргізуде, капиталды тарту және иай-далапуды қамтитын эр турлі нысандары мен тэсілдері бар. Кэсіпорын келесі нышандары: шаруашылық қызметтің түрі, меншік нысаны, сандық көрсеткіштер, маңызы жэне аумақтық орналасуы, үйымдық-қүқықтык түрлері жэне басқа да нышан-дары бойынша сараланады.; Кәсіпорыннын саралануы І.4.-ксстсде келтірілген.
1.4-кссте. Кәсііюрыннын саралануы
Саралау іп.ішандарі.і
К.ч іікірыііиы.т гуг ... ісл (ііл ірдыц онімдері і
Қызмет түрі
Жеке жэне өндірістік мақсатта гұтыну тауарларды ендіру
Өндіріс мақсатында көрсетілетін қызметтер
1 ылыми-зерттеулер жұмысы
Турмыс мақсатында пайдаланатын қызметтер
Жүкті және халыкты тасымалдау жүмыстары
Сауда (көтерйе, бөлшек)
Банланыс қі ізметтері
Қаржы-несие қызмепері
Делдалдык жоие Оасқа да қызмсттер
Меншік нысаны
Мемлекеті ік Коммуналдык
Қогамдық бірлестіктер меншігі Жеке
Көлемі
Ірі
Орташа і 1 Іагын
Қытметті реттеу деч-гейі
Ұйымдык-қүкы қтық і урлері
Республикалық маңызы бар нысандар Ліімақтык мацьпы бар нысандар Жері і іііһ і і маці.і !-і і аи пыеап іар Шаруашылық серіюестікгер мен қогамдар (Іпдіріетік коонерагннтер Мемлеке іт ік к.хм юрындар
Барлық кэсіпорындар елдің заңнамасында көрсстілген бслгілі үйымдық-қүқықтық нысандарына сәйкес, алайда түріне, көлеміне псмссс шаруашылык саласына тэуелсіз кызмет стс алады. Көрсетілген нысандар кэсіпорын құруды, қаты-сушылардың жауапкершілігі және құқықтық қабілеттілігін, есеп бсру тэртібі мсн алынгап пайдага салық төлеуді, басқару органдарыныц құрылымы мсн қайта кұру немесе таратуды анықтайды.Коммерциялық ұйым болатын заңды тұлғаның негіз-гі мақсаты пайда табу болып саналады, ал коммерциялық емес ұйымдар алдына мұндай мақсат қоймайды. Кэсіпкерлік құрылымныц ұйымдық-құқықтық негізгі нысандарын ка-растырып корейік.
1 1 Менінік нысандары бойынша
1.1 Кәсіпорын түрлері
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке мүліктік емес және мүліктік құқығын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз қалауынша қолма-кол тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге меншік құқыгы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған бөлімшелері болып табылады, оның ішінде өкілдік мәртебесі де кіреді.
Филиал да, өкілдік те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты барынша мол табыс табу және оны өз қалауынша жұмсай алады, ал екіншісінің — өз қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының арасында болу жагдайы да шектелген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес коммерциялық ұйымдар тек келесідей түрлері кұрылуы мүмкін:
шаруашылық серіктестіктер;
- акционсрлік қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерңиялык емес ұйымдар заң актілерімен каралған діни бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акционерлік қоғамдардан, қогамдық бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан кұрылуы мүмкін.
Шаруашылык серіктестіктер-құрылтайшылардың (қатысушылардың) коскан үлесі бөліп көрсетілген жарлық капиталы бар коммерциялык ұйымдар. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының есебінен құрылған, сондай-ақ серіктестіктің шаруашылық кызметінде шығарылған және сатып алынған мүліктер серікгестіктердің меншігіне жатады.
Шаруашылык серіктестікті бір адам құруы мүмкін, ол оның бірден-бір қатысушысы болады.
Шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік,сенімгерлік ссріктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік коғам нысандары бойынша құрылуы мүмкін.
Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары жэне сенім серіктсстігіндегі толық серіктер бола алады.
Акционерлік қоғамнан баска шаруашылык серіктестіктердің акциялар шыгаруга құкығы жоқ.
Ақша, құнды қағаздар, заттар, мүліктік құкық, соның ішіндс зияткерлік меншік және өзге де мүлік шаруашылық серіктестіктің жарғылық корына салынатын салым бола алады.
Толық серіктестік - мұндай ссріктестіктің қатысушылары толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша өздеріне тиеслі барлық мүлікпен ортақ жауапкершілікте болады.
Азамат бір гана толық ссріктестіктің қатысушысы бола алады. Толық серіктестіктің жарғылық қорының мөлшерін оның құрылтайшысы белгілейді, бірақ ол заң құжаттарында көрсетілген ең төменгі мөлшерден кем болмауға тиісті.
Толық серіктестікке қатысушысы қалған қатысушының келісімінсіз өз атынан және өз мүдделері немесе үлесті жақтардың мүдделері үшін серіктестік қызметі мәнімен тектес мәмілелер жасасуға қүқығы жоқ. Бұл ереже бұзылған жағдайда серіктестік өз қалауы бойынша мұндай қатысушылардан не серіктестікке келтірген залалдың орнын толтыруын, да осындай мәмілелерден тапқан бүкіл пайданы серіктестікке беруін талап етуге құқылы. Сенімгерлік серіктестік серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімсн (толық серіктерімен) косымша жауап беретін бір немесе одан да көл қатысушылармен катар, жауапкершілігі толық серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері салган салымдардың жиынтығымен шектелетін бір немесе одан көп қатысушыларды енгізетін және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруга қатыспайтын серіктестік. Сенімгерлік серіктестігіне катысатын толық серіктестердін құқықты ережесі және олардың серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық серіктестіктің қатысушылары туралы ережемен белгіленеді. Азамат тек бір ғана сенімгерлік серіктестігінің толық серіктесі бола алады. Сенімгерлік серіктесіндегі толық серіктес басқа толық серіктестіктің қатысушысы бола алмайды. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС)-бір немесе бірнеше адам кұрған, жарғылық қоры құрылтай кұжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндетгеме-лері бойынша жауап бсрмсйді жэне серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға өздерінің косқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің салымдарды толық қоспаған қатысушылары оның міндетемелері бойынша әрбір қатысушының салым төлемеген белігінің кұны шегінде ортақ жауапты болады. Серіктестікке қатысушылардың саны отыздан аспауы керек. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалғыз қатысушы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестігі бола алмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік қатысушылары оның міндегтемелері бойынша өздерінің жарғылық қордағы салымдарымеп жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде болатын салымдар арқылы жауап беретін серіктестік.
Қатысушылар жауапкершілігінің шекті мөлшері құрылтай құжаттарында көрсетіледі.
Қатысушылардың біреуі банкрот болғаи жағдайда оның серіктестік міндетгемелері жөніндегі жауапкершілігі қалған қатысушылар арасында олардың салымдарына қарай бөлінеді.
Акционерлік қоғам - жарғылык коры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген серіктестік. Акционерлік қоғамнын қатысушылары (акционерлері) оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өздеріне тиесілі акциялар шегінде қоғамның қызметіне байланысты болатын залалдар шегуге тәуекел етеді.
Акционерлік қоғамның өз қатысушыларының мүлкінен оқшауланган мүлкі болады, өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауапты болады және өз қатысушыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Құрылтайшылар акционерлік қоғамның міндеттемелері бойынша қоғамның жарғылык қорына салынған салымдарды толық төлемеген жағдайда олар салымның төленбеген бөлігі шегінде ортақ жауап береді.
Қоғамның барлық акцияларын бір акционер сатып алған жағдайда акционерлік қоғам бір адамнан немесе бір адамнан тұруы мүмкін.
Акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы.
Акционерлік берілген акциялардың жарғылық қордың жалпы көлеміндегі үлесі жиырма бес пайыздан аспауы керек.
Еншілес шаруашылық серіктестіктері егер басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғылық қордағы басымырақ қатысуына карай, не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес, не мұндай серіктестік қабылдайтын шешімдерді өзгеше түрде белгілеу мүмкіндігі бар шаруашылық серіктестік.
Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің борыштары бойынша жауап бермейді.
Негізгі шаруашылық серіктестігі еншілес шаруашылық серіктестіктерімен жасалған шарт бойынша соңғысына ол үшін міндетті болып табылатын нұскау беруге күқылы, ол мұндай нұсқауларды орындау үшін еншілес шаруашылық серіктестік імеп жасасқан мәмілелер бойынша онымен бірге субсидиялық жауапты болады.
Негізгі шаруашылық серіктестігінің кінәсімен еншілес шаруашылық серіктестігі банкротка ұшыраған жағдайда негізгі шаруашылық серіктестігі оның борыштары бойынша жәрдем көрсетуге жауапты болады.
Егер акционерлік қоғамның дауыс беруге акцияларының жиырма пайыздан астамы, басқа (қатысушы, басымырағы) заңды тұлғанікі болса, ол тэуелді қогам ден аталады.
Басымырақ (қатысушы) заңды тұлға тәуелді акционерлік қоғам акцияларының тиісті бөлігін сатып алғаны туралы мәліметті заң құжаттарында көзделген тәртіп бойынша дереу жариялауға міндетті.
Өндірістік кооператив азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың оз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік жарналарын (үлестерін) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестік. Кооператив мүшесі екіден кем болмауы тиіс. Өндірістік кооператив мүшелсрі кооператив міндеттемелері бойынша Өндірістік кооператив туралы заңда көзделген мөлпісрлер мен тәртіп бойынша қосымша (жәрдем беру) жауапты болады.
Өндірістік кооперативтің меншігіндегі мүлік кооператив жарғысына сәйкес оның мүшелерінің жарналарына бөлінеді.
Жарна кооператив мүлкіндегі өндірістік кооператив мүшесінің үлесі болып табылады. Кооператив пайдасы оныц мүшелері арасында олардың ецбеккс қатысуына сэйкес бөлінеді. Өндірістік кооператив таратылған немесе одан кооператив мүшесі шыққан кезде соңғысы өндіріс кооператив мүлкінен өз жарнасына қарай өз үлесін белін алуға құқылы.
Мемлекеттік кәсіпорындарга жататындар:
шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген мемлекетгік кәсіпорын. Ол өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді, бірақ мемлекет міндеттемелері үпйй жауапты болмайды;
- оралымды баскару құқыгына негізделген (қазыналык кәсіпорын) мемлекеттік кәсіпорын.
Мемлекеттік кэсіпорынның мүліктері белінбсйді жэне оның салымдар (үлестср, жарналар) бойынша, соның ішінде кәсіпорын қызметкерлер арасында бөлуге болмайды. Мемлекеттік кәсіпорын уәкілдік берілген мемлекеттік органның шешімі бойынша кұрылады.
Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кэсіпорын өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен жауап береді.
Қазыналық кәсіпорын - оралымды басқару құқыгымен мемлекет мүлкіне ие болган кәсіпорын. Қазыналық кәсіпорын Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқару органының шешімімен құрылады. Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның жарғысында көрсетілген (белгіленген) мақсаттармен және міндеттермен анықталады. Қазақстан Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-аумақтық белініс қазыналық кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру жауаптылығын өз мойнына алады.

Ұқсас жұмыстар

---

Монетарлық саясат

---

Экономикалық өсу процесіндегі мемлекеттің қаржы саясатының жағдайы

---

Фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы

---

Мемлекеттің қаржы жоспары

---

Фискалдық саясат және ондағы салықтық реттеу

---

Қазақстан Республикасының бюджет-салық саясатын қалыптастырудың ерекшеліктері

---

Бюджет - салық саясаты туралы

---

Салық салу туралы

---

«мемлекеттің экономиканы қаржылық реттеу жүйесіндегі салықтық реттеу және оның Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайындағы ерекшеліктері»

---

Экономиканы мемлекеттік реттеудегі фискальдық саясат және оның рөлі

---

КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

---

Фирманың баға саясаты және баға стратегиясы нарық құрылымының әсерін талдау

---

АҚША - НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ

---

Мемлекеттің пайда болуы туралы

---

Тауар саясаты фирманың маркетинг қызметінің негізгі құрамдас бөлігі

---

Қаржы механизмі қаржы қатынастары мен қаржы саясатын ұйымдастырудың экономикалық механизмі

---

Тынық мұхиттағы соғыс кезіндегі Оңтүстік Шығыс Азиядағы Жапонияның сыртқы саясаты

---

Фирманың маркетинг қызметіндегі баға және баға саясаты ЖШС «Adramit Akros» мысалында

---

Мемлекеттiң әлеуметтiк саясаты мақсаттары, мiндеттерi, жүзеге асуы

---

Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатының беталысы .

---