Саяси көшбасшылықтың ерте теориялары
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Д. Қ. Сулекеев
Саяси пСИХОЛОГИЯ
Саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 15979:32(075.8)
КБК 88.4я73
С27
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің тарих және құқық факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен
басуға ұсынылды
Пікірсарапшылар:
М. А. Алтыбасарова – саясаттану ғылымдарының кандидаты, С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің доценті;
С. З. Раздыков – тарих ғылымдарының кандидаты, Инновациялық евразиялық университетінің доценті, Қоғамдық-тарихи пәндері кафедрасының меңгерушісі;
З. Ш. Айткенов - тарих ғылымдарының кандидаты, Павлодар мемлекеттік педагогигалық институтінің доценті
Сулекеев Д. Қ.
С27 Саяси психология : саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы Д. Қ. Сулекеев. – Павлодар : Кереку, 2012. – 89 б.
Оқу құралында саяси психологияның пәні, міндеттері, негізгі объектілері, принциптері, ұғымдары, категориялары және даму тарихының негізгі кезеңдері қарастырылған. Сонымен қатар, тұлғанын және көшбасшылықтың саяси психологиясы көрсетілген.
Оқу құралы саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған.
ӘОЖ 15979:32(075.8)
КБК 88.4я73
© Сулекеев Д. Қ., 2012
© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2012
Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар мен құрастырушылар жауапты
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Саяси психология ғылым ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
2
Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары ... .
21
3
Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ...
33
4
Тұлғанын саяси психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
5
Көшбасшылықтың саяси психологиясы ... ... ...
60
Саяси психология тақырыбы бойынша ұсынылатын тест тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
88
Д. Қ. Сулекеев
Саяси пСИХОЛОГИЯ
Павлодар
Кіріспе
Кез-келген ғылыммен танысу әдетте оның пәнін анықтаудан басталады. Егер де сөз саяси психология болса, онда бұл саясат туралы ғылым деп айтуға болады. Бірақ бірден нақтылықты жасау қажет. Саяси психология, егер осылай айтуға болса, барлық саясатты қамтымайды. Әрбірі олардан, тек қоғамдық өмірден бір, өзіне спецификалық осы аспектідегі қиын және көпсалалы саласына шоғырланған басқада саяси ғылымдар бар.
Саяси психология мемлекеттік институттармен, реформалар және төнкерістердің қатынасымен, егемендіктің іске асырылуының механизмдермен, конструкциялармен немесе билік құқықтарын таратумен айналыспайды. Оның пәні – саяси үрдістерге қатыстырылған адамның ойлары және сезімдері (сонын ішінде оның еркі және қалауынан басқа). Саяси психология адамдардың саяси құбылыстарды қалай бағалайтынын, неге назарын аударатынын, ал нені байқамайтынын немесе нем құрайлылық танытатынын, осымен қызығады, ал бұл саяси ұмтылыстардың күшін және олардың субъективті бағытын, біздің жанымызда қалай саяси оттар туындайтының және керісінше, неліктен біз кей жағдайларда өте маңызды саяси оқиғаларға салқын қанды болатынымызды анықтайды.
Соңғы онжылдық ішінде ресей қоғамында терең сапалық өзгерістер жүрді.Қоғамдық құрылым және әлеуметтік түзілім өзгерді, әлеуметтік тіршіліктің идеялармен формалары кең таралым алды. Демократиялық реформалар үрдісі. Кезінде біздің өмірге бұрын таныс емес саяси ұғымдар мен құбылыстар кірді: демократиялық құндылықтар, еркін сайлаулар, плюрализм, саяси бәсекелестік, көппартиялық, РR – технологиялар және т.б.
Бұның бәрі саяси санамен саяси әрекетте көрініс тапты. Саяси құрылымнын моделі тек мемлекеттік институттар деңгейінде ғана емес, сонымен қатар адам деңгейінде де өзгерді деуге болады. Сондықтан саяси тәжірбие саясаттың бұрын тарихтың объектвті заңдарына арқа сүйеген, ресми идеология дәстүрлері шегінде анық бағаланбаған және толық дәрежеде зерттелмеген психологиялық жағына үлкен қызығушылық туғызады.
Бұрын өткеннен философтармен тарихшылары бізге саясатты жасайтын адамдардың ұмтылыстарын, сезімдерін және ойларын ұмтылыстарын, сезімдерін және ойларын ашатын көптеген қырағы психологиялық суреттемелер қалдырды, олар көптеген саяси оқиғалардың себептерін адамның жан күйінде іздеу керектігін аңғартты. Бірақ бұл кездейсоқ және үзінділік суреттемелер болған, олар көп уақыт бойы бір нақты толық теорияға қосылған жоқ. Саяси психологияның саясат туралы білімдердің жалпы кешенінен бөлінуі XIX ғасырдың 2-ші жартысында басталды. Бірақ тек келесі ғасырдың 70-ші жылдарында (кейбір елдерде оданда кеш) пәннің институционализациясы өтеді: ол оқу жоспарларына қосылады, саяси психологияның халықаралық қоғамы ұйымдастырылады, арнайы журналда шыға бастайды (Political Psychology және Political Behavior). 90 – жылдың соңынан саяси психология курсы Ресейдің жоғары оқу орындарына енгізілді.
Бірақ саяси психологияның академиялық пән ретінде де, қолданбалы білім саласы ретінде қалыптасуы аяқталған жоқ. Оның түзілуі үрдісі жалғасып келеді, және де ол бірден шекарасында өтіп жатыр: саясаттану, жалпы психология, әлеуметтік психология және саяси психология. Саяси психологияның проблематикасы әлі күнге дейін анықталмағаны және түрлі зерттеушілер оны түрлішк сипаттайтыны қызықтырады. Көп нәрсе, жеке алғанда, қарастырудың сипатына байланысты: психология жағынан немесе саясат жағынан. Сондықтан саяси психологияның біртекті, дәстүрлі сипатталуы туралы айтуға болмайды, әлі ерте және де бір, салыстырмалы кішкентай кітапта осы саладағы мамандардың не жасайтынын, не ойлайтынын, не туралы пікірталас жүргізетінін айту мүмкіндігі жоғары емес. Автор, алдына қойған мақсат басқаша; оқырманды іс ағымына енгізу үшін қажетті ұғымдар мен мәселелерді жүйелеп, түсіндіру, себебі осылайша оны білімді өздігінше толтыруға дайындауға болады.
Ең алдымен, адам басында қалайша біз саясат деп атайтын модель құралатынын қарастырайық, бұның нәтижесінде, саясат біздің ішімізде психикалық функциялар, үрдістер және операциялар объектісі ретінде орналасады. (Қабылдау, ойлау, түсіндіру, есте сақтау және т.б).
1 Саяси психология ғылым ретінде
1.1 Саяси психология және саясаттану психологиясы
1.2 Саясат әрекет ретінде
1.3 Саяси психологияның пәні және міндеттері
1.4 Саяси психологияның негізгі объектілері
1.5 Саяси психологияның негізгі принциптері
Саяси психология және саясаттану психологиясы
Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт. Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының нәтижесінде саясаттың психологиясы әлеуметтік психологияның салыстырма автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Қазір белгілі болғандай, отандық қоғамтануда басқа жолмен бару мүмкіндігі және саясаттың психологиясы деп аталатынын шегіндегі құрамы бойынша жақын объектілер шеңберін зерттеу қолға алынды.
Саясаттың психологиясы ұғымының өзі батыс саясаттың психологиясына ашық қарама-қарсылық қою ретінде пайда болғанын ұмытпау керек. Бұл сәйкес келетін методологиялық бастаулар және принциптер негізінде құралған марксистік ғылым болады деп ойластырылды. Жалпы алғанда, бұл мүмкіндік жетістікке жеткен жоқ – жасалған және бар нәрсені қайтадан ойлап табу қажеттілігі болған жоқ. Оған қарамастан саясаттың психологиясы термині кей кезде зерттеу жұмыстарына шатастырушылықты еңгізіп, әлі де кейбір таралуға ие.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның саяси кеңістігі арнасында жүзеге асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа жағынан, саясаттану жүйесінде саясаттың психологиясы өздігінен анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Принципиалды айырмашылығына баса назар аударайық.
Егер батыс саяси психологиясы алғашқыдан өздік ғылыми дәрежеге жетуді мақсат қойса, онда саясаттың психологиясы бұндай дәрежеге жетуді мақсат қойған жоқ және көптеген жылдар бойы саясаттанудың бағыттарының біріне жасырынды.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: саяси психологиясы және саясаттың психологиясы осы күнге дейін ажыратылмайды, және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
Бірақ істің мәнісі сөздердің қарапайым ауыстырулуында емес, ол бір шындықтың зерттелудің осы екі жолының гносеологиялық көздерінің айырмашылығында. Жеткілікті диффузды, эмпирикалық толтырылатын, көбінде субъективті және еркін таратылатын немесе кеңейетін жалпылай негізделетін батыс, саяси психологиясының объектілер шеңберіне қарағанда, саясаттың психологиясы өзінің зерттеу пәнін одан әрі нақты және қатаң, методологиялық тұрғыдағы құрастыру қажеттілігінен негізделуге тырысты. Саясаттың психологиясы пәні нақты саяси институттар және осы институттурдың адам факторы жағынан процесстер және игерілген саяси процесстердің субъектісі жағынан әсер ететін, ерекше текті факторлардың жүйелі – ұйымдастырылған бірігуі деп түсіндірілді. Көріп тұрғанымыздай, барлық айырмашылық методологияда және базалық негізде болды біздің немесе біздің емес ғылым .Тарихи дамудың қазырғы кезеңінде бұл пікір таластар әрбір мағынасынан айырылды деп түсіріледі.
Саясаттың психологиясы ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – саяси психология қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, саяси психика жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология, еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей, саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның саяси психологиясы біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында қарағанда, саясаттың психологиясы өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған саясаттың психологиясы саясатқа тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол саясаттың психологиясының негізгі сонымен қатар оны саяси психологиядан гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
Саясаттың психологиясы осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте, қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай пәнаралық, синтетикалық ғылымды ұйымдастыратындай саясатпен конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме марксистік ғылымдағы – саясаттың политикасы қоғамдық ғылымдардың жалпы алаңындағы жеке бөліс орны ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады. Керісінше, мұндай логикаға сәйкес, - проблемалық ұйымдастырылған саясаттану өзіне мақсатты саяси дамудың субъективті, психологиялық факторлары және механизмдерін зерттеу, санау және болжау болған өзінің бір деңгейі ретінде саясаттың психологиясы міндетті түрде қосты. Негізінен, өзімен саясаттың таңдының метожүйесін көрсетіп, саясаттану бірігей ғылым болып, әрбір қабатына саясаттың аспектілері және өз факторларын зерттейтін және субдисциплина жадайындағы бір немесе басқа да нақты білімнің саласы сәйкес келетіндей көпқабатты ғимарат ретінде ұсынылар еді. Сәйкесінше, осы ғимараттың қабаттарының көбісінің арасында саясаттанудың әлеументтануы, саясаттың философиясы және т.б, сияқты мойындаған қосымша пәндермен қатар, саясаттың философиясын білдіретін қабатты бөлу жеткілікті толық құқықты болар еді. Осы білімнің негізгі саласының басты бөлімдеріне сәйкес келетін бөлмелерімен. Сол уақытта, берілген жүйелеу жеткілікті оң көзқарасқа ие болды – сол кездегі қоғамдық ғылымға қолайлы терминдерде, саяси психология танудың бар болуына құқықты және спецификаны – қорғап ұстап тұрды.
Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта, саясаттың психологиясы әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда саясаттың психологиясы адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің жалпыланған теоретикалық текті ғылым расын атқарса, онда саясаттың психологиясы нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, текті ғылымның түрлі бұтағы ретінде болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары саясаттың психологиясы негізгі басты үш теориялық негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен байланысты болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі рөліне қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай, субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады. Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, саясаттың психологиясы оларды Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
Саясаттың психологиясының екінші негізі болып әлеуметтанумен әлеуметтік психология табылды. Олар саясаттың психологиясына негізгі методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге қатысын шығарды.
Саясаттың психологиясының үшінші негізі болып айнымастан тарихи материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық шатыр ретінде қызмет атқарды. Саясаттың психологиясының зерттеу күштерінің анықтаудан басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. Саясаттың психологиясының негізі болып сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан. Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында адамдардың ереше әрекеті деп алып оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар, талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Ақыры бұл осындай әрекетпен көрсетілетін адам сезімдері, эмоциялар, көңіл және көңілдің күйлері. Бұл субъект таратпайтын және ие болатын білімдер және пікірлер, сонымен қатар қосалқы, туынды топтамалардың бір қатары.
Барлық айтылғаннан түсініктісі саясаттың психологиясы және саяси психологиясы ұғымдарының бар болуы бір-біріне қарсы қойылмайды екен. Керісінше, олар көбінде бір-бірін өте сәтті толықтырады. Әрине нақты айтқанда бұл синонимдер емес, керісінше әр түрлі методологиялық дәстүрлерде туындаған, жеткілікті ажырататын терминдер. Бұны есімізде сақтап, біз әрі қарай бірегей термин саяси психология қолданамыз. Осы жағдайдағы методологиялық негізгі түсінікті; жеке батыс немесе шығыс саяси психология жоқ. Марксистік немесе антимаркcтік саяси психология жоқ. Дамуы әр түрлі қоғамдастықтарда. Белгілі ерекшеліктер және акценттерге ие, бірігей әлемдік ғылым бар. Белгілі кезге дейін олар қиын болып көрінді, бірақ бұл уақыт өтті. Одан әрі, саяси психологиямен саясаттың психологиясында астарлы жалпы методологиялық негізгі бар Батыс саяси психологиясында ол өз-өзін ұстау амалы- деп аталады. Отандық саясаттың психологиясында-әлеуметтік пәндік әрекет теориясы деп аталады.
Саясат әрекет ретінде
Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі, саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы шықпақтас ойынына айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын, трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес, көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар, саясаттын психологиясына да орталық болады.
Саясатқа әрекеттік амалдың, саясаттың психологиясының және саяси психологияның өндірісі үшін басты сәтте, енді бірігей саяси психологияның жалпы бағдарламасын шығаруда нақтырақ тоқталайық. Батыста және Шығыста жалпы белгіліден шығайық. Белгілі болғандай, Фейербахтікін қоса барлық алдыңғы материализмнің басты кемшілігі – зат, шынайлық, сезімділік адами сезімділік, әрекеттілік, тәжірибе, субъективті емес, ретінде емес болып тек объект түрінде алынады. Осыдан адамдардың ерекше әрекеті ретінде болатын саясатты түсіндірудің мағынасы шығады: Тарих ештеме жасамайды, ол ешқандай шексіз байлыққа ие емес, ол ешқандай шайқастарда соғыспайды!
Тарих емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. Тарих адамды өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.
Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты бихевиористік түсінігі шығады – ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.
Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: Алдын ала болмаған және артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ. Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және саяси мекемелерде санасу қажет. Оның шын немесе шын емес болғанын – осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді, қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.
Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді, бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері. Өйткені, А. Энциони саясатты адамдар жасайды деп санағандықтан, онда психологиянын саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері шексіз. Бұл психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы. Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда Ақ үйдегі жоғары ментор болып (АҚШ президенті) адам психологиясын жақсы білетін дәрігер немесе психолог болу қажет, бірақ оған әлі алыс.
Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес, керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті. Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды күш тұғырынан шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен бұлшықты өсіруді қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды. Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине минималистердің көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан жоқ.
Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде, құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге әкелді.
Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге, яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен. Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса, әлеуметтік үрдістер – бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары.
Бұл адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың ұйымдастырылуында және құрылымында болады.
Соңында, саясаттағы психогияның рөліне жоғарыда көрсетілген тәсілдердің әрқайсысы, өз кезі және қоғамның сол кездегі жағдайына қолайлы болды. Кейде психология бірінші орынға шықты - әсіресе саяси институттар өзгеріп немесе құлаған кезде және сәйкесінше, бірінші орынға саяси үрдістер шығатын, дағдарысты және тұрақсыз уақыттарға сай болды. Сонда саяси психологияның жеткілікті тұрақты институтуционалды уақытпен салыстырғанда рөлі артады. Кейде, керісінше, психология әсіресе тоталитарлы қоғамдық жүйелермен мекемелерде институционалдық құрылымдармен қатты басылып, қоғамдық өмірдің ішіне, тығылды. Соған қарамастан, саясаттың адам әрекетінін ерекше түрі деп жалпы түсінігі, мағынасы топтармен инвидтердің әр түрлі қызығушылықтарының сәйкестендірілуі арқылы адамдарды басқару болып табылатын саясат осы амалдарды салыстырып, оларды адам әрекетіндегі саясат көрінісінің әртүрлі жақтары деп қарастыруға мүмкіндік береді.
Саяси психологияның пәні және міндеттері
Осылайша, саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті ретінде ерекше, өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше адами әрекет ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н. Леонтьев жасаған әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі арнайы анализға қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет ретінде белгілі шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді. Сәйкесінше, әрекетте негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар, операцияларға міндеттер, белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет ретіндегі барлық саясатқа адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві сәйкес келеді (оның оптимизациясы). Нақты саяси әрекеттерге топтардың немесе жеке индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары сәйкес келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға немесе көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.
Саясаттың әрекет ретіндегі субъектісі жеке индивидтер (жеке саясаткерлер), кіші және үлкен әлеуметтік топтар және құбылмалы бұқара бола алады. Саясат әрекет ретінде негізінен, оның басқа құраушылары сияқты, ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған құрылымды сипатта бола алады. Саяси – психологиялық білімдерді қолданудың тарихи, теориясы және тәжірбиесі саяси психологияның ғылым ретінде шешетін негізгі үш міндетті бөлуге мүмкіндік береді. Белгілі дәрежеде, бұл міндеттер тарихи дамыған және саяси психологияның дамуының үш кезеңіне сәйкес келеді. Бірінші міндет болып қазыр да саясаттағы психологиялық компонеттердің анализі, саяси үрдістердегі адами фактордың рөлінің түсінуі табылады. Екінші негізгі міндет, біріншіге ұқсайтындай саясаттағы психологиялық аспектілердің, негізінде және осы фактордың рөлінің болжамдалуы болып қалады. Ақыры, үшінші басты міндет, алғашқы екеуінен шыққан, саяси әрекетке оның психологиялық қамтамасыз етілуінен, яғни субъективті фактор жағынан басқарылу әсері болып қалады. Жоғарыда айтылғандай, саяси-психология – өте жас ғылым. Формальды түрде оның конституциялануы 1968 жылмен беріледі – тек сонда америкалық саяси ғылым ассоцияциясымен саяси психология бөлімі құрылды және бір сәтте, кейбір университеттерде психологиялық білімдер саласындағы саясаттанушыларды тереңдетіп даярлау бағдарламасын енгізді. Осы уақытқа дейін саяси психология көп дәрежеде өзімен жиі жалпы негізсіз жеке, кейде кез келген, жүйесіз фактілер, бақылаулар, болжамдар, жиынтығын көрсетті. Сәйкесінше, оның нақты міндеттері көбінде кез келген, жиі сәйкестенбейтін болды. Методологиялық проблемалары шешілмеуі бөгет жасады. Әйтсе де, жоғарыдағы әрекетті – үлгілік амал қазырдың өзінде бұған жеткілікті ыңғайлы және кең шекараларды көрсетеді, оны нақты ғылымның адекватты методологиялық негізі етіп санау қиын. Бұл өте кең, өте жалпы негіз. Нақты методология әлі де, програматикалық бағыттағы анық эклектизммен ерекшеленеді саяси психологпен зерттелетін объектінің ерекшеліктерін және зерттеушінің тәжірбиелік қолайлылығының ойларын (оның субъективті таңдауын қоса) алынатын нәтижелерді интерпритациялаудың теоретикалық әдісімен, таңдауын нұсқайды.
Дамуының басынан өзінің адекватты концептуалды – методологиялық базаның жоқ болымен, әсіресе батыс үлгіде, саяси психология көп жылдар бойы батыс психологиясының әр түрлі мектептерімен бағыттарынан әр түрлі концепцияларымен тәсілдерін эклектикалық алудан, осындай негіздегі құрылымдардың шексіз өз түрленуі синтетикалық қосылыс арқылы болды.
Ортодоксалды психоанализден бастап және когнитивті теориялармен және бихавиоризм ең соңғы үлгілерімен аяқтап олардың бәрі әр кезеңдерде батыс саяси психологиясында жеңіл табылады. Нақты ғылыми методология көзқарасынан, қазырғы батыс саяси психологиясында екі негізгі тенденцияны бөлуге болады.
Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген. Ең активті берілген тенденция саяси қолдау теорияларында қарастырылады басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты конвенционалды, радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті гомогенді және тұрақты деп санап, оны жөндеуге тырысатын, тәжірбиелік саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік – сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке – ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа ғылыми жетістіктерді (жаңа технологиялар) қолдану негізіндегі саясаттағы адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп, эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы болып табылады.
Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, гуманистік психологияның, неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси – психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан, психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік бихевиоризмнен енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы бөліміндегі методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің, тұлғаның өзі саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам табиғатының жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық ережелер зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі нәтижелер береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г. Лассуэльдің анық оң идеяларында, және жаңа солшылдардың радикалды пікірлерінде көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар не тапсаң, сол жарады принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және қолданбалы тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді арнайы өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары арқылы оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай методологиялық қомағайлылықтын себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық базанын жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік түсінуінің жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси психологтардың назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен саяси психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін жаба алмайды.
Саяси психологияның негізгі объектілері
Зерттеуімен саяси психология айналысатын нақты объектілер сферасы өте кең тіпті шексіз. Негізінен, оған саясаттағы психологиялық аспектілерді құрайтынының бәрі және соңғы онжылдықтардағы сәнді болған адами фактордың қатысы бардың бәрі байланысты. Көшбасшылықтың психологиясынан топтың әрекетіне дейін, елдің басқару органының кіші тобындағы келіспеушіліктерден стихиялық паникалық әрекетке дейін; партиялық қатыстылықтан толық аполитикалыққа дейін және т.с.с болып тек саяси психологияның негізгі ең жарқын және белгілі назар объектілерінің толық емес қатары.
Объектілердің көпшілігі саяси психологияның пәнаралық және ғылым аралық байланыстарының кеңдігін сипаттайды. өзінің нақты құрамы және зерттелетін объектілердің сипатының қатарына байланысты саяси психология нақты- тәжірбиелік деңгейде жақын психологиялық пәндер – ең әуелі, ұйымдастырудың және басқарудың психологиясымен үгіттеу психологиясымен, өте тығыз байланысты. Біріншіден оны әлеуметтік бағдарламалар, қоғамдық пікір, жалпылық әрекет проблемалар біріктіреді. Екіншісімен – конфликтермен көшбасшылықтың проблематикасының теориялық және тәжірбиелік аспектілері, кіші және үлкен әлеуметтік топтар психологиясының ерекшеліктері байланыстырады.
Саяси психологиясы әлеуметтік ғылыммен, әсіресе оның саяси әлеументтану бөлімімен өте тығыз байланысты. Әлеуметтік тәсілдер көмегімен (алдымен, жалпы әлеуметтік сұраулар, демоскопия тәсілдері және т.б) алынатын нәтижелерді қолданып саяси психология олардың тереңдетілген инторпретациясын, сапалы анализді қамтамасыз етеді. Бұл екі ғылыми пәнді де сәтті өзара толықтырады, әйтсе де, осы ғылымдардың әрқайсысының рөлі мен маңызы туралы психологтармен әлеументтанушылардың мәнгі таластарын шешпейді.
Әрине, саяси психология саясаттанудың түрлі бағыттарымен дамыған пәнаралық қатынастарға ие. Солай немесе басқаша, негізінен, олар жалпы зерттеу объектісі етіп саясатты санғандықтан, олардың шығу тегі бірдей. Соңғы уақыттағы, саяси психологияның тәуелсіздігінің тұрақты өсуіне қарамастан көп жағдайларда саясаттану оның алдында функционалды мәселелерді көтеріп, тапсырыс беруші рөлінде шығады. Сәйкесінше, екі ғылымды толықтыратын өзара тәсілдер алмасуы болады. Алдынғы жағдайға қарағанда, назар салсақ, олардың өкілдерінің арасында таластар мен қайшылықтардың жоқтын қасы. Бұл осы әрбір пәнін жеткілікті түрлі өз ғылыми тілдерінін бар болуы және зерттеу пәндерінің жеткілікті бөлуінің көрсеткіші. Саясаттану және саяси тәжірибиенің өзімен көтерілетін міндеттер, бірінші орынға нақты функцоналды мәселені шығарып, саяси психологиянын даму динамикасына әсер тигізеді. Сәйкесінше, функционалдық бағыттылық бойынша, саясаттану және саяси тәжірбие міндеттелген, қызырғы саяси психологияны негізгі екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлімнін проблематикасын ішкі саясат сұрақтары, екінші бөлімнің проблематикасын – халықаралық қатынастарымен сыртқы саясат саласың құрайды. Осы жеткілікті бөлімдерден басқа соңғы кезде тәжірибенің сұрақтарымен өте маңызды қаражатты инвестициялау есебінен, тағы бір бөлім – соңғы жылдары функционалды автономияға көз салатын, саяси-әскери психология белсенді дамып келеді.
Саяси психологияның ішкі саясаттағы зерттеулерінін негізінің шегіндегі басты объектісі саяси адамнын тұлғасының психологиясы, және саяси әлеуметтанумен әлеуметтік бағдарламалары, олар арқылы саясаттағы тұлғанын ашылуы, психологиялық сипаттамалардың көмегімен анықталады. саяси үрдістерімен интрапсихикалық... формасы байланысты, көшбасшылықтың мәселелері, саяси қанағаттанбаушылық көрінісі, үкіметке қарсы митингтер, сайлаудағы әрекет, нәсілдік тоқулар және т.б. анализі арқылы бақыланады сяси адамнын тұлғасынын психологиясы екі аспектіде қарастырылады. Олардың бірінде эпицентр болып көшбасшы тұлғасындағы рөлі ойнайды- мемлекеттік саяси және қоғамдық іскерлердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеді. Берілген бағыттын негізін салушысы, ғылымдағы АҚШ-тың 28-ші призиденті В. Вильсоннын психобиографикалық портреттік бірінші жасаған З. Фрейд болды. Психотарихты өтіп, бұл бағыт тек қана психономитикалық тәсілдермен ғана емес басқаларымен де толықты. Оның иегінде кең жоспардағы саяси әрекеттің мотивациясының механизмдері, саяси шешімдерді, саяси ойын ерекшеліктері, түрлі әлеуметтік топтармен халықтын қабаттарына саяси психологиялық әсер механизмдері, көшбасшылардың харизмасынын ерекшеліктері және т.б. белсенді зерттеледі.
Басқа аспектіде, тұлға саяси үрдістердің қатардағы қатысушысы немесе белгілі әлеуметтік топтардың мүшесі ретінде қарастырылады. Осылайша проблемалардың бір қатары зерттеледі. Бұған алғашқы кезекте, орташа адамнын саясатқа араласуының дәрежесі – мысалы, апатиялық, конформдылық немесе керісінше, саяси белсенділік. Осында бұндай саяси қатысудың ақты түрлері зерттеледі (мысалы, көшбасшы, қосылған, шешімдерді қабылдайтын немесе қарапайым орындаушы). Жеке бөлімдер –саяси әрекеттегі қатысудың сапасы зылмалылық, иілгіштік, тұғырлардың ригидтілігі, шығармашылықты амал тұлғаның рөлдік бағыттамалары, саяси жүйеге қосылу механизмі (мысалы, батыс саяси психологтармен поялдылықтың сентименталды және инструменталды түрлері бөлінеді және т.б.)
Әлеуметтік бағдарламалар және стереотиптер саяси психологиямен саяси әрекеттің алдыңғы, басты механизмдері ретінде зерттеліп, тұлғаның жағдайды белгілі белгілі қабылдауында, оны бағалауға және келесі әрекеттерге ұйымдасқан жанастығын қарастырады. Бағдарлама құрамына когнитивті бағыттауды, белгілі әрекетке дайын болудың эмоционалдық қатынасы, яғни, субъектінің саяси объектілері-партияларға, қозғалыстарға, іскерлерге, проблемаларға және т.б. белсенді-әрекеттік қатынасы. Соңғы жылдардағы саяси психологияның шегіндегі бағдарламаларды зерттеуінің айрықша ерекшелігі оларды жай сипаттамай, сонымен қатар олардың құрылуының механизмдерін ашып, олардың өзгерістерінің бағытын болжау және осы өзгерістерге мақсатталған әсердің тәсілдерін жасау болды. Сыртқы саясат пен халықаралық қатынастардағы саяси психология, психологиялық ғылымның шектелген болса да, халықаралық қатынастардағы өте жеткілікті, теориясы мен тәжірибиесіндегі, маңызына ие болуынан шығарды. Біздің уақытта саясаттағы мемлекеттер басшыларының рөлін, түрлі елдердің қоғамдық пікірін, үгіттеуді, ситуативті факторлар мен олар туындататын психологиялық нәтижелерді төмендету немесе елеумеу мүмкін емес болғандықтан, .олардың барлығы түрлі дәрежеде саяси-психологиялық анализдің объектілеріне айналды. Берілген проблематикалық орталығында түрлі елдердің саяси элитасын зерттеу (халықаралық маңызы бар шешімдерді қабылдайтын тұлғалар мен топтар), сонымен қатар қоғамдастық, үлкен әлеуметтік және ұлттық-этникалық топтар, күштер ретіндегі жалпы массалар, элитаға әсер ете алатын, орналасады. Қақтығыстардың теориялық және тәжірибиелік жоспарлардағы проблемаларын, сыртқы саяси шешімдерді қабылдау механизмдері элитаның акцияларының қоғамдық пікірге әсер ету үрдістері және керісінше, қоғамдық пікірдің элита көзқарасына әсері, сөйлесулерді өткізудің психологиялық механизмдеді және қайшылықтарды шешу және т.б. мәселелер тереңдеп зерттеледі. Негізгі түрінде, осы бағыттың пәні болып халық аралық қатынастардың адами факторы табылады.
Берілген сипаттағы зерттеулер алдымен қолданбалы сипатқа ие. Психосаяси пәндерді білу сыртқы саясаттағы адами фактордың көрісінің болжамдалуына мүмкіндік береді. Осындай текті жұмыстар арасында ең танымалы - кезінде кариб дағдарысын реттеу кезеңіндегі Дж. Кеннеди мен Н. С. Хрущевтің әрекетін сәтті болжаған (және, нақты айтқанда Мәскеулік Кремль мен Вашингтондық Ақ үй арасындағы тікелей эфир бағдарламасын ) және екі күшті держава арасындағы ең әуелі саяси-психологиялық деңгейде ядролық қарсылықты реттеуге көмектескен бағалы ойларды берген, американ психологтарының тобы болды.
Осындай текті саяси-психологиялық модельдеуді қолданудан басқа, жиі қолданылатын тәсіл болып психологика табылады.Бұл ситуативті факторлар, стереатиптер және эмоционалды факторлар әсерінен туындайтын ойдың логикалық жолының қате көрінуін зерттеу. Соңғылардың қатарына түрлі көп моменттер кіреді сөйлесулер өтіп жатқан жердің жағдайынан, мысалға элита өкілдерінің тұлға аралық қатынасынан, ерлер арасындағы қатынас ерекшелігі, элитаның топтық ойлауының варианттарына, іріктеу акцияларының қабылдаудағы ұлттық ерекшеліктерге дейін және т.б.
Берілген бағыттың тәжіриебелік маңызы барлық зерттелетін сәттердің саяси-психологиялық модельдеу мүмкіндігі мен олардың сыртқы саяси әрекетке әсерін есептеуде құралады.
Саяси психологияны әскери саяси қолдану шегінде бас назар шын және мүмкін қарсылас армияларымен, портеуандар және қозғалысшылармен күрес сұрақтарына аударылады.
Бұл өзіне сәттердің бір қатарын зерттеуді енгізеді мысалы, олардың басшыларының тұлғалық ерекшеліктерінде. Осыған сатқындық жасаудың психологиялық сәттерін жасау жауды тізе бүктіретін шараларды істеу, сұраулардың тактикасын жетілдіру, түрлі форматтауға психологиялық соғысты жүргізу механизмдерін жетілдіру.
Негізінен, біздің ғылымның негізгі объектілерін көз жүгіртіп қарасақ, қазіргі батыс саяси психологиясы – теориялық елестетулермен түрлі қолданбалы зерттеулердің бірікпеген конгломераты, бірақ, жеткілікті спорадялық сиппатта екенің түсінеміз. Бізге таныс, құрылатын ғылымның өз мериккіндіктерінің және оған жақын зерттеу объектілерінің өзіндік бағалығын өзі ұсынғаннан, мұнда біз басқаша тәсілді көреміз. Батыс ғылымына тәжірібие кейбір міндеттеді қойғаны, және, оларды шешетін ғалымдар, жалпылап, осының арқасында жаңа ғылымды құрайтыны үйреншікті.
Саяси психологияның негізгі принциптері
Қазіргі саяси психология өзіне батыс ғылымының, сонымен қатар, отандық саясаттың психологиясының барлық жетістіктерін енгізеді. Тәуелсіз, генезисі бойынша пәнаралық, бірақ жеткілікті нақты зерттеулердің автоналды бағытының негізінде, ол бес негізгі, қазір жалпы қабылданған, оған спецификалық жеке ғылымды принциптерден құралады. Бұларға баса назар аударып, олардың маңызын ескерейік. Бұл, алғашқы кезекте тек өзінше ғылыми, зерттеу принциптері ғана емес, сонымен бірге кейбір этникалық пастулаттар, оларды өзіне саяси психология алды. Тәжірибие саяси психологияның тәжірибиелік,қолданбалы маңызының үлкен екендігін көрсетеді. Жалпылай айтқанда, ол шын саясаттағы ерекше, психологиялық қару бола алады. Солай кей кезде болады да, бірақ, дәл қазіргі сәтте, саяси психология объективті ғылым, білім қоры, онда қажетті туатын және барлығы қолдана алатын, жоғалуға айналып келеді. Бұл болмау үшін, саяси психологтарға өзінше Гипократ өсиеті ретінде келемі базалық принциптер жасалды. Әрине, олардың маңызын көбейтпей – ақ қонайық, дәрігерлер өз өсиетін әрқашан ұстанбайды. Берілген принциптерді алдымен саяси саяси психологияның маңызды, объективті ғылым ретінде даму жалғастыру үшін ұстанатын кейбір ережелер деп қарастыру қажет.Осы негізгі принциптер бесеу.
Біріншіден, бұл салмақтылық пен ғылыми объективизм принципі. Саяси-психологиялық жердің ошағы болып, саяси және психологиялық құбылыстардың өзара әрекеттесу зонасы болу қажет деп есептеледі. Басқа жаққа ығысу редукционизмнің методологиялық қауіптілігімен сипатты, яғни, күрделі саяси психологиялық шындықтың тор-саяси немесе қарапайым-психологиялық түсінікке келтіру.
Екіншіден, ашықтылық және бұқаралықтық принципі. Саяси-психологиялық зерттеулерде ортаңғы орынды қоғамның назары ауған ең маңызды және актуалды саяси проблемалар психология ең пайдалы болады, ашықтылық, осындай нәтижелердің олардың әлеуметті-эгоистік, қоғамға қарсылықты және кейде қамыстық мақсаттарда қолдануға қосымша кедергі болады.
Үшіншіден саяси психологиялық зерттеудің әлеуметтік саяси контекстің кең санау принципі. Бұл принципке сәйкес, зерттелетін психологиялық құбылыстардағы контекстке, саяси және әлеуметтік контекстке, ең көп назар аудару диклорацияланады. Контексті дұрыс бағаламау алынатын шешімдердің сенімділігіне қауіп тудырады және қоғамдық – саяси дамуға қауіпті ұсыныстар туындатуы мүмкін. Әйтсе де, әрине, контексті асыра бағалау да қауіпті болуы мүмкін. Берілген қайшылықты шешу үшін эксперттармен деректерді жинау тәсілдерін және тәсілдік шаралардың максималды кең жиынтығын, және тәсілдік плюрализм және көптүрлілікт тек міндетті ғана емес, сонымен қатар, кейде, өте өнімді іс екеніне болжамға тіректегі зерттеу шараларын қолдану ұсынылады. Ақырында осындай текті плюрамум саяси-психологиялық ғылымның түсіндірмелі мүмкіндіктерінің арқасына көмектеседі.
Төртіншіден, соңғы нәтижеге назар принціпі.
Психологиялык факторлардың саясатқа әсерінің нақты нәтижелерін зерттеп, қана қоймай сонымен қатар саяси үрдістер мен құбылытардың құрылу үрдісіне және олардың дамуының мүмкін тендецияларын зерттеу қажет деп постулаттанады. Бұл, әрине саяси-психологиялық зерттеулерінің құрамды кеңдігін одан әрі көп дәрежеде қамтамасыз етеді.
Соңында, бесінші, бейтараптылық принципі. Қазіргі саяси-психология әрекетпен байланысты ішкі және сыртқы саясаттағы бағаларға өте шыдамды, өткен адамдардың саяси жағдайларға қатынасы немесе осы жағдайлардағы әрекелі және жүйеге саяси мекемелердің және қоғам ұйымдарына қатысы. Бұл саяси және идеологиялық бейтарап ғылым.
Нақты анықтамада, саяси-психологияның анализінің пәні болып алдымен адамдардың – осы әрекеттің субъектілері және сонымен саясаттың субъектілері де, ішкі, психологиялық әрекетінің психологиялық механизмдері табылады. Осындай түсінікте саяси әрекетпен байланысты адами психиканың нақты көрінісі зерттеудің политологиялық ракурстың нақтылығына ие болады.
2 Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары
2.1 Саяси сана-сезім
2.2 Саясаттағы ұжымдық санасыздық
2.3 Саяси мәдениет
2.4 Саяси психика
Саяси сана-сезім
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі қайшылықты, соғысып байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси – психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда, саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің – адамның негізін көрсетеді және т.б.
Ресейдің дәстүрлі түсінікте саяси сана ең әуелі адамдардың өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының туындайтын бейнесі болып қоғамдық сананың үлгісі ретінде беріледі. Жалпы қабылданған әлемдік дәстүрге саяси сана саясаттың психологиялық бейнесінің барлық қосындысы, оның субъективті компоненті, түрлі жағдайлармен түрлі деңгейлерде өзін көрсететін компонент болып кең мағынада қарастырады.
Саяси сана ұғымының қоғамтанудың түрлі салаларында қолданудың ұзақ тарихына ие, бірақ негізінен біз алдыңғы бөлімде нақты айтқан саясаттанудағы әрекеттік бағыттың шегінде арнайы жасалады. Ол ерекше танымдылыққа ХХ ғасырдың ортасына қарай, ортодоксальдық бихевиористік ағымның шектеулілігі байқалғасын және саяси әрекетті және де одан кең саяси үрдістердің динамикасының негізінде саяси сана сияқты тәуелсіз ауыспалылар сияқтыларға назар қажет етеді және одан кең осы әрекеттің субъектісінің психикалық ортасы байқалғаннан кейін.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне, түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Тіпті саяси психологияның шегіндегі сана саяси ғылымның жалпылағандағы түрлі бағыттардың зерттелетін түрлі көзқараспен, пәнаралық, кешенді категорияларға жатады. Мысалға, жеке алғанда, қоғамдық сананың басты компоненттерінің бірі ретінде, саяси сана саяси философиямен қарастырылған, марксистік нұсқада саяси сананы өмірдің материалды үрдістерімен теңейтін және оны әуелі нақты – тарихы, таптық бағалар жүйесінің субъективті призмасы арқылы сынған саяси қатынастарымен саяси шындықтың теориялық бейнесі ретінде қарастыратын және соңында белгілі таптың қоғамдағы экономикалық жағдайымен шартталған. Осындай негіздеуде саяси сананың ішінде екі негізгі деңгей бөлінеді: теориялық және мемлекеттік бюрократиялық, яғни, саяси шешімдерді қабылдау деңгейі.
Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып, қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық, тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.
Саяси сананы саяси психологияның және саясаттың психологиясының әдістерімен зерттеу оның әлеуметтік-саяси құрамының және оның әрекет етілуінің жеке механизмдерінің анализін қосуға ұмтылыспен сипатталады, бұл үшін жалпы және әлеуметтік психологиялық ұғымдарды қолданады (қажетіліктер, қызығушылықтар, бағыттар, бағдарлар және т.б), құндылықтар жүйесі, адамдардың дүниетанымының сипаты, саясаттағы біліміне қатысты мәлімет негізінде саяси сананы бағалайды. Бүтін, саяси сананы саяси психологиялық зерттеу алғашқы кезекте өзіне оның субъектілер – ұстаушылар, саяси сана және оның негізгі функционалды формаларының даму динамикасының анықталуын құрайды. Саяси сана субъектісі көзқарасынан, саяси психология субъектілері жалпылық, топтық және жеке саяси санаға бөлінеді.
Бірінші өлшемде саяси сана қоғамның жалпылық санасының маңызды саяси құрамға ие және белгілі саяси нәтижелерге ие сұрақтарға қатысумен анықталады, және ерекше спецификалық (саяси) детерминация механизмдеріне және сәйкесінше, белгілі салыстырмалы жалпылық сана жүйесінің кіші жүйе автономиясы болады. Осы мағынада саяси сана – жалпылық сананың ерекше саясатталған бөлігі. Осындай саяси сана құрамды түрде статикалық (жалпы бағыттар және құндылықтар) және динамикалық (жалпылық көңіл күйлер) компоненттерін енгізеді.
Нақты мағынада бұл, біріншіден, адамдардың күтуінің деңгейі және олардың саяси жүйедегі бар күтулерді іске асыру мақсаттарында әсер ету мүмкіндіктерін бағалау. Екіншіден, бұл идеологиялық таңдау негізінде жатқан әлеуметтік-саяси құндылықтар (мысалы, әділеттік, демократия, теңдік, тұрақтылық тәртіптілік және т.б) .Үшіншіден, бұл қазіргі жағдайдың үкіметтің көшбасшылардың, нақты саяси шаралардың бағаларымен байланысты тез өзгеретін пікірлер және көңіл-күйлер.
Саяси сана қоғамның саяси мәдениетінің түрін,деңгейін және саяси әрекеттің ең кәдімгі жалпы нұсқаларын анықтайды. Осындай саяси сананы анықтау тәсілі – саяси сұрақтар бойынша қоғамды пікірді сұрау.
Екінші өлшемде саяси сана саясатпен байланысты,нақты анықталған және ұйымдастырылған үлкен (әлеуметтік топтар, ұлттық этникалық құрылымдар,халықтың топтары және қабаттары) және кіші (мысалы, саяси элита, әскери үкіметтік хунта) бюросы, қысым топтары сияқты түрлі лоббистік құрылымдар және т.б. топтардың жалпыланған санасы ретінде қарастырылады. Топтың әлеуметтік саяси жүйедегі объективті орны,және топтық сана-сезімнің ерекшеліктеріне негізделіп, осындай саяси сана топтың саяси белсенділігінің құрамын, бағытын және интенсивтілігін анықтайтын бейнелер қосындысы ретінде түсіндіріледі. Ең кең таралған осындай саяси сананы анықтау тәсілі – қызықтыратын топтардан шығатын саяси сипаттағы құжаттарды зерттеу.
Үшінші өлшемде саяси сана саяси жоспарда салыстырмалы мақсатты әрекет етіп,саясатты қабылдап және оны нақты бағалайтын саяси адамның, тұлғалық қабілеті және қасиеті деп анықталады. Мұнда ең үлкен қызығушылыққа субъективті психологиялық ерекшеліктер, адам әрекетінің ерекше сферасы ретінде саясаттың ішіндегі адамның әрекетімен,санасының құрамдық компоненттері және түрдік сипаттамалары ең үлкен қызығушылық туғызады. Тұлғаның саяси әлеуметтену үрдістерін зерттеу, жеке адамның саяси санаға қол жеткізудің жалпылық және түрлі топтық нұсқауларды, тәсілдерді және жеке деңгейдегі өздік саяси сананы жасау. Осы деңгейдегі саяси сананың әрекет етуінің басқаратын механизмдердің анализі онда екі блок компонентті бөлуге мүмкіндік береді. Бұл мотивациялық (саяси қажеттіліктер, құндылықтар, бағдарлар, сезімдер жәнеэмоциялар) және танымдық (білім, информациялану саясатқа ұмтылыс, пікірлер) қосындылар.
Осындай саяси сананы анықтаудың ең кең таралған әдісін тұлғалық-психологиялық зерттеу және саяси санаға қатысты тұлғанаң әлеуметтік саяси типтерін болу.
Осы рекрустан басқа, алдымен саяси сана субъектісінде негізделетін, саяси сананың динамикалық аспектлерін зерттеумен байланысты бағыттар бөлінеді. Осы бағыттар екі салада дамиды.
Бір жағынан, бұл саяси сананың бір қоғам шегіндегі реттік кезеңдерімен трансформацияларын зерттеу (мысалы, тоталитаризмнен авторитарлық, содан соң демократиялық саяси санаға өту үрдістерін зерттеу, бұл өту үрдістері салыстырмалы-тарихи,саяси-психологиялық бағыт шегінде дамитын елдердің басты негізгі болып табылады). Басқа жағынан, бұл кесіп алу тәсілімен іске асырылатын таза салыстырмалы саяси – психологиялық зерттеулер. Осыған түрлі қоғамдардың саяси сананың түрлерінің анализі жатады (мысалы, кросс-мәдениетті бағыт шегіндегі осындай түрлі салыстырмалы зерттеулер).
Саясаттағы ұжымдық санасыздық
Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны ұжымдық санасыздық ұғымы мысалында қарастырайық.
Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне анық әсер етеді (мысалы, топ) . Ұжымдық сын есімі берілген сөз тізбегінде ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін әдетте, стихиялық, ұжымдық емес (жалпылық) әрекет.
Ұғымның тарихы өте қызық: Ұжымдық санасыздық ұғымын З. Фреидтің жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.
К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер – адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық мағынадағы кейбір ұжымға жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын анықтайды (мысалы, бір этносқа).
Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында Э.Дюркгейммен ұжымдық көріністер ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М. Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы – ұжымдық рефлексология деп туғызуы мүмкін.
Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер, көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір сүреді.
Ұжымдық санасыздық екі әр түрлі түрлердің жалпылық әрекетінде көрінеді. Жалпылық әрекеттің бірінші түрі оның ұжымдық санасыздықтын барлық мүшелеріне жалпы негіздегі толыққанды бүтін монолиттік салмаққа индивидтерді қосатын біртекті ұқсас бағалар мен іс-әрекеттерге тіреледі. Әдетте бұл жалпылық көңіл-күйлері мен бірегей эмоционалдық күйлермен көп адамдар санының жұқтырылуы нәтижесінде өтеді – мысалы, өз көшбасшысын көргендегі бірегей серпінмен көтерілген жан-күйерлер тобы, оның атына сәлемдеулер мен лозунгтарды айтады.
Жалпылық әрекеттің екінші түрлі, мұнда маңызды рөлге ұжымдық ие болады және керсінше, адамдарды қоспай, ажырататын эмоционалдық соққылармен байланысты себептермен түсіндіріледі. Мұнда әрекетке жалпы емес, тіпті түрлі, бірақ адамдардың көбіне бірдей әрекеттік механизмдер түседі және әрекет туады, оның басты құрамы болып адамдардың көпшілігіне объективті және кенеттен туындайтын критикалық (шекаралық) жағдайларға біртекті, бірсәтті әсерлі табылады. Осындай жағдайларға стихиялық құбылыстар мен қатар соғыстар, төңкерістер жатады.
Осындай жағдайлардың негізгі себебі болып және сипаты болып олардың болжамнын жоқтылығы үйреншіліктің болмау және жаңашылдық. Берілген ерекшеліктерге байланысты, адамның жеке тәжірбиесі осындай түрлі жағдайларға назар салуға және дұрыс бағалауға қарсы болады және сонда тұлғаларға жеке әрекеттің тәсілдерін көмекші ұжымдық санасыз, жалпылық биологиялық немесе әлеуметтік тәжірбиемен тексерілген тәсілдер. Осындай әсерлердің мысалы болып алаңдаушылық болады.
Ұжымдық санасыздық бір жағдайда тірек болады – ол теріс оқиғалардың себепшілеріне түсініксіз жаушылықпен қосылған немесе күшті көшбасшыға үлкен сеніммен жанданған адамдардың үлкен адамдардың үлкен тобының саяси бірлігін тудырған болады. Осы жағдайларда ұжымдық санасыздық саяси ұжымдасқан әрекеттің негізгі ретінде болады.
Бұл тәжірбиеде манипулятивті әсер ету ретінде адамдардың үлкен тобына әсер етеді – мысалы жиындарда. Керісінше, ұжымдық санасыздық әлеуметтік-ұжымдасқан әрекет формаларын бұзғанда және саясатқа қарсы тұрғанда: әлсіз үкіметпен бағынбай бағытталған халық арасындағы қатыстарда биіктің әр-бір актісі топты шарасыздыққа жеткізгенде және оның өзіне мейрімсіздік сәт туғызады. Осындай жағдайларда тұрақсыз саяси үсті әрекеті, көбіне әлеуметтік саяси бұзылуға әкелетін және өзінің бұзушы нәтижелерін түзеуге көп уақыт талап ететін әрекет басым болады.
Негізінен ұжымдық санасыздық адамзаттың бұрынғы даму кезеңдерінде маңызды рөлге ие болды. Қазіргі дамыған қоғамда оның маңызы төмендеді, тек саяси әрекеттің саналы реттеу элементтерінің рөлі күрт түскендегі, дағдарысты, экстремалды жағдайларда байқалады. Кәдімгі өмірде тұрақты әлеуметтік саяси жүйеде ұжымдық санасыздық кәдімгі саннын өте өшірілген түрлерінде көрінеді. Дамыған елдерге қарағанда, ұжымдық санасыздықтың рөлі үшінші әлемде әліде жоғары.
Саяси мәдениет
Саяси мәдениет саяси іс-әрекеттің негізгі немесе аз дегенде, саяси әрекеттің даму деңгейін және ерекшеліктерін анықтайтын сипат ретінде жиі қарастырылады. Саяси мәдениет ұғымының құрамына тарихи тәжірибе, саясаттың саласындағы жеке тұлғалар мен әлеуметтік қоғамдастықтардың жады, олардың бағыттары және саяси әрекетке әсер ететін әдеттері. Бұл тәжірибе жалпыланған, өзгерген әсерлермен қызығушылықтардың сыртқы және ішкі саясаттағы құрамы.
Ұғымның тарихы 1956 жылдан бастау алады. Дәл осы кезде саяси мәдениет термині ғылымға американ саясаттанушысы Г. Алмондпен енгізілді. Оның түсінігінде, бұл саяси жүйенің спецификасын көрсететін саяси әрекетке бағытының ереше түрі. Бір жағынан, саяси мәдениет қоғамның жалпы мәдениеттің бөлігі болып табылады. Басқа жағынан, ол белгілі саяси жүйемен байланысты.
Саяси мәдениетті ең белгілі зерттеулері Г. Алмонд пен С. Вербаның жұмыстарында қолға алынды. Олар оны жеке әрекеттерге әлеуметтік мағына беріп, институттарды реттеп, саяси шешімдерді мағынамен толтыратын, саясаттың субъективті ағыны. Басқа жерде, С. Верба психологі Л. Паймен қосарланып одан түзу жазған: Біз қоғамның саяси мәдениеті туралы айтқанда, біз оның мүшелерінің білімі, сезімдері және бағаларында интерлизацияланған саяси жүйе туралы сөз қозғаймыз. Ақырында, саяси мәдениет ұғымы өте қолайлы болып, көптеген зерттеулер нәтижесінде оның көптеген анықтамалары түзілді.
Саяси мәдениеттің анықтамалары 4 негізгі топқа бөлінеді. Біріншіден, психологиялық анықтамалар. Саяси мәдениет оларда саяси объектілерге бағыттар жиынтығы ретінде қарастырылады. Екіншіден, жалпыланған анықтамалар. Оларда саяси мәдениет бағыт – бағдар және әрекеттік актілер ретінде түсіндіріледі. Үшіншіден, объективті саяси анықтамалар. Мәдениет оларда билік объектілерін көрсетіп, олардың берілген жүйеге қолайлы қатысушылардың әрекетіне рұқсат беретін объектілері. Мұнда жүйенің ерекшеліктері жеке тұлғалардың жағдайына қарағанда маңызды. Төртіншіден, эвристикалық анықтамалар. Саяси мәдениет аналитикалық мақсаттарға қолданылатын гипотетикалық конструкт ретінде қарастырылады.
Құрамды, саяси мәдениет үш деңгей түрінде беріледі: а) танымдық деңгейде, өзіне саяси жүйе, оның рөлдері, осы рөлдердің ұстаушылары және жүйенің әрекет ету ерекшеліктері туралы мәлімет кіргізеді; ә) эмоционалдық бағытта, саяси жүйе, оның функциялары, қатысушылары және олардың әрекеттеріне қатысты сезімдерді көрсетеді; б) бағалық бағытта, адамның саяси жүйеге және оның құраушыларына өздік қатысын көрсететін.
Саяси мәдениеттің нақты элементтерінің анализі маңызды мәдени бағыттар және олардың операционализациясын бөлуді қарастырады, бұл эмпирикалық түрде олардың түрлі бөлімдерін зерттеуге қажет. Саяси мәдениетті зерттеудің классиктері – Г. Алмонд пен С. Вербадан кейін, саяси психология саяси мәдениеттің элементтерінің базалық схемасын қолданылады:
Субъект - бағдар - әрекет – объект
Саяси мәдениеттің субъектісі ретіндегі жеке түлға: топ, партия, аймақ, ел, халқы бола алады. Оның бағдары бағытталған объектілер арасында толығымен саяси жүйені, саяси режимді, берілген саяси үрдісті, жеке партияларды, саяси көшбасшыларды, ақырында, субъектінің өзін бөлу қабылданған.
Саяси мәдениеттің нақты қоғамға қатысты басты сипаттамасы болып оның гомогендік дәрежесі болып табылады.
Біртексіздік субмәдениеттер және тіпті контрмәдениеттердің басты саяси мәдениет шегінде болуына рұқсат береді. Біртектілік бұған қарсы болып тоталитаризмнің негізгі болады.
Саяси мәдениет – динамикалық және сол сәтте жеткілікті интернациялық феномен. Ол өзінің ұстаушылары, жеке тұлғалар және саяси қоғамдастықтармен бірге дамиды. Саяси тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілгенде сыртқы өзгерістерге ұшырайды, олардың саяси мәдениеттің қалыптасқан негіздерін күшейтіп немесе оны өзгертеді. Осындай өзгерістерге бірқатар сәттер енеді. Біріншіден, бұл өндіру және тұтыну саласындағы қатынастар динамикасы әлеуметтік құрымының өзгерісіне және әлеуметтік топтардың қажеттіліктерімен қызығушылықтарының өзгерісіне әкеледі. Екіншіден, жаңа тарихи тәжірбиеге ие болу.
Тәжірибе келесі ұрпақтарға таза түрде емес, өзгерген күйінде беріледі. Өзгеру алғашқы тәжірибелік оның бекіткіш идеологиялық көріністері, тәртіптер және құндылықтар және бұл тәжірибені беретіндердің жеке ерекшеліктері арқылы беріледі. Бекітілген саяси мәдениет элементтерінің консервациясының маңызды құралы болып дәстүрлер табылады.
Ұрпақаралық саяси мәдениет – берілуін азаматтар санасындағы өз тұрақты, өзгеретін бағыттар және саяси мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін шегінде тұрақты орталығы бар, саяси әрекеттің үлгілері, тәртіптері және сәйкес құндылықтарына белгілі бағыттар жүйесінің бекітілуінің үрдісі ретінде қарастырып ойлауға болады. Саяси мәдениеттің өзгеруінің басты шарты болып саяси әрекеттің тәртіптердің және жаңа үлгілерінің енгізілуіне қарсылықты жеңетін адамдар санасына қоғамдағы күшті өзгерістер арқылы әсер ету табылады. Саяси сана импульсты ұқсас актілермен және бағыттаушы түрдегі санасыз реакциялармен қатар, саяси мәдениетті іске асырудың формаларының бірі болып табылады.
Саяси мәдениетті түзетін факторларға елдің немесе қоғамның сыртқы шеңбері және олардың ішкі өмірінің белгілі жағдайлары енеді.
Басқа факторлар арасында дәстүрлерге мен салттар және бар саяси институттарды бөліп шығарайық. Соңғыларына мемлекет, әскер, шіркеу, іскер шеңберлер, университеттер, бұқаралық ақпарат құралдары кіреді.
Саяси мәдениет ұғымының маңызды оның өмірі сүру жағдайлары ұқсас жеке тұлғалар және түрлі әлеуметтік қоғамдастықтардың саяси әрекетінің тереңдегі себебін анықтауға мүмкіндік береді.
Әрекет – мәдениеттің өмір сүру тәсілі, онсыз ол мүмкін емес. Бірақ, әрекетке айналған мәдениет сонымен қатар басқа индивидтің немесе топтың аналогиялық айналуларына қатынасы болып табылады. Саясатта бұл биліктің қатынасы, билік басы – бағынышты қатынасы, қақтығыс немесе бейбітшілік біріккен әрекеттер және т.б қатынасы. Сәйкесінше, саясаттың түрі объектілерінің саяси түсіндірілуінде олардың саяси мәдениеттің ерекшелігін ескеру қажет.
Сәйкес аналитикалық өңдеу көмегімен саясаттың мүшелері туралы мәлімет саяси мәдениетті сипаттайтын құрамы, құрылымының индикаторлары ретінде қолдануы мүмкін.
Саяси мәдениеттің түрлі типтері белгілі. Әлі Г. Алмонд пен С. Верба алғашқы жұмыстар негізінде үш негізгі және бірнеше аралас типтерді бөлді. Бірінші таза тип – патриархалды. Мұндай жүйе бірбилікті көшбасшылармен басқарылады және азаматтарда саяси жүйеге барлық қызығушылығын жойып және олардан бірегей бағыныштылықты талап етеді. Екінші таза тип – билік асты. Ол азаматтардың саяси жүзеге күшті бағытталуымен және олардың саясатқа қатысуының әлсіз дәрежесімен ерекшеленеді. Ол саяси жүйенің түрлі деңгейлері арасындағы анық иерархиялық белгілері бар феодалдық қоғам жағдайында қалыптасқан.
Төменгі бағыныштылар дәстүрге сай өзінің сеньорына құрмет көрсетуі тиіс. Құрмет көрсетеді моделі әлі де көптеген саяси мәдениеттерде сезіледі. Берілген мәдениеттегі көшбасшыға құрмет жоғары азаматтық санамен және жеке қатысумен өтетін айту керек.
Үшінші таза тип – активистік. Ол азаматтардың саяси істерде жоғары қатысуының құлқымен және олардың мемлекет істерінде білімдігінің көрсетуін анық байқатады, ал бұл саясатқа жоғары қызығушылық және жақсы белсенді қатынасты көрсетеді.
Шынында, таза типтер мүлдем кездеспейді. Олардың қосындылары түрлі аралас типтерді береді: патриархалды-бағынышты, бағынышты-активистік және т.б.. Саяси мәдениет деген атаулардың біріне ие болған осындай аралас типтердің бірі негізгіге орын таластырады және олардың арасында төртінші негізгі тип деп аталады.
Саяси психика
Жақсыға ие болмағандықтан, біз мұнда әліде жалпы қабылданбаған негізгі психикалық үрдістермен функционалдық әрекеттердің саяси-психологиялық саяси-психологиялық ерекшеліктерін анықтау үшін саяси психика ұғымын қолданбаймыз. Егер өте терең психологиялық бөлшектерге назар аудармасақ, онда жеткілікті жалпы саяси-психологиялық түрде, адам психикалық төрт негізгі блоктан тұратыны анық болады. Біріншіден саяси қабылдау блогы – саясатты және жеке алғанда, саяси мәліметті қабылдау. Екіншіден, саяси ойлау блогы – қабылданған саяси мәліметті өңдеу, оны ойдың елегінен өңдеу, оны ойдың елегінен өткізу және саяси шешім қабылдау. Үшіншіден, саяси эмоциялар, сезімдер және аффектілер блогы – саяси ойлаудың қорытындысын эмоционалды бағалау. Төртінші, соңғы және психиканың шегінен шығатын блок саяси әрекет блогы – бағаланған, өңделген және қабылданған мәліметте негізделген нақты шаралар блогы.
Осы негіздегі блоктарды толығырақ зерттейік.
Саяси қабылдау. Әлі 20-30-шы жылдары американ New Look психолоиялық мектебінің көптеген эксперименталды зерттеулерінде келесі нақты дәләлдегенді: біздің сананың қабылдауы санамыздың стереотиптері мен бағдарларына, ал саяси аспектіде – саяси санаға, сана-сезімге және саяси мәдениетке байланысты және бұл әсер санасыз деңгейде көрінеді. Ат пен автокөліктің бейнелерінің бірінің үстіне бірін қойып, сосын оны, яғни, сыртынан қарағанда, санасыз сызықтар жиынтығының американдықтар мен мексикандықтарға көрсетіңіз. Американдықтардың көбі осы таңдауданақты автокөлікті көреді. Мексикандықтардың көбі – мустангті көреді. Осы бейнемен дәл соны автомат Калашников және скрипкамен жасап көрейік. Палестиндықтардың көбі (шешендер, ауғандар) – тек автомат калашниковты көреді. Керісінше, еуропалықтардың көбі, скрипканы ғана көреді. Адам қабылдауы таңдаулы, селективті. Сәйкесінше, саяси қабылдау да таңдаулы. Мұндай таңдаулық саяси әлеументтану үрдісінде – үлкен, саяси әлемге есейген ұрпақтардың өтуі қалыптасып, бұл қабылдау ерешеліктері саяси мәдениетпен, саяси сана – сезіммен және басқа да психикалық функциялармен және үрдістермен байланысты болады.
Саяси ойлау – адам мен саяси шындықты пікірлер, шешімдер және ой-түйіндері ретінде өнімді көрінісі.саяси ойлаудың жүйе тудырушы функциясы болып саяси шындықтың ереше әрекет ретіндегі көрінісі болады. Саяси ойлау өзіне тек қана когнетивті емес, сонымен қатар эмоционалды – бағалық механизмдерді, өзінің онтологиялық статусына ие кіргізеді. Дәл саяси ойлаудың принципиалды айырмашылығы болып оның өте логикадан алыстығы жиі ашық алогикалығы табылады. Әлі ХIХ ғасырда Л. Кэрол тамаша атап кеткен: бүкіл әлемде кең таралған аргументтер (тіпті барлығы болмаса да, көпшілігі.) дұрыс болып, саяси өмір кішкене басқаша көрінер еді және қоғам сабырлықтың жайылуына және басқа да теріс әсерлерге аз берілуші еді. Дұрыс бағыттамалардың бір жұбын (дұрыс деп, мен олардан шешім шығаруға мүмкін бірнеше бағыттаманы айтамын), сізге газет немесе журнал оқығанда кездестірсеңіз, оларға ешбір шешім шығара алмайтын 5 жұпқа жуық болады. Содан басқа, тіпті дұрыс бағыттамалардан шықсақ та, автор дұрыс шешімге тек бір жағдайда ғана келеді, қалған он жағдайда дұрыс бағыттамалардан қате шешім шығарады.
Саяси ойлауды қарастырып, М. Вебер белгілі бір мағына беруге қиын терминдердің барлық қолданылуын атап өткен және тіпті анализді рұқсат етпейтіндерді де атап өтті. Революциядан кейінгі Ресейде қоғамдық-саяси пікірталастарды зерттеп, логик С. Н. Поварнин барлық кезеңдердегі саяси ойлау логикасының әлсіздігі туралы бірегей шешім шығарды – ұғымдармен басталатын шаралардан бастап, ой шешімдерімен аяқталатын байланыстармен аяқтап, Ресейде қазіргі уақыттағы саяси ойлаудың арнайы анализі А. А. Хвостовтың басқаруымен іске асырылды.
Саяси ойлаудың құрылысы тек логикалық механизмдермен ғана емес, сонымен қатар бағдарлар, мақсаттар және саяси ойлаумен анықталады. Басқа жағынан, саяси ойлау тек белгілік модельдермен ғана емес, сонымен қатар перспективті категориялармен (бейнелер, аңыздар, сенулер және т.б.) жұмыс істейді, бұл өз кезегінде жалпы алғанда саяси мәдениет пен саяси санаға етеді.
Саяси эмоциялар – бұл сезімдіктің формасы, кейде санамен түйінделмеген, бірақ, жеткілікті түрде аффективті бағалар мен әсерлердің түріндегі адаммен қоршаған саяси шындықтың үрдістері мен құбылыстарын өнімді түрде көрсету. Саяси психикада аффективті, эмоционалдық сәтті артық бағалау өте қиын және сонау 1954 жылы К. Левин көптеген фактілер негізінде танымдық мәліметтің эмоцияларға көнгіштігі, оның құрылымдылығымен анықталады деп көрсеткен: қабылдау алаңы неғұрлым анық емес болса, соғұрлым оның эмоцияға көнгіштігі көп болады. Рейковскийдің пікірінше, саяси оқиғалар арасындағы қатынастар, экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық факторлар арасындағы себеп байланыстарының қиындығы соншалықты, оларға қол жеткізу шеберлігі аз адамның мүмкіндігінен әлде қайда жоғары... Мұндай жағдай оқиғаларға басты доминантты эмоционалдық қатынастың болуына себептеседі. Саяси психиканың жалпы алғанда ең басты ерешелігі – оның тереңдік инерциялығы. Оның әсерінің ең түсінікті мысалда, яғни ойлау инерциясы мысалында қарастырайық (әйтсе де, айтылғанның бәрі саяси қабылдауға да, саяси әрекеттерге де қатысы бар).
Саясаттағы психика инерциясы – латын тілінен inertia, қозғалыссыз, әрекетсіз дегенді білдіреді. Бұл, біріншіден, оны осы жағдайынан шығармайтын себеп болмағанша дейін (құбылыс, әрекет, жағдай) тіксызықты, бірқалыпты қозғалысты немесе тыныштықты сақтау қабілеті. Екіншіден, бұл белгілі бір сыртқы әсерлермен және соның себебінен белгілі соңғы жылдамдыққа ие болу және осы себепке, тіпті оның осы себепке, тіпті оның шын әсері жоғалғанның өзінде соған еліктеп, әсерін сезіну қабілеті. Қабылдау және ойлау инерциялары қатаңдықта, регидтілікте және іштен стереотиптенуде көрінеді немесе сыртқы саяси бағыттың ішінде, болып жатқан оқиғалардың бағалары мен көзқарастарының жүйесін өзгертудің мүмкіндігінің жоқтығында көрінеді және саяси әрекеттердің бағыты мен сипатын өзгертудің мүмкіндігінің жоқтығында, қабылдаған бір мағыналы шешім мен ең үйреншікті – саяси шешімдер қабылдау механизінен бас тартудың мүмкіндігінің жоқтығында.
Саяси сақнада ойлау инерциясы, оның қатаңдығымен, ригидтілігімен байланысты тоталитаризмнің әлеуметтік – саяси (саяси шешімдерді қабылдау монополизмі), сонымен қатар әлеуметтік психологиялық (ойлау қабілеті және авторитарлық тұлға деп аталатын тоталитарлыт және авторитарлы қоғамдармен түзілетін ерекше типті тұлғаның санасының ерекшелігі) мағыналарда табылады.
Саяси психологиядағы ойлау инерциясы ескі ойлаудың негізгі детерминанталарының бірі ретінде қарастырылады. Оған қарағанда кез-келген жаңа саяси ойлау анықтамасы бойынша әрбір ойлау инерциясын өтуге бағытталған және серпінділікке, алғыр, ұшқыр ойшылыққа және шығармашылыққа – өзінің орталық саяси-психологиялық сипаттамаларына тіреледі, олар саяси шешімдерді қабылдаудың басқа тәсілдері мен олардың тәжірбиелік іске асуының негізінде көрінеді.
3 Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері
3.1 Ежелгі Грекия
3.2 Ежелгі Рим
3.3 Қайта жаңғырту кезеңі
3.4 Ағарту кезеңі
3.5 ХIХ ғасырдың саяси психологиясы
3.6 ХХ ғасырдың психоанализі
Ежелгі Грекия
Элладада тәжірибе ғылымынын маңызы болды. Бірақ, дәл ежелгі Грекияда, саясаткерлерді ораторлар алмастырғанда ораторлық шеберлік саясаткердің әрекетінің міндетті және шешуші компоненті болды. Шешендік өнердің ең ұлы шеберлерінің бірі – Демосфен, саяси әрекеттің, топтың санасы мен эмоцияларына бағытталған әсерінің механизмдерін зерттеген алғашқы ғалым болған шығар. Бізге белгілі, Демосфеннің өзі саясатқа тәжірибе арқылы кірді. Оның туғанда сөйлеуінде кемшіліктер болғаны белгілі. Ол ораторлық шеберлікке үйрену үшін, теңіз толқынының шуынан дауысын естірту үшін, сағаттар бойы, аузын тастарға толтырып, жаттығатын. Осылайша ол өзінің күн күркірегендей,зілдей дауысына қол жеткізді және арнайы ойлау үшін жаттығу уақытын пайдаланып, ол түрлі топтың алдында сөз сөйлеу мен топтың кейбір ерекшеліктерін ашты.
Жеке алғанда, Демосфен екі типті топты ажыратқан. Бірінші топ, бұл эмоцияларға берілген топтар болды. Яғни олар, оратордың сөзін жиі сыңсыз қабылданғаннан, олардың алдында сөз сөйлеген саясаткерге ұқсас сәйкестендіру әсерін тудыру үшін, психологиялық жұқтыру механизмдерін жүргізу қажет деп есептеген. Осындай иілгіш топтардың мысалы ретінде демосфен бүгінгі тілмен айтқанда, рухы биік көсемдердің алдында құрмет көрсетуге үйренген тоталитарлы халықтарды келтірген.
Екінші бір топ бұл, – санаға иілгіш топтар. Демосфенның айтуынша, бұл топпен саясаткер арасындағы қарым-қатынасты басқа тұрғы бойынша құрастыру қажет. Жеке алғанда, саясаткер олармен сұхбаттасқанда, оларға тән өздік ойлауға қабілетін сақтау үшін, логикалық мысал келтіру механизмдерін қолдануға міндетті. Мысалы, Демосфеннің тұжырымдауынша афиндықтар өздігінше ойлап және пікір қорытуға үйренген, сондықтан олармен сезімдерге сөйлесудің пайдасы жоқ. Бұл, бүгінгі тілмен айтқанда, олардың логикалық шешімдерді өздігінше қабылдау қабілетін ескеріп, олармен ең әуелі рационалды сөйлесуге міндетті саясаткердің тілдесетін демократиялық халықтары.
Саяси тәжірибеден, ежелгі Грекияда адамның саяси-психологиялық табиғатын қарастырғанда, негізінен, жалпыланған түрде екі дәстүрді бөлуге болады. Бір жағынан, басты саяси қатысушылардың мүмкіндіктерінің теңдігін қарастыратын демократиялық дәстүр, яғни, саяси үрдістің шын субъективтілерінің мүмкіндіктерін қарастыратын дәстүр туындайды. Басқа жағынан, саяси үрдістегі рөлдерін және басымдығын белгілі бір топ өкілдерінің, ашық жариялайтын аристократиялық (элитарлық) дәстүр нақты өмір сүрді.
Мысалы, Платон мектебінің көзқарастарында аристократиялық саяси дәстүр өте анық көрінген еді. Бұл грек ойшылын, жеке алғанда, билеушінің барлық жағынан шыңдалған түрі – тақтағы философ деп есептеген. Оның көзқарастарына қарағанда, барлық емес, тек белгілі адамдар ғана нағыз билеуші бола алады. Басқа адамдар (бәрі емес), мысалға, жауынгерлер бола алады. Халықтың көпшілігі, саяси өмірге тіпті үйренбеген және лайық емес. Жоғары, яғни, саяси, нақты айтқанда, рационалды-логикалық, сананың (жанның) интеллектуалды элементі тек билеуші топ өкілдерін де ғана басым, Платонда биліктің – иерархиялық Республикасы туындаған.
Аристотель, биліктің құлдырауына бағытталған жалпылық толқулар мен қақтығыстардың табиғатын түсіну жолында билік пен бағыну проблемаларының талдауына келуге әрекет етуге тырысқан алғашқы ойшылдардың бірі болды. Ол көтерілісті бастайтын адамдардың көңіл-күйін (яғни, психологиялық күйін) билік үшін соғыстармен және саяси тұрақсыздықтармен байланыстырған. Билікке жалпылық қарсы шығуларды зерттеп, былай тұжырымдаған: Біріншіден, көтерілісті бастайтын тұлғалардың көңіл-күйін білу қажет, екіншіден, - олардың алдына қойған мақсаттарын және үшіншіден, саяси тұрақсыздықтар мен билік үшін күрестің себептерін білу қажет.
Осылайша, Аристотель кезеңінің өзінде шын саясатты түсіну үшін жалпылық психологиядағы өзгерістерді, оның ішінде, бағынышты күйден – бағынбайтын күйге ауысуы динамикасын зерттеудің қажеті болды.
Аристотель түрлі ғылымдар, соның ішінде, саяси психологияның дамуына көп жаңалық енгізді. Тек қазір, оған қазіргі өмірдің саяси шындығының негізінде оралып, біз қайтадан ойланып отырамыз: мысалы, онымен сипатталған басқарудың негізгі формалардының саяси-психологиялық құрамымен: тиранияның, аристократияның және демократияның. Ресейдің жаңа тарихын қарастырған дәрежесі жоғары зерттеушілердің айтуынша, бұрынғы кеңес көсемдерінің тираниясы, еркіндік және 80 жылдардың соңы – 90 жылдардың басындағы охлократиядан кейін нақты В. Путиннің аристократиялық режимі мұра етіп алып қалған, Б. Ельциннің олигархиялық режимі қалыптасты (мұнда айтылатыны – басқару мен билік жеке элементтерді құраластын және берілетін өзіне жақын аристократтар туралы айтылады). Осылайша, Аристотель бойынша демократияға күрделі ресейлік жол пайда болады.
Ежелгі Грекия дәл теориялық саяси психологияның көп мысалдарын береді. Әрине, қазіргі көзқарастарында алыс антикалық ойшылдардың тілі және зерттеу деңгейі түсінікті. Бірақ, ең маңыздысы басқа, антикалық кезеңнің өзінде саяси-психологиялық сұрақтар адамдарды белсенді алаңдатқан.
Ежелгі Рим
Егер, ежелгі грек ойшылдары, тек қана түрлі саяси-психологиялық феномендерді анықтаса,онда Ежелгі римде көшбасшылық феноменің өзі мен көшбасшылардың саяси - психологиясы саласындағы Плутарх пен Светонийдің ашылған жұмыстары пайда болды. Шынын айтқанда, ұлы саяси психологияның әрі қарай дауында, ХХ ғасырдың өзінде психологиялық өмірбаяндар тәсілі деп аталатын еді. Жарқын мысал ретінде бір ғана мысалды қарастырайық. Плутарх Гай Юлий Цезарьдің өмірін жазғанда былай деп келтірген: Цезарь, провинциядан орала салып, консулдық қызметке орнығуға ойлайды. Ол Кросс пен Помпейдің бір-бірімен тағы тату еместігін көріп, біреуіне өтініш айтуымен, екіншісін өзіне жау етіп қойғысы келген жоқ, ол сонымен қатар, екеуінің қолдауынсыз жетістікке сенген жоқ. Сонда ол оларды татуластыруға кірісті, оларға өздеріне қарсы әрекеттермен тек Цицерондар, Катуллдар және Катондардың билігін күшейтетінін айтқан және олар, Кросс пен Помпей, достық одаққа біріксе, онда біріккен күштермен және бірегей жоспармен билейтінін ұғындырды. Осыдан ғылым тарихында, саяси айтқанда фракцияға, яғни, жаушылдық одаққа өзінше қарсы қоюшылық болатын достық ұғымы туындайды. Оларды үгіттеп және татуластырып, Цезарь барлық үшеуінен сенатты да, халықты да биліктен айырған мықты күшті жасады, және де істі жүргізгені сондай, анау екеуі бір-бірінің арқасында күшті тұлғалар мен билеушіліерге айналған жоқ, бірақ, оның өзі, Кросс пен Помпей арқылы Керике ие болды, және тез арады екеуінің қолдауы арқылы өте жарқын түрде консул атағына ие болды.
Бәрі түсінікті: достарымен жауларының психологиясын ескеріп, бөлісте, белес принціпі бойынша әрекет ет. Осылай, енді Плутарх бізге Цезарьдің әрекетінің нақты саяси – психологиялық моделін берді. Ол оның мақсат қоюшылығын және саяси стратегияны жарқын көрсетті, және оның жарқындылығы жоғарыда аталған психологиялық сәттерді ескеру арқылы іске асады.
Цицерон өзінің еңбектерінде, ораторлық шеберлік бойынша, саяси ораторларға ерекше мұқият психологиялық кеңес берген. Жеке алғанда, ол ораторлық нұсқау ретінде, сотта істі жеңуге құмар (қазіргі тілмен айтқанда, қорғаушыларға) былай деп жазған: Талап етілетіні, төрешілер оратордың іске қандай көңіл-күймен келсе, олар сондай көңіл-күймен келгені жөн. Егер мұндай көңіл-күй болмаса, онда төрешілердің көңіл-күйін оңғартып, ақылдың барлық күшін және ойларды төрешілердің не сезетінін, не ойлайтынын, не күтетінін, не қалайтынын, оларды неге ауыстыруға болатынын білу қажет.
Цицерон бойынша, оратордың сөзінің көбі тыңдаушылардың көңіл-күйін және оларды өзінің артынан ерітуге барлық амалдарды қолдануға бағытталуы тиіс. Оратордың - саясаткердің сөзі, оның есептеуінше, өте күшті және ыстық болуы қажет және де оратор басқаларды қоздыруға бағытталған саяси сөз, оратордың өзін тыңдаушыларға қарағанда көбірек қоздыруы тиіс деп Цицерон ескерткен.
Жалпы Ежелгі Рим саясаткерлері қолданбалы психология бойынша алысқа жетті – әсіресе, ораторлық шеберлік саласында одан маңыздысы сол уақыт авторлары саяси психологияны теориялық және методикалық (психологиялық өмір баяндар тәсілі) негіздерін жасауды бастаған.
Қайта жаңғырту кезеңі
Тарихтағы алғашқы толық құқылы саясаткер және саяси психолог Н.Макиавеллидің ұлы еңбегі Мемлекет басшысы саяси көшбасшылықтың проблемаларының саяси-психологиялық анализінің жарқын үлгілерінің бірі және сол сәтте, адамдармен басқарудың саяси өнерінің қазіргі уақытқа дейінгі өте сапалы көмекшісі болып табылады. Бұдан басқа, осы жұмыста монархтың саяси әрекетінің жасырын психологиялық сәттері жақсы жазылған және көрсетілген, (монарх - тиран), оларды қолдану, автордың пікірінше, тек ақталған жоқ, сонымен қатар, жиі дағдарысты кезеңдерде өте қажет.
Негізінен, адамдар табиғаты бойынша Н. Макиавелли өте төмен пікірде еді: Адамдар туралы негізінен, мынандай ойда болды: Адамдар рақымсыз және тұрақсыз, алдауға және екіжүзділікке бейім, оларды қауіп сескендіреді және байлық қызықтырады. Адамдар, Макиавеллидің есептеуінше, табиғатынан иррационалды және өзімшіл, сондықтан олардың мақсаттарына жету үшін, жақсы жағдайлылық туралы сөздер болмайды, әсіресе, әрекет құралдарын таңдауда: мақсатқа жету жолдары мен тәсілдерін ақтайды. Н. Макиавелли өз кезеңінің сенімді ұлы және иезуит – әкелердің алдыңғы шәкірті болады. Мақсат тәсілдерді ақтайды – бұл иезуиттер орденінің негізін салушы Игнаций Лойоланың белгілі сөз ұраны сол кездегі саясаткерлер үшін танымал болды. Н. Макиавелли осы қағиданы былай дамытқан: барлық жануарлардан мемлекет басшысы екеуіне ұқсасын: арыстанға және түлкіге. Арыстан апанды, ал түлкі қасқырдан қорқады, яғни, осыдан, апанжарды айналып өту үшін түлкідей және арыстандай, қасқырларды қорқытушы болу керек.
Бірақ, өзінің нақылдарының барлық иезуиттілігінің екіжүздігіне қарамастан, Н. Макиавелли, мемлекет басшысының қарапайым адамдары бағыныштылары туралы ұмытқан жоқ: Мемлекет басшысы бағыныштыларының наразылығын немесе жақтыртпастығын туғызбау үшін өзі ешқандай теріс әрекет жасамауы тиіс. Егер иұны ол игерсе, онда ол өз ісін жасайды және оның басқа нәпсілері оған еш қауіп тудырмайды.
Макиавеллилық арыстан бейнелері тек атаулы ғана болып қалмай отырды, теориялар және тәжірибелер саяси психологияның бейнелері. Бұл тірі және өте бейнелі ұғымдар әлі күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Олар кез келген саясатқа, имиджелогия – саясаткерлердің тиімді бейнесін құрауда әлі де кең қолданылады.
Адам табиғаты, психология және сәйкесінше адамдардың түрлерінің белгілі типтерінің саяси әрекетімен байланысты. Тұрақты сұрақтардан басқа, Н. Макиавелли дағдарысты қоғамдағы өткір әлеуметтік қақтығыстарды қарастырды. Саясаттағы жалпылық психологияның күрделі сұрақтардың бұдан да қиын екенін мойындау керек, өйткені, Н. Макиавеллидің кезінде және оның алдындағы ғалымдар кезеңінде, қазіргі сөздер мағынасындағы топтар сөзі болған жоқ. Адамдардың қоныстануының тығыздығының көрсеткіштері сондай болған, әрбір топ бірнеше ондық, ең көбі, жүздеген адамды өте сирек асырып, топтасқан. Бұған қарамастан, мысалға, өте терең оймен жазған:
Терең және өте табиғи жаушылық, біреулердің билік құмарлығымен және басқалардың бағынуға құлқының болмауымен туындайды, бұл мемлекетте болып жатқан алаңдаушылықтардың негізгі себебі деген және түсіндіруі бойынша: бұл айырмашылықта, әсіресе үрлі ақыл-күйлерінің республикаларда төңкерістер туғызатын басқа себептер табылады.
Басқа сөзбен, Н. Макиавелли дағдарысты қоғамды (мұнда біреулер билеуге бағынғысы келмейді, бұның жоғарыдағылар істей алмайды, алайда әрине, тырысады), ал төмендегілер қаламайды, деген лениндік революциялық жағдайдың белгілеріне ұқсайтынына, назар аударайық) – тұрақты қоғамға (мұнда біреулер билейді, ал басқалар бағынады) қарама-қарсы, және қоғамды құрайтын адамдардың ірі топтарының психологиялық жағдайларындағы айырмашылықтарының негізгі себебін іздеген. Оның пікірінше, тарихи үрдістің өзі мемлекеттілік формаларының ауысуын қоса, әдетте өте міндетті өмірлік жағдайлар мен өте міндетті оқиғалар кезеңімен ондағы әрекет әсерімен байқалады, мұнда ең әуелі адамдардың әрекеттері, жеке алғанда, белгілі көңіл-күйге бос ұсынған адамдардың әрекеттері көрінеді. Н. Макиавеллидің өз кезеңіндегі бейнеде көзқарасының антифаталды екініне назар аударайық, ал соншалықты гуманисті – егер де бұлай саяси-психологиялық мағынада әрине айтуға болса. Шын саясатты мораль мен діннен бөліп, барлық саяси ғылымдардың негізін салушы саяси үрдістердің өзін бірінші болып зерттеуге кірісті, және әрине, саяси-психологияны ескермей өте алған жоқ.
Бірақ, әрине, сол уақыттың қоғамдық ғылымдарының деңгейінің жеткіліксіз дамуының арқасында, тіпті ұлы ойшыл Н. Макиавеллидің саяси-психологиялық әрекеттердің кейбір қатарының жеке сыртқы жақтарын ғана түсіндіріп олардың ішкі механизмдерін, жұмыс істеу принципін түсіндіре алған жоқ. Бірақ, оның істегенінің, саяси өз кезі үшін ұлы жетістік еді.
Н. Макиавеллидің Мемлекет басшысы қазір де тек қана белгілі емес – ол саясаткерлердің бір қатарына қажетті кітап болып табылады (әсіресе бастапқыларға). Бірақ өз мағынасында, Макиавеллилік мемлекет басшысы еңбегі болды және қала береді, адамдарды шын, нақты, және тәжірибелік саяси психологиялық құлдық бойынша алдыңғы құрал болып табылады. Макиавеллизм терминінің қазіргі уақытта ең қу, екіжүзді және адал еместі, яғни шын саясатта болу мүмкін құбылыстарды атау үшін бекер қолданбайды. Ол алдына қойылған мақсат – кейде адамдардың үстінен билік ету, мақсаты үшін, ешбір амал, тәсіл әрекеттен бас тартпайтын тәсілді білдіреді.
Ағарту кезеңі
Атауынан белгілі, ағарту кезеңі ғылымдардың кезеңі болды. Сәйкесінше, іс жүзінде, адамның саяси-психологиялық рөлі қоғам танушылардың назарының ортасында болды. Бұл тіпті көшбасшылар болсын, және басқа да жеке тұлғалардың саяси психологиясына ғана қатысты болған жоқ, сонымен қатар, белгілі әлеуметтік – саяси қоғамдастықтар – әуелі, ұлттық-этникалық қоғамдастықтарға қатысты болды. Мысалы, осы сұрақтармен ерекше айналысқан Дж. Вико: ұлттар кетеді... табиғаттың үш түрі арқылы, олардан үш түрлі рухани құрам, халықтардың үш түрлі табиғи құқықтары шығады, сәйкесінше осы үш құқық түріне үш азаматтық жағдайдың түрілері, яғни мемлекеттер бекітіледі.
Басқа сөзбен айтқанда қазіргі тілмен, мемлекет басқарылатын азаматтардың табиғатына сәйкес келеді, және саясатты психологиядан айырып оқытуға болмайды. Адам табиғатының өзі бойынша Вико былай деп жазған: ол саналы, сабырлы, мейірімді және парасатты... және заңдар ретінде ар-ұятты, ақыл-ойды және талапты санайды.
Т. Гоббс болса, керісінше, өзі секілділер жайлы мұндай мейірімді пікірде болған жоқ, мысалға оның есептеуінше адам – бұл жануар, жануарға тән қорқыныштары, қалаулары бар: адамның негізгі ұмтылысы - өз құмарымен нәпсісіне жету үшін билікке ұмтылысы. Гоббстың айтуы бойынша адам табиғатының басты қақтығысы бұл адамға тән аса құмарлық пен оның өзінің табиғи қорқынышы арасындағы қақтығыс. Философ-гуманисті Дж. Локктің пікірінше, керісінше, адам өз табиғаты бойынша еркін, тәуелсіз және саналы тірі өкіл. Дәл сондықтан әрбір адам негізінде ұлыларға тең және ешкімге бағынышты емес, себебі, тек табиғат заңдарына бағынады және әділетті қоғамды құрастыруға дайын.
Әділетті қоғам Дж. Локктің айтуы бойынша түрлі адами қоғамдастықтардың өкілдері арасында, кейбір ерекше қоғамдық келісім негізінде қоғамды, әсіресе әділетті қоғамды қалыптастыруға болады. Қоғамдық келісім Дж. Локктің айтуынша адамзаттың қажеттілікке саналы жауабының бейнесі болып табылады.
Еске түсірейік, сол кезде үлкен жетістіктерге жеткен қоғамдық келісім теориясы шын өмірде өзінің орнын тапқан жоқ, тек XX ғасырда ол кейбір дәрежеде шын саяси тәжірибелік орынға ие болды, яғни, жеке алғанда, осындай текті расталу ретінде Каудильо Франко өлімінен кейін испанияда, әйгілі Монклоа сарайында түрлі саяси күштер арасында жасалған Монклоа Пактің есептеуге болады. Бұл Пакт саяси режимнің ауысуынан кейін, дағдарыстық жағдайда қоғамның дамуының перспективаларын және әлеуметтік-саяси өмірдің қалыптарын анықтады және қазіргі уақытқа дейін істеп келеді. Берілген мысал, басқаның арасында саяси психологияның болжамдық рөлінің жақсы бейнесі болып табылады.
Т. Гоббсқа қарағанда, адамның табиғатына одан әрі оптимистикалық көзқарасқа ағарту кезеңінің ірі тұлғасы Ж. Ж. Руссоға тән. Оның есептеуінше, барлық дерлік адамдар, түрлі дәрежеде, әділет пен рақымшылықтың ішкі принціпіне ие. Дәл мұндай ар-ұят сияқты психологиялық қабілет адамның құдайлық инстингтінің негізгісі болып табылады. Руссо айтқандай: адамдар еркін болып туады, бірақ әр жерде темір байлауларда. Яғни, ол осы ойды былай дамытқан: адамдар коррупцияланған қоғамның байлауында туады бірақ, өз табиғаты бойынша еркіндікке ұмтылады. Адам әлеуметтік және сәйкесінше құлға айналғанда, ол әлсіз ұялшақ және құлдыққа бейім жануарларға айналады, алайда табиғи адамның өз мүмкіндіктерінде қоғамдық мейірімшілік көздері болған.
Кезенінің тағы бір белгілі ойшылы, Ш. Л. Монтескье қиын-қыстау кездегі саяси институттағы дамуын зерттеп жалпылық психологияның маңызды рөлі мен оның саяси үрдістерге әсерін түсінуге қадам басқан. Өзінің алдындағы зерттеушілерге қарағанда, ол саяси-психологиялық түрлі құбылыстарына бейнелеуін беріп қана қоймай, сонымен қатар, олардың артында тұрған жеткілікті нақты психологиялық себептерін көрсеткен. Мысалға, тарихи көзқарастан, топтағы адамдардың әрекетінің бейнелеуі өте қызық: қиын уақытта әрқашан аландатушылар туады, олардың артынан ешкім басқармайды және күшпен әкелінген жоғары билік алынғанда, оны қайта қалыптастыру үшін ешкімнің күші жеткілікті болмайды;...Топтың күнә көтермейтіндігін өзінің санадан өткізілуі топты күшейтіп аландаушылықтарды артырады.Тақтан түрік патшасы ослай тайдырылғанда, бұл көтерілістің қатысушыларының ешқайсысындада оны тайдыратын ойы болған емес, бірақ біреудің мәнгілікке белгісіз болып қалған дауысы топтың арасынан естілді, Мұстафаның аты аталды және Мұстафа кенеттен патша болды. Әрі қарай біз көреміз, Ш. Монтескьенің қалайша дер кезінде және нақты топтық әрекеттің дәл сол нақты көрінгені соңынан болған – шындығында, тіпті басқа тарихи кезеңде, (оның ішінде, топ әрекеті), нақты көрсете алды және болжай алды.
Осылайша, Ағарту кезені саяси үрдестегі тек қана жалпы емес сонымен қатар, басқа нақты психологиялық факторлардың түсінігін алға жетеледі. Бұдан басқа, Ағарту кезеңі осындай түрдегі осындай кең кітаптың байқаулардың бейнелеуінің және ой толғануларының жанрының, сонымен қатар, олардың философиялық-методологиялық ой елегімен откізудің негізін қалаушы болды. Негізі бойынша, дәл Ағарту кезеңі толығымен нақты саяси психологияның дәл осы кезеңнен кейін дами бастаған бағыттарының философиялық негіздерін қалады.
ХIХ ғасырдың саяси психологиясы
Ұлы француз төңкерісі кезеңінен, оның өте көлемді болғанына және оған алапат көлемдегі өзінің саяси әрекеттерімен адамдардың қатыстырылумен, саяси психология енді зерттеушілер назарынан кете алмады және тек бір жалпы бейнелеулердің объектісі болып қала алмады. Дәл осы кезде ол тәуелсіз ғылымға айнала бастайды және де әлі де жеткілікті дәрежеге ие болмайды. Сәйкесінше, дәл осы уақыттан көптеген авторлар берілген ғылымның шын тарихының есептелуін санайды, бірақ оның дәрежесінің формализациясының ХХ ғасырдың екінші жартысында болғанына қарамастан.
Ұлы француз төңкерісі және одан кейін болған жағдайлар (жеке алғанда, өнеркәсіптік төңкеріс) саяси-психологиялық проблемалардың екі үлкен қабаттарына назар аударылды. Бір жағынан, сыртқа атқылап шыққан топтар психологиясы ерекше қоғамтанушылардың назарын аударды. Басқа жағынан, одан аз емес назарды саяси режимдер психологиясы аударды.
Көптеген зерттеушілер өз еңбектерінде топтық психологияның сұрақтарына назар салған, бірақ, кәсіби – психологиялық көзқарастан, топтар феномені және жеке алғанда, топтың әрекеті тек ХIХ ғасырдың аяғында ғана зерттелді. Бұл түсінікті: тарихи тәжірибені ғылыми санадан өткізуіне және алапат ғылыми шайқалуларды түсіну үшін уақыт қажет болды. Бұл зерттеу енді үш классикалық аттар – Г. Тард, Ш. Сигеле және Г. Лебонның аттарымен байланысты.
Г. Тард топты жандандырылған бір нәрсе деп зерттеген және оған осындай ерекше қасиеттер: тым артық шыдамсыздық,... өз керемет билігінің және топта болатын адамдардың қозғыштығы деп жазған. Ол саясатта кездесетін екі типті топты кездестірген: а) назар салатын және күтетін топ; ә) әрекет ететін және белгілі талаптарды көрсететін топ. Сол кезде әйгілі психологиялық теориялармен сәйкестендіріліп және рөлін біраз арттырып, әсіресе, топтық инстинктер рөлін, Г. Тард топты демондандырды және ең алдымен оның осы жануарлық-демондық қасиеттері, топтық әрекетті анықтайтын, қасиеттер арқылы жалпы саясаттағы психология рөлін түсінгісі келді. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл тым сыры ашық қиынның тым жеңілге өтудің редукционистік позициясы болды. Міне сондықтан Г. Тардтың аты саяси психологияның негізін қалаушылардың қатарында болса да, уақыт өтісі мен оның көзқарастары мен пікірлерінің айтылуы қысқарып бара жатыр.
Дәл сондай тағдыр ғылымда Ш. Сигелені де күтті. Бұл тіпті ойға қонымсыз, бірақ оның есімі барлық дерлік әлеуметтік және саяси психологияларға белгілі, бірақ, оның нақты жұмыстары, ешкімге мәлім емес және де, ол басқаға қарағанда, өте қызықты көзқарастармен ерекшеленеді. Мысалға, бұдан басқа, Ш. Сигеле топтың интеллектуалдық тәртіпсіздігі және сан-сезімдік орташа деңгейлілігі ойлар мен сезімдерге өте алады. Оның пайымдауынша, топтағы барлық саяси-психологиялық үрдістер алғашқы кезекте жеке тұлғаны өзінің көрінісіне ұқсатуға бағыттайтын және сезімдерді аятатын, адамдардың үлкен санына бағынышты. Ол өте нақты жағдайларды да білген, мысалы, егер, сөйлеуші топты сабырға келтіремін десе, онда, нәтиже тіптен қарама-қарсы болады, қуылып шыққандар сөздерді естімейді, ал айқай, белгі, әрекет дұрыс түсіндірілмеуі мүмкін. Сәйкесінше, топтың әрекетін мақсатты түрде бақылау және басқару, мүмкін емес, деп санады Ш. Сигеле. Оның қорытындылауы бойынша, саясатта, онымен тек келісу ғана қажет.
Ұмытылуға айналған Г. Тард пен Ш. Сигелемен топ әрекеті бойынша қаншама көп жаңалық ашылғанына назар аударайық. Ал олар осы туралы әйгілі Г. Лебонға қарағанда әлдеқайда ерте жазған. Бірақ, ғылым тарихының заңы осындай: кейінірек оның өзіне З. Фрейд тірелгендей, Г. Лебон да Г. Тардтың және Ш. Сигеленің жаңалықтарына тірелді: реферанттады, кей жерде пікірін ерекшеледі, және топтардың саясаттағы мен рөлінің зерттеуінің пирамидасының құрылуына негіз болып алынды және қолдады.
Аталған, Г. Лебонның есептеуінше, психологиялық тұрғыдан топ, топ бірлігінің менталдық заңымен әсерінде ерекше бірегей ағзаны құрайды; топты құрайтын адамдардың ойлары мен сезімдері бір бағытта таралған. Г. Лебон топқа қосылған тұлғаның ерекшелік белгілірін бөліп шықты. Оларды нақтырақ келесі бөлімдерде қарастырайық. Ал қазір болса тек Г. Лебонның негізгі шешімін келтірейік: Осылайша топтың құрам бөлігі шкаласы бойынша бірнеше қадам төмен түседі. Ең нақтысы, Г. Лебонның есептеушісіне, бұл саясатта, әсіресе, ұжымдық әрекеттер талап ететін, яғни, жеке тұлғаны емес, топтық адамды - топта жүретін адамды қалайтын саясатта көрінеді. Мысал ретінде, Лебон демократиялыққа және ерекше саяси құрылым ретінде социализм мен саяси ойдың ағысына өз назарын аударды.
Дәл осы өзінің жұмыстарымен Г. Лебон саяси психологияда, оның тарихында ерекше орынға ие болды. Шынында, ол өте ерекше және тәуелсіз жанрдың негізін қалаушы болып табылады: саяси ойдың ағымдармен саяси режимдердің саяси-психологиялық зерттелуі. Өкінішке орай, осы жанр әрі қарай дамымай қалды. Г. Лебонның социализмді ұнатқан жоқ. Ол әлеуметтанушылар тайдыруға армандаған, элита тұғырларында нық тұрды. Бірақ, бұл оған өте білгір және жеткілікті объективті (әсіресе, бұл қазір, уақыт өте келе, әлемдік масштабта социалистік тәжірбиенің құлдырауынан кейін түсінікті болды) зерттеушіге айналуға бөгет болған жоқ.
Ол өте қатал жазған: Төменгі қабаттардағы көре алмаушылық және жауыздық, жоғары қабаттар, билік өкілдерінде саяси процестерге қызығушылықтың болмауы, өте жоғары менменшілдік және ерекше байлық культі, ойшылдардың көңіл-күйінің құлазғуы – қазіргі кездегі көңіл-күйлер осындай. Қоғам осындай аптатты құбылыстарға қарсы тұру үшін өте қатаң болуы қажет. Әрине, оны мамандар даярлайды және Г. Лебон бұның саяси-психологиялық көзқарастан қалай болатынын біледі: Ақылдың француз революциясы кезінде қандай жағдайда болғанын біз білеміз: өте сезімтал гуманитаризм, ол идиллия мен философтардың сөзімен басталып, жазалаумен аяқталады. Осы көңіл-күй, сырттан қарағанда, өте мейірбан, шындығында ол билеуші топтың әлсіреуіне әкелген қауіпті нәрсе...Халық тек оған көрсетілген, социалистік жолмен әрі қарай қозғалу кеңесі беріледі.
Г. Лебон бойынша, осындай анық және логикалық теорияға қарағанда өзімен ақылдың күйін көрсететін, социалистік ойлардың жұқпалылығы, артынан топты бұрынғы құрылысқа қарсы қоя алатын, бірақ оларды өз конструктивті құрылымды күшімен ұстай алмады. Осыдан өз кезінде КСРО-ны да шапшыған, социализмнің негіздік пародоксы туындайды. Топтың көтерілісі – бұл көбінде эмоциялар мен көңіл-күйдің жарылысы, олардың сипаты ұзақ емес деп санады Г. Лебон, және де ол өте дұрыс ойда еді.
Петроградта 1917 жылы болған төңкерістің белсенді қатысушысы С. Д. Лестивславский былай деп жазған: Кеңес жиынында орныққан көңіл-күй басылған жоқ және депутаттар резолюцияны ақыры қабылдап, көп адам болып күтіп жатқан топқа, Екатериналық төрге араласқанның өзінде де. Сол кеште Таврикалық сарай көтерілістің бірінші күніндегідей дәл сондай дәрежеде толы еді және көзге өте анық түрде сол кездегі және қазіргі көңіл-күйдің үлкен айырмашылығы көрінген.
Топтың көтерілісіне әкелетін осындай алаңдаушылықтар, деструктивті әрекеттерді қолға алғанда, азая бастайды және соны топтық психологияның консервативті-қорғанышты құрылымы жеңе бастайды. Әрбір қырып-жоюшы, көтеріліске бағытталған талпыныс, уақыт өте келе бұрын бұзылғанның аздап болса да, бөлігінің қайта қалпына келтіру әрекеті болып табылады. Л. Д. Троцкий Г. Лебонның дұрыстығын растады. 1926 жылы ол күнделікті былай деп жазған: Қазір пролетариат қазан төңкерісі кезіндегі және одан кейінге алғашқы жылдары болғанға қарағанда, төңкерістік перспиктивалар мен кең жалпылауларға аз бейім. Төңкерістік партия топтық көңіл-күйлердің түрлі өзгерісіне пассивті теңесе алмайды. Бірақ ол өзгерісті бейқам өткізе алмайды, өткені соңғысы өте терең тарихи тәртіппен туғызылған. Саясаткер мен саяси-психологиялық тәртіптің бағасын нақтырақ билейік. Социализмнің саяси-психологиялық табиғатын зерттеп, Г. Лебон бұны, яғни, оның эмоционалды жұқтырмалылығын социализм өзімен сенімбілімнің бір түрі деп түсіну арқылы анықталған. Әрбір сенімбілім өзінің басшыларына ие – сәйкесінше Г. Лебон социалистік көсемдердің жалпыланған саяси-психологиялық бейнелерін сипаттаған. Осындай көсемдерден, социалистердің билікке келуі арқылы, демократия ұғымының жамылатын билейтін жаңа топтар құрылады. Г. Лебон демократияның табиғаты мен салдарын өте өткір сынайды. Шынында басқаларға қарағанда, демократиялық режим әлеуметтік теңсіздіктерді үлкен көлемде туғызады.
Демократиялық мекемелер ерекше түрлі таңдаушыларға тиімді және мекемелерді қорғауы тиіс, оларды осы мекемелерді қорғауы тиіс, оларды басқа режимдерге қарағанда таңдауы тиіс. Демократия аристократия сияқты касталарды құрайды. Жалғыз айырмашылығы бұл, әрбір мұнда кіре алады немесе кірді деп ойлай алады. Демократиялық мекекелер тек білім таңдалғандарға және топтарға қолайлы болады, оларды өзін осы мекемелердің өте жеңіл бәрін өз қолымен алатынымен құтықтау ғана қалады.
Осылай Г. Лебон саяси әрекеттің табиғи мақсаттылығымен бейнелейді, егер қазіргі тілмен айтсақ, барлық деңгейдегі депутаттарды. Тағы бір ескерейік: Г. Лебон саяси режим, саяси өмірді ұйымдастыру тәсілі және тіпті таңдау құқығы сияқты феномендарды саяси-психологиялық анализінің тәжірбиесінің алғашқы жалғыз үлгісін ұсынды. Қайғылы мысал көрсетеді, еркі жоқ, ар-ұяты жоқ, әлсіз халықтарда демократияның тағдыры анық көрсетіп отыр. Өз-өзін басқару, шыдамсыздық, заңдылықты танымау, тәжірбиелік сұрақтарда білімнің жоқтығы ұрлауға қызығу осындай жағдайда тез дамиды. Сосын анархия келеді, бұдан кейін диктатура орнығады
ХХ ғасырдың психоанализі
Саяси психологияның дамуына З. Фрейдтың психоаналитикалық теориясы, кейіннен оның шәкіртері де әсерін тигізді. Адамның әрекетіне психоаналитикалық көзқарасы бойынша, көптеген адамдардың әрекеттері инстинктивті мақсаттар (Эрос және Танатас), және адам эпосы (Мен), Супер-Эго (жоғары Мен) З. Фрейд бойынша құрылыстың негізінен компоненттері арасындағы күрес нәтижесі. Г. Лебон және басқа да оның топтық жанға замандастарының пікірлерімен әсерімен З. Фрейд жеке тұлға мен топтың саяси әрекетінің проблемасында психоанализ тұрғысынан келді.
З. Фрейд әлеуметтік, және жеке алғанда, саяси өмірдегі топтың феноменін қарапайым жан әрекетіне регресс жағдайы деп аталады және мұнда адамдар ежелгі қарабайыр ордаға тән психологиялық сипаттамалар кенеттен оянады. Адам топта гипноз жағдайында болады, гипнозда оның психикасының түбінен қарабайыр Ид (Ол) шығады және ол супер – эгоның сананы бақылаумен басқармайтын және олардың арасында тепе-теңдікте болатын, өте нәзік Эгомен ұсталынбайтын. Осы жағдайда саналы жеке тұлғаны жоғалуы, ойлар мен сезімдердің басқа, бірақ басқа адамдармен бірдей бағытта қайтаориентация дамиды, рухани сфераның эффективтілігі басым болады, бұл нәтижесінде кенеттен ойларды тез арада орындауға жоғары бейімділігін құрайды.
Топтардың барлық типтерінде, З. Фрейд бойынша, басты қосылыс тізбегі ретінде ұжымдық либидо болады, өз негізінде және тірегінде индивидуалды либидо жатады, ал мұның негізін адамның сексуалды энергиясың құрайды. Мысал ретінде, З. Фрейд екі жасанды жоғары ұйымдасқан топты қарастырды: шіркеу және әскер. Олардың әрқайсысында анық либидо факторы байқалады, яғни, бірінші жағдайда, Христосқа сүйіспеншілік және әскер болмысына сүйіспеншілік, екінші жағдайда, Жасанды топтарда әрбір адам бір жағынан көсеммен, екінші жағынан – басқа топтық тұлғалармен либидозды байланысқан, олар идеалды Менді өзінікі қылып бір ғана субъектіні таңдады және осының салдарынан, өзінің Мен бейнесімен идентификациядан өткендерге. З. Фрейд жазған: Егер көсеммен байланыс үзілсе, топтық тұлғалар арасындағы өзара байланыстар үзіледі және топ ыдырайды. Осылайша, ақырында көшбасшының жалпы идеализациясы топ мүшелерінің дәл осындай өзін идентификациялануына және басқа тұлғалармен идентификациясына әкеледі.
Топ көсемі – оның арғы атасы, оған бәрі қорқыныштан бағынады. Топ оны шектеусіз билік басқаруын қалайды, тынымсыз авторитетті іздейді... Көсем – гипнотизер: өз тәсілдерін қолданылып, субъектіде оның архаикалық тұрасының бөлігін аятады, бұл ата-анаға қатысты да байқалған – адамның қатысты да байқалған – адамның қарабайыр орда – арғы атаға қатынасы.
Адамның психологиялық табиғатын З. Фрейд қарастырғанда, мынаған назарын аударған, жеке тұлға мен қоғамның мақсаттары негізінде ешқашан бірдей болмайды. Эростың мақсаты (адамдағы негізгі бастаудың бірі; оның арқасында өркениет дамиды) жалғыз адам индивидтерінің қосылуы, ал сосын отбасының, нәсілдің, халықтың, ұлттық бір ұлы бірлікке, адамзат бірлігіне қосылу табылады, онда адамдарды либиданальды қатынастар біріктіреді. Бірақ адамда, З. Фрейд бойынша, басқа да бастау бар – Танатос (гректің өлім құдайы атымен). Бұның мағынасы, табиғи агрессивтілік, деструктивтілік және тұлғалардың жаушылығы өркениеттің туындауына қарсы тұрады, артынан дезинтеграцияны әкеледі, өйткені, инстинктивті талпыныс рационалдық қызығушыларды күшті өлім инстинктінің мүмкіндігінше, психиканың ішкі құрылымында Эрос күреседі. Өркениеттің дамуына қоғамның адамдағы агрессивті инстинктерін бақылағаны және керек болса, қуғынға ұшыратқаны қажет, оларды Супер-Эго формасында интернализациялап және оларды Эгоға бағыттап, бұл әрине, кейбір сынуды, адам психикасындағы деструкцияны туғызады.
Адамның басқаларға және өзіне деструктивтілігі, садизм және махоизм арқылы және де, басқасы – соңында тек бір ғана деструктивті мотивациялық құрылымның альтернативті көріністері арқылы байқалады. Сыртқы рұқсаттың болмауы невроздардың (басылған либидозды инстинктер) және кінә сезіміне әкеледі. Бұл – адамзаттың өркениет үшін төлемі және бұл саясатта көрінеді. Сондықтан психоанализдің атасі кезінде А. Энштейнге басталған екінші дүниежүзілік соғысқа қарсы болған ғалымдардың өтінішіне қол қоюға сұранысын қанағаттандырмады, өйткені нық сенімді еді: Танатас- адам табиғатында, ол адамдарды соғысқа жетелейді және бұнымен күресу мағынасыз.
З. Фрейд саяси психологияға тағы бір ірі жаңалық енгізді: ол жаңа жанр – психобиографияны (психоөмірбаянды) жасады, негіз ретінде АҚШ Президенті Вудро Вильсонның өмірін алып, детальді психоаналитикалық зерттеуге ұшыратты. Басынан Фрейд бұл Президентке өзінің антипатиясын жасырған жоқ, оның ойынша, В. Вильсонның әлемді зұлымдықтан босатамын деген ойы тек фанатиктің адамдарға әкелетін тағы бір қауіптің бір дәлелі еді. Зерттеу саяси – психологиялық инфонтилизмнің мәселесін және оның ұстаушыға, барлық қоғамға жалпы алғанда, және де саяси психологияның әсерін, кейін саяси психологияның жаңа мүмкіндіктерін ашты.
Психоанализ психотарих жанрының негіздерінде салды, бұл бағыт сол уақыттан бастап, психоаналитикалық модельдерді тарихи үрдістердің динамикасын сипаттауға тырысады. Психотарихи зерттеулер, негізінен, жеке индивидтерде тоқталады және психобиографиялар түріне енеді, бірақ кейде бұл бір кең нәрсе – кезең биографиясының түріндей. Бір жағынан, психоанализ шын тарихпен өте келісімді болды, өйткені қосарланған, бірдей мақсаты бар – әрбір құбылыста ерекшені іздеу. Басқа жағынан, олар парадоксалды орынсыз болып шықты, өйткені, психоанализ өзі өзімен тым күшті проскриптивті компоненті бар, ал ол тарихшының шешімдерін аздап қате шығаруы мүмкін, дәл сол кезде тарихтың өз мақсаты тек қана өткен оқиғалардың бейнеленуі болып табылады. Соған қарамастан, психотарих та, психобиография да батыс саяси психологиясына тез бейімделді. Бірақ, бір сәтті ескерген жөн, адами фактордың рөлінің оң бағалау мүмкіндіктеріне қарағанда, тарихтың ортодоксалды психоаналитикалық түсініктемесі өткен шындықтың белгілі қате ұғынуына, оның стереотиптендірілуіне әкелуі мүмкін. Осындай барлық жағдайларда, нәтиже бірдей болады, әйтсе де, екі түрлі типтерде қатысады. Немесе бұл субъектінің саяси әрекетінің барлық мотивтерінің бір ғана себеп пен модельге тырысуға жетелейді (эдип комплексі сияқты) – онда бұл психотарихтың психотарихқа айналуы болады. Осындай редукционизм қайтанланған шешімдері бар кейбір зерттеулерге тән: мысалы, Наполеон Ватерлоу маңында шайқасты, тұмаудан ауырып, жеңілді, Варфоломей түніндегі гугеноттардың қырылуы король Кралдың ішінің күрт ауыруынан болды деген сияқты және т.б..
4 Тұлғанын саяси психологиясы
4.1 Саяси қатысу:азаматтың ұстанымы
4.2 Саяси ұйым: көшбасшының пайда болуы
4.3 Саяси элитаның психологиясы
Саяси қатысу: азаматтың ұстанымы
Саяси қатысу азаматтың ақырында, саяси қатысу-бұл шығатын жер, шын әрекеттік салдар, саяси үрдістердің әлеуметтануының көрінісі және мағынасы.
Егер саяси әлеуметтану үрдісінде негізінен жеке тұлғанын саяси жүйемен когнитивті және біраз, эмоционалды өзара әрекеттесуі өтсе, онда саяси қатысудың үрдістері (немесе қатыспаудың ) жеке тұлғаның саяси әлеуметтануының пайдалылығын көрсетеді. Нақты қарастырғанда, саяси қатысу саяси жүйенің жеке тұлғаны өзіне бағындара алуы іске астыма, әлде онда жеке қызуғышылықтармен байланысты кейбір жеке бой бермеу ресурстарының қалғандығын көрсетеді.Саяси қатысу ретінде адамдардың саяси немесе басқа да билік (өзін-өзі бейлеу) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ол олардың қызығушылықтарының көрсету және жету құралдары рөлін атқарады. Саяси қатысу жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге қатысқанда болады, әсіресе шешім қабылдау және басқару, саяси сипатта жүретін үрдістерге. Осындағы ең дамыған саяси қоғамдастық болып мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.
Саясаттағы азаматтардың еркін, өз басымен қатысуы саяси жүйелерді,олардың демократизм дәрежесінің сапалық ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Демократиялық қоғамда, теориялық түрде, осындай қатысу – жалпы, тең құқықты, ойшылды және тәжірибиелік маңызы бар, әсіресе, азаматтардың маңызды қажеттіліктерін қозғайтын сұрақтарды шешкенде және осы қажеттіліктер олардың тікелей құзырында болады. Бұл олар үшін өз мақсаттары мен қажеттіліктерін қозғайтын сұрақтарды шешкенде және осы қажеттіліктер олардың тікелей құзырында болады. Бұл олар үшін өз мақсаттары мен қажеттіліктерін жекелей жетуге және орындауға, өзін көрсетуге және өзін дәлелдеуде, азаматтылық сезіміне орныққанда нәтижелі құрал болып шығады. Мұндай қатысу сәйкесінше мемлекеттік-құқықтық институттармен, нормалармен және іс-шараларымен, қосындысында құқықтық мемлекеттің негіздерің, демократиялық саяси режимінің негіздерін құрайды. Демократиялық қатысудың тағы бір маңызды шарты-қоғамға қатысты түрлі мүшелердің арасында шын саяси қатысудың ресурыстары –ақша, білім, шешім қабылдау механизімдерін және осы шешімдерді қабылдайтын адамдар жайлы білімді, бос уақытты бұқаралық ақпарат құралдарына шын рұқсатты және т.б. тең дәрежеде бөлу болып табылады.
Саяси режимнің сипатына, дәстүрлерге, территория көлемі мен халық санына, байланыс жүйелерінің дамуымен басқа факторлар қатарының дамуына байланысты, азаматтардың саяси қатысуының тікелей (тура) және жанама (өкілдік) түрлерінің қосылуы мүмкін.Қазіргі қоғамда басты агенттер болып, және бір сәтте, қатысудың көмекшілері болып, саяси партиялар, қоғамдық –саяси ұйымдар және қозғалыстар табылады. Саяси қатысудың негізгі формасы болып-сайлаулар, және кең мағынада, сайлау компаниялары табылды. Егер де демократиялық қоғамның мақсаты азаматтардың саяси қатысуының мекенмимезациясы болса, онда саяси режимнің басқа типтерінің өзінің ерекшеліктері болады.
Авториторлық қоғамда халықтың бөлігі толығымен немесе бөлініп саясатқа қатысудан аластатылады. Мұнда аз дағандардың билігі шарықтайды, олар мүлдем осы билікпен бөлісуді ойламайды.
Тоталитарлық қоғам болса, халықтың өзінше формаларына мобилизациялық тартылуына ұмтылады, өте қызықты жағдай болып табылады. Ең алдымен, бұл топтық дәстүрлік билейтін режимді қолдаудың шаралары. Дәл сондықтан саяси қатысудың шын аз немесе наминалды мүмкіндігінде, тоталитаризмде қоғамның жалпы саясат тануының жалған бейнесі жасалады.Осы жағдайда, саяси қатысу тотарлитарлық режим жағынан халықтың әрекеті мен саяси санасының үстінен индоктринация және бақылаудың көбіне құрал рөлін ойнайды.
Демократиялық қоғамда саяси қатысу саяси әлеуметтену және тәрбие функцияларын атқарады. Егер тоталитарлық қоғамда саяси қарсылық, келіспеушілік, және тіпті билік органдарының саясатымен рұқсатынсыз келісу формаларының бәріне тыйым салынса, онда демократиялық қоғам қарсылықтың белгілі формаларына рұқсат береді. Олар азаматтардың саяси білімге үйренуі үшін құрал болады.
Саяси тарих ғалымында, Платон мен Аристотельдің өзі мемлекеттік құрылымының формаларының ауысуының себептерін анықтауға арналған полис істерінде азаматтардың қатысу және қатыспауын арнайы қарастырды. Оларды идеалды мемлекеттің аяққа тұруына қатысу рөлі қызықтырды. Бұдан кейін берілген сұрақтарға қызығушылық жаңа уақытта қайта туады. Бірақ алғашында оны тек қана басқарушы үшін (Н. Макиявелли), басқарудың түрлі образдарымен егенмендіктің ұстанушылары үшін (Ш. Боден), басқарудың формаларымен принциптері үшін (Ш. Мотескье), қоғамдық келісімнің табиғаты үшін, халықтық егемендік пен үкіметтің формалары үшін идеалды саяси стратегиясын жасау және сипаттаудың субсидиарм құралы ретінде қарастырды.Тек ХХ ғасырда саяси қатысу демократиялық үрдістердін дамуынын индикаторы ғана болмай, сонымен қатар тұлғанын саяси өз-өзін ұйымдастырудын дамуының көрсеткіші болады.
Бұл саяси қатысудың себептерінің мәселесіне байланысты. Өзі бойынша сырттан бақланатын саяси қатысу азаматтардың өздік ішкі белсенділігінін дәрежесі және осы қатысудағы олардың еркіндігі туралы ой қозғауға рұқсат бермейді. Бұны шынымен түсінуге тек саясаттағы азаматтардын қатысуынын ішкі психологиялық себептерін білуге мүмкіндік береді. Саяси үрдістің қатардағы қатысушыларының мативациялық сферасының көптеген зертеулерінің нәтижелеріне сәйкес, саяси қатусыдын себептерінін келесі әрине, бұл толық тізім емес. Шын өмірде түрлі нақты себептердің көпшілігі бар.
Төменде тек негізгі, ен таралғандарды келтірілген:
1) Саясаттың әрекет сферасы ретіне қызығу себебі және сымбаттылығы.Адамдардын белгілі түрі үшін саясат әрекет сферасы ретінде қызық. Сәйкесінше, олар онысы үшін ретінде жұмсау сфера тандайды.
2) Білімдік себептер: Саяси адамға әлемнің сипатын береді. Бұл қолайлы түсіндірмелі сызба, сонымен қатар бәріне тиесілі емес. Сәйкесінше, ол білімге құштар ойларды қызықтырады, әсіресе бала және жас өспірім жаста. Саяси білімдер оларға саясатта нашар бағытталған құрдастарынан артықшылық есе береді.
3) Адамдардын үстінен билік себебі,ең ежелгі, терен, және сондықтан нақты сөз байламдарды қажет ететін себебтін бірі.
4) Идеологиялық себебтер. Бұл адамнын өзінің құндылықтарының, оның идеялық тұғырларының саяси жүйенін иделогиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.
5) Әлемді қайта құру себептері. Бұл қазіргі әлемнің идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер. Бұл адамның өзінің құндылықтарынын, оның идеялық тұғырларынын саяси жүйенін идеологиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.
6) Әлемді қайта құру себептері: бұл қазіргі жемнін идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер ереже бойынша осы текті себептер саясатпен кәсіби айналысатын адамдарға тән. Оларға саясат әлемді өзгертудің құралы.
7) Дәстүрлі себептер: өте жиі адамдар саясатқа қатысатын себебі-олардын тұрғылықты жерінде, туыстарының достарының және таныстарынын арасында осылай қабылдаған.
8) Меркантильді себептер: саясат әрекеттің басқа да сферасы ретінде өзімен белгілі денгейде төленеті еңбекті көрсетеді. Сәйкесінше, белгілі адамдар үшін саясатпен айналысу-ақшанын табу көзі, сайлау алды қағаздарын жапсырудан бастап, партиялық функционері қызметімен аяқтап.
9) Жалған себеп бейнелері. Бұл кез келген саяси жүйе белсенді құрайтын квази-мотивтер- отан үшін, сталин үшін! деген ұраннан бастап-шын демократиянын құндылықтарын қорғау талаптарына дейін.
Түрлі себептер түрлі саяси қатысудың мобильді (белсенді) және иммобильді (пасситивті) формаларын бөлу қабылданған. Белсенді формалардың арасында өте аз деген алты негізгі нұсқаға бөлінеді.
Біріншіден, бұл саяси жүйенің, онын институттарынан және онын өкілдерінен, адамның жеке жоғары белсенділігіне қатысты емес, шығатын импульстарға қарапайым реакциялар (оң немесе теріс) Дәлірек айтқанда бұл кейбір жаналықтарды қабылдайтын, театрдағы немесе теледидар алдындағы адамдардың реакциясы.
Екіншіден, өздік құқықтардын делегизациясымен байланысты іс-шараларға қатысу.
Ең жарқын мысал-электр құралды әрекет.
Үшіншіден, саяси ұйымдардың жеке қатысу шараларына өздік байланысу, жиналыстар және де басқа шараларға қатысу.
Төртіншіден, бір реттік емес, ал саяси жерінен институтарының немесе оппозициялық институттардың шегіндегі нақты тұрақты саяси функцияларды орындау.
Бесіншіден, тура әрекет жолдастарымен бірге көтеріліске шығу, баррикаданы құрауда көмек, саяси қақтығыстарға қатысу және т.б.
Алтыншыдан белсенді, сонын ішінде институция алдынан бөлек саяси қозғалыстарға билік әрекеті, бұл қозғалыстар бар саяси жүйеге қарсы бағытталған болады, оның ауысуын немесе ақырғы қайта құруды талап етеді. Жиі бұл топтағы қатысу (көшбасшылық ), саяси жүйені бұзуға бағытталған.
Иммобильді (пасивті) саяси қатысу формалары арасында негізгі төрт форма бөліп шығарылады. Біріншіден, бұл қоғамдық дамудың төмен деңгейімен сипатталатын саяси жүйенің артық, асырып бюрократиялануының, осы жүйе мен азаматтық қоғамдастық арасында жалпы алғанда, кері байланыстың төмен пайдалалық дәрежесі, адамдардың саяси институттардан көңілінің қалуының нәтижесі.Үшіншіден,адамдарға сырттан байланған саяси жүйені қабылдамаудың формасы ретінде саяси апатия- мысалы, соғыстағы жеңіліс нәтижесі, және елдің жауға берілуінің соңындағы құбылыс. Төртіншіден саяси қарсылық - саяси жүйемен саяси институттарға белсенді жаугершіліктің көрінісі.
Саяси қатысу – саясатқа азаматтардың қатыстырылуының көп деңгейлі жүйесі.
Ол қатысудың қарапайым, элементарлы формаларынан басталады және жоғары деңгейлер – саяси көшбасшыларға дейін дамиды.
Саяси ұйым: көшбасшының пайда болуы
Саяси әлеуметтану үрдісі жеке тұлғалардың өзіндік қабаттарға бөлуінуіне әкеледі. Олардың бір бөлігі белсенді азаматтарға айналса, бір бөлігі пассивті өмір сүруді таңдайды. Белсенділерде мемлекет құралады, саяси жүйе болады және дамиды, қоғамның саяси ұйымы жасалады.Ең белсенділері мемлекет басшыларына көшбасшыларына айналады. Келесі бөлімде біз нақтырақ көсбашының басқа адамдармен қатынасын қарастырамыз, және көшбасшылық феномені жалпы алғанда не екенін білетін боламыз. Әзірше бізді қызықтыратыны- көшбасшының қарапайым адам ретіндегісі, саяси әлеуметтанудың жоғарыда сипатталған үрдістерді нәтижесінде өскен қарапайым адам деп санайды.
Саяси көшбасшы-бұл көсем, формальды немесе формальды емес мемлкеттің, саяси топтың, қоғамдық-саяси ұйымының немесе қозғалыстың басшысы ( көсем).
Ереже бойынша, саяси күштердің бірігуінен топтасуын іске асыратын, мемлекеттік және қоғамдық – саяси институттар, партиялар, саяси қозғалыстарға бағыт-бағдар беретін саяси үрдістің жетекші тұлғасы. Бұл, саяси бағыт – мысалы, реформаға, немесе төңкерістік өзгерістерге, немесе, керісінше, бар істің жағдайын концервацияға көбінде анықтайтын ерекшеліктер.
Әрекетті бағыттың шегінде, бихевиористтер саяси көшбасшының келесі негізгі функцияларын бөледі:
1) мақсаттарды анықтау;
2) осы мақсаттарға қол жеткізуде қажетті құралдармен көмекшілерді қамтамасыз ету;
3) көмекшілерге олардың әрекеттерінде және өзара қатынастарында қолғабыс;
4) топтың біртұтастығын сақтау.
Басқа сөзбен айтқанда, көшбасшы жоспарлайды, делегациялайды, бағдарлайды және бақылайды, яғни, заң шығару, атқарушы және сот функцияларын орындайды.
Көшбасшылық мүмкіндігі, психологиялық көзқарас бойынша, өзімен тұлғаның (немесе, топтың, сирек) басқаларды іс-әрекетке ұмтылысын тудыра отырып, адамдарда олардың тандалған іс-шаралар бағытының дұрыстығына сендіре білу қабілетіне нұсқайтын қасиеттер жиынтығы.
Сәйкесінше,саяси ғылым үшін көшбасшылық – бұл көшбасшылық әрекет іске асырылатын ережелер мен шаралар қосындысы, және олар біркелкі сипатта болады (тұрақты саяси жүйелерде) немесе тұрақсыз жағдайларда ойлаусыз, аяқ астынан болуымен ерекшеленеді. Саяси психология үшін көшбасшылық-бұл адамды көшбасшы ретінде сипаттайтын белгілі психологиялық қасиеттерді талап ететін ерекше іс-әрекет.
Көшбасшының негізгі саяси-психологиялық сипаттамасы болып құрмет көрсетілетін адам табылады (авторитет), яғни, белгілі жағдайлар қасиеттер, еңбегі арқасында қолданатын мағыналы әсер. Авторитет бұл – кез-келген басшыға адамдарды басқару үшін қажет билік қатынастарының формасы, авторитеттің формасы. Авторитеттің жоқтығы – басқарудың жоғалуына, билікпен көшбасшылықтан айырылуымен тең. Авторитетте, жалпы билікте сияқты екі жақ болады: басшының бағыныштыларға әсері және адамдардың осы әсерге бағынуы.
Өз кезінде Ф. Энгельс осылай жазған: Әрбір күрделі әрекет ұйымдастыруда қажет етеді. Соңғысы болса, авторитетсіз мүмкін емес, яғни, басқа, бөтен еріктің енгізілуі болмай, осы ерікке бағынусыз. Авторитеттың өзі жалғанға бөлінеді: жалған авторитеттің негізгі түрлері болып келесілер саналады: а) бағыныштыларды басу авторитеті; ә) арнайы жасалатын қашықтық авторитеті бағыныштылармен арақашықтықтар; б) көшбашының мендігінің авторитеті; в) тұрақты ақыл-кенестер беру және резонерлік авторитеті; г) сатып алу авторитеті; ғ) Өздік жігіт және жақын арасалушылық авторитеті; д) жалған жақсылық және бағыныштыларымен қатынастардағы либерализм авторитеті.
Жалған авторитет әрқашан адамдарды басқаратын тұлғамен және осы адамдардың өзінің арасындағы қызуғышылықтардың сәйкес келмеуінде негізделген. Өз жеке мақсаттарын қалап, мұндай басшы өз еркін адамдарға жоғарыда аталған күштеп байлау тәсілдерін (тұра немесе ауыспалы, психологиялы мағнада) қолданып ашық алдауға барады.Айта кетелігі, олардың шын қызығушылықтарына қарсы келетін ерікті.
Шын авторитет – адамдарға сондай әсер, олардың үстінен сондай билік, бұл осы адамдардың шын қызығушылықтарына сәйкес келеді, және сондықтан осы адамдармен еркін қабылданады.Шын авторитет – бұл басшынын әсерінін адамдардың өздік қызығушылықтармен қосылуы. Мұндай авторитетке ие басшы әсері әдетте екі сәттен турады: 1) басшының ұйымдағы қызметі және ұйым авторитетімен байланысты, формальды (ресми) өтініш; 2) басшының жеке қасиеттерімен байланысты, формальды емес (ресми емес) адами әсер.
Тек осы сәттердің қалыпты қосылысы шын авторитеттің негізі болады. Осы екі өзара байланысты сәттердің тек біріне ғана баса назар аудару, қауіпті өйткені, басқа аспектіні елемейді.
Мұнда, әрине, занды сұрақ туады: екі нәрсені де қатар, сәтті қосу шын ба? Бір ғана басшы жеткілікті жоғары, іскерлік (құралдық, әдетті формальды әсер беретін) және адами (эмоционалді, әдетте формалды емес әсерді беретін) қасиеттерге ие бола алама?
Нәтижелі көшбасшы болғысы келетін адам,осыған ұмтылуы керек. Егр бұл жоқ болса, онда әдетте компромистік нұсқалар туындайды-мысалы, осы екі қасиетке ие адамдардан тұратын ұжымдық басшылық.
Не басты болады: қасиеттің бірінші тобы немесе екінші тобы? Бәрі басшының әрекет саласына байланысты. Әрине, өндірістік саласында – біріншісі болады, ол саясатта – екіншісі: бұл адамдармен жұмыс. Саясаткер авторитеті қарым қатынас үрдісі кезінде құралады, және оның ұстаушысына адамдардың сенім қалыптастыруымен, оның психологиялық қабілеттерін мойындауымен, оның әрекеттерінің дұрыстығымен әділеттілігінде күмән келтірмеумен байланысты. Бұл оған адамдардың еркін бағынуын қамтамасыз етеді.
Көсбасшының саяси псиологиясының негізгі болып, әлемнің саяси бейнесі болады ( сызба, модель), ол әрбір адамда белгілі жастан кездеседі, бірақ, түрліше көрінеді. Саяси көшбасшы үшін бұл бейнені шындыққа асыру, жасаудың күшті ойымен қатар өте жарқын және бөлшектенген әлемнің бейнесінің (схемасының) барлығы тән. Соңғы талпыныс күшті көшбасшылық қабілеттері бар адамның саясатқа қатысуының ең күшті себебі болып табылады. Оған қосыла, ол қайтымсыз әлемнің өз бейне – схемасын ең үлкен дәржеде іске асыруға мүмкіндік беретін билік тізгіндеріне ұмтылады.
Осы бейне – схеманын құрылымында ортанғы орынға өзінің бейнесі, өзінің жалпы мен ұғымы, саясатта да сонымен қатар, ие. Берілген құрылымның зерттелуі өзімен әлі де аз құралып, жобаланған мәселені көрсетеді.
Зерттеушілердің кейбір қатарынан кейін, бұл өзіндік бейне адамнын өзінің атында орталықтанған деуге болады. Бұған нақты айғақ-өз атын тарихта қалдыруға тым артық талпыныс, ас әлемдегі саясаткерлердің көбіне тән, және де тағы бір дәлел – есім көмекші атқа ерекше назар аудару, бұл саяси көшбасшылардың ең экзальтацияланған және ашық көрінетін түрі – төңкерілісшілерге тән.
Түсінікті, өз-зінің бейнесінің құрылымда саясаткерлерде берілген кейіпкер әрекет жасайтын уақыт пен кеңестік туралы, әсіресе өзіне қатысты, мәлемет әрқашан болады, және де қайбір саясаткер болмасын қалыптаса алмайтын құптау және мақтауға талпынсыз болмайды.
Соңғы факторды алсақ, онда Ресейде 1917 жылы қазан айында болған жағдайлардың психологиялық жайлардың психологиялық түсіндірмелерін іздейтін батыс зерттеушілерінің В. И. Ульяновтың жүрекқантамыр жүйесінің ауруларына (ұрпақ бойынша таралатын) басты назар аударуы жайшылық емес. Кеше ерте болды деген сөз қызық психологиялық түсіндірмеге ие болады. Әкесі мен атасының өлімінің себебін біле отырып Ленин өзінің жағдайы туралы әрине ойланды, және инсультың қауіпінің жоғары дәрежесі болатын жасқа кіретінін де ескерді. Құптау және мақтауға талпыныс туралы айтсақ, бұнын нақты мысалы болып, кез-келген саяси қайраткердің өмірбаяны болады.
Саяси көшбашының психологиясында ерекше орындарға жалпы қабылданбаған жеке талаптарға және құндылықтарға жатады.Көшбасшы іштей жаналықты енгізуші, сөздің тура мағынасында – қылмыскер – ескі, үгіреншікті талаптарды және тіпті, заңдарды және тіпті, заңдарды айналып өтетін кісі болуы керек. Әйтсе де, сырттай көшбасшы әдетте традиционамит болуы тиіс-бұл құбылыс көшбасшы парадоксы деп аталатының негізі болады, және ары қарай толығырақ қаралыстырады.
Әзірше бастыны ерекшелейік: берілген парадокс шын көшбасшы қосылмайтын нәрсені қатар жиып, ұстау білу қажеттілігіде болады. Адамдардың эмоционалды құптауы көзқарасынан ал қалыпты үйреншіктіні бұзбауы тиіс; өйткені кез-келген өзгерістер басқа бірденеден айыруға әкеледі, ол адамдар жоғалтуды қаламайды. Көшбасшы консерватор болып,өз саяси жүйесі тобы,қоғамның лайықты туындысы болатындай қорғаушы болу керек. Бірақ басқа жағынан, сол қоғамның дамуы үшін, өмірдің жаңа деңгейіне шығу үшін ол инноватор болуы міндетті, және де жаңа, қызық мақсаттар қоя білуі қажет, және оларға жете білу тиіс. Ал бұл мынаны білдіреді: үйренішіктік нәрсеі бұзу қажет. Көшбасшы болу үшін, саяси әлеуметтанудың жетілген өнімі болу керек. Бірақ, онымен қалу үшін, өзінше әкелер мен балалар қақтығысына түсіп, жеңе білуі қажет.
Г. Халландер, көшбасшы топ мүшелерінен идеосинкрадия несиесіне ие (юпитерге лайықты нәрсе, бұқаға лайық емес.) деп көрсеткен, бірақ бұл неше, көсемдегідей, неше шексіз емес. Дж. Джоне және Х. Джерард бойынша, көшбасшының бір міндеті, көп міндеттерінің арасында, бұл – инновация, сыртқы әлеммен әрекеттесудің жаңа стандарттарын енгізу. Бұл үшін көшбасшы сенім несиесіне ие, ол конформист болмауы қажет, әйтпесе ол дәрежесін жоғалтады. Бірақ, тағы бір парадокс – осы конформизмге құқық осы адамның барлық адамның барлық алдынғы конформистік әрекетінен құралады. Дж. Картрайт бойынша, топ мүшелері дәрежеге конфоридылық арқылы ие болады, ол дәреже нонконфоризм болуға рұқсат береді.
Қиындық мынада – бұны қосу қиын. Сондықтан, мәңгі көшбасшылар болмайды, ерте ме, кеш пе, оның әр бірі адамдардың ескіге үйреншіктігі мен жаңанын нақтылығының рационалды түсінігі арасында балансты бұзады, кейбір жоққа басын иеді, және, нәтижесінде, өзінің жақтыртпаушыларының сонын арттырады. Бәрінің есінде жақындағы мысалдар – М. Горбачев бір жағынан, және Б. Ельцин – екінші жағынан бар.
Саяси көшбасшы психологиясында өзінің негізінде бейнемен орталықтанған әлемнің бейне-сызбасы, өзіне басқа адамдар, өмірде бар объектілер мен құбылыстар жайлы мәліметтертерді енгізеді.Осы мәлеметтер құрамдалған және иерархияланған, приоритеттер бойынша қойылған, адамдардың, объектілердің және құбылыстардың мағыналылығымен сәйкесінше бейне – сызбада қойылған. Мағыналылық осы заттардың әрекет себебінің бастысының іске асырылуындағы рөлімен анықталады – осы бейне – схеманы заттастыру үшін билікке ұмтылу. Мағынылылығымен сәйкес бір берілімдер өзінің бейнесіне (образына), жүйе құрайтын орталыққа жақын, басқалары алыстатылып, шетте орналасады.
Әлемдік саясат жарқын көшбасшыларда әлемнің өзіндік бейнелерінің, схемаларының және модельдерінің барлығына көптеген мысалдар береді. Мысалы, Р. Рейган бойынша біраз шарждалған әлем картасы жақсы белгілі. Имам Р. Хаминидің әлем моделі, Мао Цзэдунның әлемдік жоспары, А. Гитлердің Майн Кампор кітабында көрсетілген қайта құру сызбалары жалқы есімге айналады.
Саяси элитаның психологиясы
Саяси қатысу және саяси әлеуметтану үрдістері тек жеке көшбасшыларды ғана алға шығарып қоймайды. Қосындысында, олар саяси белсенді адамдардың бүкіл қабатын құрайды, ол уақыт өтісімен, берілген қоғам үшін көшбасшылықты болады (басқарушы, билеуші) осындай қабат әдетте элита немесе басқарушы, билеуші, алдыңғы сынып (ағылш. ruling class) деп аталады.
Билеуші тап ұғымы алғашқы рет Югослав зерттеушісі Н. Джиласпен сталиндік үлгідегі кеңестік қоғамның бюрократиялық номенклатурасын атау үшін енгізілді. Элита ұғымы латынның eligere және француздың elite сөздерінен шыққан, бұл ең жақсы, таңдаулының атауы XVI ғасырдан бастап, бұл ұғым ең жоғары сапалы тауарларды атау үшін қолданылады. XIX ғасырдан жоғары әлеуметтік иерархиядағы ең жоғары әлеуметтік топтар үшін қолданылады. Саяси-әлеуметтік ғылымдарда термин XX ғасырда кең таралады.
Элита – қоғамдық-саяси дамудың элитарлық теорияларының ортаңғы ұғымы, бұл бойынша, әрбір әлеуметтік құрылым өзіне ғылым мен өнердің дамуының, басқарылуының функцияларының іске асыратын жоғары, дәрежелі қабаты немесе қабаттарды қосады және де халықтың, шығармашылық емес, репродуктивті функцияларын орындайтын бөлігін қосады. Элиталардың қазіргі теорияларының негізін салушылар Платон, Т. Карлейль, Ф. Ницше және т.б болды. Элита теориясы көзқарастардың салыстырмалы бүтін жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында В. Парето, Г. Моска, Р. Михельс сияқты авторлармен негізделді. Элиталардың теорияларының жалпы мағынасы мынада осы авторлар барлық саяси үрдістерді элиталардың өзара әрекеттесуіне әкелуге тырысты. Сонда элита ұғымы өте өзінше жеткілікті болды және басқаларын ауыстырды (класстар, топтар сияқты және т.б).
Американ зерттеушілері шындықты жазған: Егер Коммунистік партияның Монифесті қазіргі уақытқа дейін болған барлық қоғамдардың тарихы сыныптар күресі болды десе, онда элитарлықтың кредосы бұған дейін болған қоғамдардың тарихы элитарлардың күресінің тарихы болды деген ойда тұжырымдалады.
Түрлі концепциялардағы элитаның анықтамасы бірмағыналы болған жоқ. В. Парето элита деп, өз әрекет сферасында ең жоғары индекс алған адамдарды айтады. Г. Моска есептеуінше, элита – билікке бағытталған саяси мағынада ең белсенді адамдарды айтқан – қоғамның ұйымдасқан азшылығы. Испан философі Хосе Ортага-и-гассет элита деп, қоғамда ең жоғары дәрежеге, байлыққа және топтан жоғары интеллектуалды немесе моралды асып түсушілікке ие деп ойлаған, оларға жауапкершіліктің ең жоғары сезімі тән деп санаған. А. Этциони билік тұғырларына ие адамдарды ескерген. Т. Дай элита деп, ұйымдарда және саяси институттарда формальды билікке және онымен әлеуметтік өмірді анықтайтын адамдарды айтқан. Л. Фройнд – харизмаға ие, құдай талант берген тұлғаларды. А. Тоинби – қоғамның шығармашылық азшылығы, шығамашылықты емес көпшілікке қарсы, яғни қоғамның саяси, экономикалық, мәдени өмірінің алдыңғы тұғырларына ие адамдардан тұратын салыстырмалы кішкен топтар. Сәйкесінше, ол саяси, экономикалық, мәдени және т.б. элиталарды бөлген.
Ең психологиялық болып, Дж. Хигли ұсынған саяси элита түсінігі жатады. Оның пікірі бойынша, бастысы-элитаға жататын адамдардың алатын дәрежелері мен қызметтерінде емес. Оның мағынасы – осындай формальді қызметке – осындай формальді қызметке отырмай-ақ, саяси шешімдердің қабылдауына әсер ету мүмкіндігі және басқарушы режимді сынау, бұнда аса репрессиялануға ұшырау туралы алаңдамай. Яғни, бұл осы пікірі биліктің көзқарасына сай келмейтін жағдайдың өзінде, билікті өз авторитетімен санасуға мәжбүрлейтін қоғамның формальды емес қабаты. Осы мағынада, элита – алдыңғы класс емес. Соңғысына, алдымен бюрократиялық иерархияда кейбір формальді тұғырларға ие, белгілі қызметтерге ұмтылатындар кіреді. Осы элитаға әлеуметтік –саяси маңызды салаларда көрінетін жеке қасиеттер негізінде кіреді. Бейнелеп айтқанда, тақтардың иерархиясы, ал элита бұл аттар жиынтығы.
Ірі дәрежеде, элитаға қатыс тек қоғамдық мойындаушымен анықталып қоймайды, сонымен қатар элитаға кіретін адамдардың жеке өзіндік сезімділігінде негізделген. Бұл өзінше қоғам көшбасшылары үшін кадрлік қоры (немесе оны, кейде, саяси қалдық жинағыш дейді).
Формальді, элитаға контрэлита қарсы тұрады, (оппозициялық қозғалыстардың басшылары), әйтсе де психологиялық мәнде олардың арасында көп жақындық бар, ал бұл кейде миграциялық үрдістерді тудырады, мұнда, кейбір тұдғалар элитадан контрэлитаға және керсінше көшеді.
Мұндай түсінікте элита өкілдерін жеке саяси мәдениеттің жоғары деңгейі, болып жатқанды терең түсініп, бағалау, нәтижелерді алдын-ала болжауды қос, саяси әрекетің динализмі және әлеуметтік –саяси ортада болып жатқан үшін дамыған жауапкершілік сипаттайды. Ереже бойынша, элита өте тұлғаландырылған және жекешелендірілген емес, оған корпоративті рух тән, алайда, бір сәтте, өте анық көрінген, кейде өте қатал тұлғааралық бақталас қатынастар тән. Элитаның әрбір жеке өкілі – реалды және потенциалды көшбасшы, бірақ олардың бәрін өз көшбасшылық потенциалды тек ойының ережелерін жалпы сақтау арқылы және, ең бастысы – бар әлеуметтік – саяси жүйенің сақталуы арқылы іске асыруға болатыны қосады. Элита бұл, белгілі дәрежеде, қоғамның және оның саяси құрылымның формальді ұжымдық көсбасшысы.
Саяси элита – бұл Л. Милбрайт жазған сол гладиаторлар Бұл адамдар, айналадағыларды басқару үшін жақсы дайындалғандар. Олар өз кәсібилігін сезінеді, өздерін біледі және өз білімдері және қабілеттеріне сенеді, олардың Мен бейнесі өте күшті, және де соққыларға төзімді, олар ішкі конфликттер мен сенімсіздіктер жүгінен зардап шекпейді, өз импульстерін бақылай алады, олар өте саналы, қарым-қатынасқа бейім, өз жекемүмкіндіктерін аша алады, жауапкершілікті. Әйтсе де, оларда басқаларды көндіріп, басқаруға деген қалауы туындауы мүмкін, бірақ осындай биімділіктер басқа рлдерде ойнайтын адамдарға қарағанда күштірек байқалмайды. Гладиаторлар атаққа саяси күресте қол жеткізуі мүмкін, және өзіне өте сенімді болады, сондықтан партиялық саясаттың айлакерлігіне шыдай алады. Саяси өмір қонақжай емес, тұлғаларға, әсіресе, өзіне сенімді емес, әлсіз, момындарға өзінің қоршаған ортасымен жақсы қарым-қатынасқа түске алу мүмкіндіктеріне сене алмайтындарды жақсы қарсы алмайды.
Элита – операциялық тұрақтанбайтын құрылым. Бұл, ірі дәрежеде, виртуалды топ. Соған қарамастан, элитаның жанама көрінуі бойынша, консолидацияланған, консолидацияланбаған, жауапкершілікті және жауапкершіліксіз, эгоисттік және эгоисттік емес деп бөлінеді. Саяси психология элиталардың, ірі дәрежеде де, барлық қоғамның саяси психолоиясын анықтайды, бірақ, әрине оны толыгымен алмастырмайды. Әрбір саяси құрылым өзінің саяси элитасын құруға тырысады, ол оған биліктің нәтижелілігі үшін қажет. Бірақ ескереиік: саяси элита ситуациялық құрылым болмайды. Бұл жоғарыда келтірілген саяси әлеуметтану және саяси қатысудың барлық үрдістерінің қосынды туындысы.
1) Жеке тұлғаның саяси психологиясы – бұл негізгі, сонымен қатар, аз зерттелген мәселелердің бірі. Бұл тұлғаны саяси институттарға бағындырған және объективті, яғни, тұлға үстілік саяси ғылымды құрауға тырысқан – яғни, Левиафон туралы, көп басқарған тәсіл туралы. Бірақ соңғы онжылдықтар жеке тұлғаның саясаттың барлық деңгейлерінде рөлін нақты көрсетті, ал бұл қызығушылық ұғымына тірелетін субъективті тәсілдің қайта тууын іске асырды, бұнымен адамдар саяси қатынастарға түсіп немесе түспей басшылық етеді.
2) Саяси әлеуметану – бұл жеке тұдғаның саяси жүйеге берілген жүйенің оны тәжірбиемен қамтамасыз етуі арқылы қосылу және саяси мәдениеттке бекітілген оның негізінде туындаған мемлекет көмегімен. Бұл сондай жеке тұлға мен саяси жүйенің өзара әрекеттесу үрдісі, оның мақсаты – жеке тұлғаның саяси жүйемен әрекеттесу үрдісі кезінде үрдістердің екі қатары болады. Бір жағынан, жүйе өзін жасайды, өзіне жаңа мүшелерді үйретіп, бейімдеп, қосады. Саяси жүйе мұнда механизмі рөлін ойнайды және жүйе мақсаттарын сақтайды, саясаттағы ұрпақтар мұралығын іске асырады. Басқа жағынан, саяси жүйе талаптары тұлғаның саяси санасын және әрекетін қалыптастырады. Саяси әлеуметтану үрдісі кезінде азаматтың тұлғасының қалыптасуы жүреді - берілген саяси жүйенің мүшесінің. Саяси әлеуметтану механизмдері жалпыәлеуметік, әлеуметтік-психологиялық және жеке (ішкітұлғалық) деңгейлерде функциясын атқарады. Саяси әлеуметтану жастық кезеңдер мен стадияларды құрайды, айта кетерлігі – тұлғаның саяси құрылымдары түрлі стадияларда біркелкі емес дамиды. Саяси әлеуметтанудың негізгі үш жүйелерін бөлу қабылданған: а) мақсатты тура әлеументтану; ә) стихиялы әлеументтану; б) өз-өзін тәрбиелеу және өз-өзін оқыту. Ерекше жағдайды өзімен саяси жүйелердің дағдарыстарын дағы реәлеуметтанулар құрайды. Саяси әлеуметтану дың негізгі үш нұсқасы мүмкін: саяси белсенділік, саяси пассивтілік және саяси алшақтау.
3) Саяси әлеуметтану үрдісінде қол жеткізілетін саяси белсенділік азаматтардың саяси қатысуында іске асырылады. Саяси қатысу деп, адамдардың саяси немесе басқа басқару (немесе өзін-өзі басқару) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ал бұл олардың мүдделерінің жету және көрсету құралы болып табылады. Саяси қатысу сонда болады, қашан жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге кіліктірілгенде, шешім қабылдау және басқару үрдісіне қатысу, әсіресе, саяси сипаттағы, болғанда. Осындай саяси қоғамдастықтың ең дамыған түрі мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.
Саяси қатысудың негізінде түрлі психологиялық себептер жатуы мүмкін. Жалпы алғанда, саясаттың әрекеттің сферасы ретінде қызығушылығы және сымбаттылығының себептері бөлінеді: танымдық себептер, адамдардың үстінен билікке қол жеткізу себебі, идеологиялық себептер, әлемді жаңарту себептері, дәстүрлі себептер. меркантильді себептер және де жалған өзгерген бейнелер себптері.
5 Көшбасшылықтың саяси психологиясы
5.1 Көшбасшылықтың феномені
5.2 Көшбасшылықтың ерте теориялары
5.3 Қазіргі концепциялар: жалпы типологиялар және
көшбасшылықтың түрлері
5.4 Саяси-психологиялық типологиялар
5.5 Көшбасшылық феноменіне қазіргі көзқарастар
Көшбасшылықтың феномені
Көшбасшылық феномені саяси психологияның ерекше мәселесі ретінде. Көшбасшылық феномені биліктің адами өлшемі мәселесі.
Саяси көшбасшылықтың ерте теориялары. Батырлар теориялары және белгілер теориялары. Орта теориясы. Тұлғалық-жағдайлық теориялар. Өзара әрекеттесу-күту теориялары. Гуманистік теориялар. Алмасу теориялары. Мотивациялық теориялар. Жалпы типалогиялар және көшбасшылық типтері.
Көшбасшылықтың саяси-психологиялық типалогиясы. Д. Рисманның саяси типтерінің типологиясы.
Макиавелистік тұлға теориясы. Дж. Барбердің президенттердің типологиясы. Д. М. Бернстың типологиясы; трансформациялық және трансәрекетті көшбасшылық. Саяси көшбасшылықтың стильдері және топтағы психологиялық климат (авторитарлы, демократиялық және еркін). Д. Катцтың төрт ауыспалысы арқылы көшбасшылықтың зерттелуі М. Германның жалпылаған конструкциялары (жарқын киімдегі сыбызғышы, саудагер, бағынышты, өртсөндіруші). А. Вилдавскийдің мәдениеттік теориясы. В. Д. Джоунстың типологиясы.
Көшбасшылық феномені – бұл саяси психологиядағы өте бір ерекше нәрсе. Біріншіден, бұл ең жарқын және сондықтан ең көрінетін проблемалардың бірі. Жалпы алғанда, саяси ғылым үшін – өзі зерттелмейтін, саясаттың дәл сол адами факторында осы биліктің нақты көрінісі.
Бұл нақты көріністің екі мағынасы бар. Бір жағынан, бұл саяси-психологиялық өлшемдегі билік – бұл билейтін адамның өзіне бағындыра білу қабілеті, яғни, көшбасшының, саяси институттың немесе режимнің кейбір потенциясы. Басқа жағынан, билік, дәл сол саяси-психологиялық өлшемде – бұл төменгілердің жоғарылардағыларға бағынуға дайын болуы. Осылай көшбасшылықтың феноменін бір медалінің екі жағы пайда болады: жоғарыдағылардың қабілеті және төмендегілердің дайын болуы және осы компоненттердің әрқайсысының өзіндік салмағы көптеген жағдайларға, нақты айтқанда, әрбір жеке жағдайға байланысты. Көшбасшылық феноменінің зерттелуі аталған компоненттерді біріктіріп және өзара әсерлесуде қарастыруға мүмкіндік береді.
Екіншіден, көшбасшылық феномені – саяси психологияның ең белсенді зерттелетін мәселесі. Дәл мұнда теориялық жалпылаудың зерттеулерінің, концепцияларының және мүмкіндіктерінің негізгі массиві жинақталған. Дәл мұнда мәселенің тарихына тұрақты назар пайдалы және өнімді,бұрын жүргізілген зерттеулерге тереңдетілген жол жүріс пайдалы. Көшбасшылық феноменін зерттеуде, саяси психологияның басқа бөлімдеріне қарағанда, алдын ала жалған концепцияларды жеке ысырып тастап, қысқаша қосып және жалпылап бар жетістіктерді қосып, шығаратындай соңғы талдау әлі де жоқ.
Үшіншіден, бұл саяси психологтар үшін ең өнімді және рақымды мәселе. Онымен айналысу кең топтың қызығушылығын қамтамасыз етеді және бір сәтте, саясаткерлердің өзінің жағынан сұранысты тудырады. Яғни, бір сәтте сирек қосылысты туғызады – және, беділікті және ақшаны. Айтылғанның бәрі де жоғары назарды аударадыбұл берілген ғылымдағы мәселеге де, берілген кітапқа да көрінеді.
Көшбасшылықтың ерте теориялары
Шынайы анализдің жоқтығы мен таза бейнеленуі себебінен, көшбасшылық феноменінің зерттелуінің тарих алдысын өткеріп тастайық. Оның саяси-психологиялық анализінің мүмкіндіктерінің негізгі жазба тарихының ең жоғары жетістігі болып табылады. Бірақ Х1Х ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басына дейін көшбасшылыққа қарастырылған әдіс-тәсілдер тек жинақы, тар бейнелеу сипатта болды. Анализ ХХ ғасырдың жетістігіне айналды. Түрлі теориялар мен теоретиктер толығымен, нақтылап көшбасшылықтың табиғатын түсіндіруге тырысты және осы феноменнің табылуына байланысты факторларды анықтауға тырысты. Жалпыланған түрде осындай теориялардың бірнеше тобын бөлуге болады.
Қаhармандар теориялары және белгілер теориялары
Берілген топ теориялары – ежелгілердің қатарыда. Тек қысқаша олардың бастауларын атап өтейік. Бізге белгілі, көшбасшылықтың саяси-психологиялық белгілерінің көбі мәдениетпен детерминацияланған. Ежелгі мысырлықтар өз патшасына келесі: құдайға тән белгілерді жазған аузынан шыққан биліктік сөздер, жүректегі түсіністік, ал оның тілі – әділеттің қоры. Гомердың Илиадасы, ежелгі гректердің ойынша қажет төрт қасиетті ашты: әділет (Агамемнон), даналық (Нестор), қулық (Одиссей), даңқтылық (Ахилл). Бірақ көшбасшылардың әрекет ету модельдері және көшбасшылық белгілердің жиынтығы уақыт өтісімен талай рет өзгерген.
Салыстырмалы кеш қахармандық, батырлық теория өкілдері (Т. Карлайл, Е. Е. Дженнингс, Дж. Дауд және т.б.) батырларды (олардың ойынша, тарих – бұл батырлардың, ұлы адамдардың жасаған туындысы) мұра бойынша берілетін қаситтердің бөлінуі және олардың топты қызықтыра алатынына негіз қойып қарастырды. Батырлық теориядан кейін туындаған белгілер теориясы көшбасшының, әрекеттің ерекше типі ретінде, қандай қасиеттерге ие болу керек деген сұраққа жауап беруге тырысты. Осы теория жақтастары (Л. Л. Бернард, В. В. Винхам, О. Тэд, С. Е. Килбоурн және т.б.) адамды көшбасшы қылатын – белгілі психологиялық сипаттар және қабілеттер (белгілер). Көшбасшы факторлардың қатары призмасынан құрастырылды. Біріншіден, қабілеттер – ақыл-ой, вербалдылык және т.б.. Екіншіден, жетістіктер – білім және спорт. Үшіншіден, жауапкершілік – байланыс, ұмтылыс, табандылық, қалау және т.б.. Төртіншіден, қатысу – белсенділік, кооперация, және т.б.. Бесіншіден, дәреже – әлеуметтік-экономикалық жағдай, танымалдылық. Ақырында, алтыншыдан, тұлғаның жағдайлы белгілері. Көшбасшыға осы әрекет ету шегінде қажетті негізгі қасиеттерді атап өтейік: 1) істі аяқтауға деген өте күшті ұмтылыс және жауапкершілікке көзқарас; 2) мақсатқа жетудегі энергия мен табандылық; мәселелерді шешудегі қауіпке назар аудармау және алуан түрлілік; 3) алғыр ойлау; 4) өз-өзіне сену; 5) айналадағыларға әсер ету қабілеті, әлеуметтік қатынастарды құрылымдау қасиеті; 6) өзіне әрекеттер мен шешімдердің барлық нәтижелерін алу тілегі; 7) фрустация мен топ ыдырауына қарсы тұру қабілеті.
Ең қызықтысы,1979 жылы АҚШ Мемлекеттік Департаментінде қолданбалы мақсаттарда қабылданған көшбасшылық әрекетті зерттеу, қазіргі саяси көшбасшының ең маңызды белгілер, бюрократиялық, пікірдің туралығы, бөтен ойды тыңдай білу қабілеті, белсенділік, өсу қоры және әзіл-ысқақтың бар болуы табылады. Қызықтысы, интеллектуалдық қабілеттер көшбасшы үшін шешуші деп саналмайды.
М. Вебер есептеуінше, саясаткер үшін үш қасиет шешуші болып табылады: қызуқандылық, жауапкершілік қасиеті және көз қырағылығы. Қызуқандылық – істің мәнісіне бағыт түсінігінде, іске өте берілгендікте. Көз қырағылығы, әсіресе, ішкі тұрақтылыққа ие және шындық әрекеттеріне берілуге салқындылықпен заттар мен істерге, адамдарға қашықтық қажет бар мәселе – бір жанның ішіне ыстық қандылықты да, салқын көз қырағылықты да енгізу.
Сонымен қатар, батырлар және белгілер теориялары көшбасшыға қажетті қабілеттер қатарын және жоқтастарын көбейтуде. Белгілі дәрежеде, бұл бұрынғы, бейнелік тәсілдердің инерциясы. Феноменнің ғылыми зерттелуі одан әрі жүргізілді.
Қоршаған ортаның теориялары.
Орта теорияларының негізгі жағдайы келесідей айтады: Көшбасшылық орта функциясы, яғни, белгілі уақыт, орын және жағдайларға соның және жағдайларға, соның ішінде, мәдени де, байланысты. Бұл теория, толығымен адамдардың жеке айырмашылықтарына назар салған жоқ, оларға орта талаптарын жапсырды.Мысалы, Е. С. Богардус бойынша, топтағы көшбасшылық түрі топ табиғаты мен оған шешуге қажетті мәселелерден тұрады.
В. Е. Хоккинг көшбасшылық – топ көшбасшы ұсынған бағдарламаға сәйкес бағытталып қозғалысы келетін жағдайда ғана көшбасшыға берілетін топ функциясы.
Х. С. Персое екі гипотеза ұсынды:
1) Әрбір жағдай көшбасшының өзіне де, оның қабілеттеріне анықтайды
2) Жеке ұлға қабілетінтерін: олар жағдаймен көшбасшылық қасиеттер деп анықталады, және алдыңғы көшбасшылық жағдайлармен нәтижесі болады.
Өз кезінде Дж. Шнейдер таңғалып, англиядағы әскери көшбасшылар соны ел қатысқан әскери қақтығыстар сонына тура пропорционалды болған.
Бұл орта теориясының әділеттілігінің ең жарқын бейнесі болды.Оның бағасы үшін А. Дж. Мэрфидің айтқан сөзін қолданайық: Жағдай көшбасшыны шақырады, ал ол мәселенің шешілуінің құралына айналады.
Тұлғалық-жағдайлық теориялар.
Теориялықтардың осы тобы алдыңғы екеуінің қосындысы болып табылады оның шегінде бір сәтте көшбасшының психологиялық үрдісі өтетін жағдайлар да қарастырылады. С. М. Казенің ойынша көшбасшылық үш фактормен өндірілетін тұлғалық қасиеттерімен, жақтастар тобымен және жағдаймен (мысалы, топ шешетін мәселесімен).
Р. М. Стогдия және С. М. Шартл көшбасшылықты дәреже, өзара әрекеттесу, сана-сезім , әрекет, яғни, осы терминдер арқылы ұйымдасқан топтың басқа мүшелеріне қарай сипаттары. Осылайша, осы теория шегінде көшбасшылық алдымен адамдардың қатынастары жүйесі ретінде қарастырылады, тұлғаның жекеленген сипаттамаса ретінде қарастырылмайды.
Х. Герт және С. В. Миллез есептеуінше, көшбасшылық феноменін түсіну үшін көшбасшының белгілері және мақсаттары, оның қоғамдық дәрежесі, жақтастарының мақсаттары, көшбасшылық рөлдің белгілері және институционалдық контекст сияқты факторларға назар аудару қажет.
Осылайша, осы топтың теориясының түрлі нұсқаларында шектесулер мен қиыншылықтарды жеңуге тырысып, алдыңғы тәсілдерің артықшылығын кеңейтуге тырысты.
Өзара әрекеттесу - күту теориясы.
Дж. С. Хаманса және Дж. К. Хемфилдтың көзқарастарына сәйкес, көшбасшылық теориясы үш негізгі ауыспалыны қарастыруы керек әрекет, өзара әрекеттесу және көңіл-күйлер. Бұл келесіні меңзейді біріккен әрекетте өзара әрекеттесу мен қатысудың күшеюі топтық талаптарға үлкен нақтылықты енгізуімен байланысты. Осы теориядағы көшбасшы өзара әрекеттесудің бастаушысы болып саналады.
Мысалы, Р. Стогдиллдың күтулердің күшеюі теориясы келесі негіздемеге тірелді: Өзара әрекеттесу үрдісі кезінде топ мүшелерінде, әрбірінің сәйкес ретпен әрекет ететіндігініндегі күтуінің күшеюі байқалады. Тұлға рөлі өзара күтумен сәйкес келсе, негіздемеге тірелді:Өзара әрекеттесу үрдісі кезінде топ мүшелерінде, әрбірінің сәйкес ретпен әрекет ететіндігіндегі күтуінің күшеюі байқалады. Жеке тұлға рөлі өзара күтумен, және егер, оның әрекеттері топ күтуімен сәйкес келсе, онда оған топқа қатыстырады көшбасшылық күш – қуат адамның әрекет пен өзара әрекеттесу және күтуді нақтылауына байланысты.
Мақсаттық әрекет (path-goal theory- М. Г. Эванс) теориясына сәйкес, көшбасшымен назардың пайда болуы дәрежесі жақтастарымен болашақ марапаттауды түсінуін анықтайды, ол көшбасшамен құрылымның нақтылануының дәрежесі бағыныштытылармен дәл қандай әрекет марапатталатыны жайлы саналаумен анықталады. Бұған жақын мативациялық теория (Р. П. Хау, Б. Т. Басс) көшбасшалықты таптың мүшелерінің мотивациясын өзгерту арқылы топ мүшелерін өзгерту деп түсіндірілді. Ф. Е. Фидлердің есептеуінше, көшбасшылық әрекет нақты жағдайдын талаптарына байланысты. Мысалы, жұмысқа бағытталған көшбасшы қиын жағдайларда нәтижелі болады. (тым жеңіл немесе тым ауыр жұмыс). Көшбасшы болса, өзараәрекеттесуге бағытталған, әдетте орташа, жай сөзбен айтқанда аралық мәселерді шешуде нәтижелі.
Гуманистік теориялар
Гуманистік деген атқа ие болған теориялар тобы, іс басына нәтижелі ұйымдастыруды дамытуды қойды. Осы теория өкілдерінің пікірінше адам өз табиғаты бойынша мотивацияланған жануар, ал ұйымдастыру өз табиғаиы бойынша әрқашан құрылымды және бақыланады. Көшбасшылықтың негізгі функциясы болып ұйымдастыруды жеке тұлғалардың өздерінің мативациялық күш-қуатын іске асыру және өздерінің қажеттілік терін жүзеге келтіру үшін олардың бостандығын қамтамасыз ету мақсатында жетілдіру болып табылады, бірақ, бір сәттегі ұйымдастырудың мақсатына жетуімен қатар.
Д. Мак Грегор ұйымдасқан көшбасшылықтың екі теориясын құрастырды. Біріншіден, бұл Х (икс) теориясы деп аталатын теория, ол жеке тұлғалар әдетте белсенді емес, ұйымның ажеттілігіне қарсы тұрады, және, белсенді емес, ұйымның қажеттілігіне қарсы тұрады, және, осыдан оларды бағыттап, мақсат қою керек. Екіншіден ол Ү (игрек) теориясын ұсынды, бұл адамдар мотивацияға ие және жауапкершілікке тырысады, сондықтан олардың бір сәтте өз мақсаттарн іске асырсын деп ұйымдастыру және бағыттау қажет деп саналды.
С. Аргирис ұйым мен жеке тұлға арасындағы қақтығысқа назар салған. Оның ойынша, ұйым табиғаты мүшелер рөлінің құрылымдалуын және олармен өзінің міндеттерін орындаруын қадағалауды анықтайды. Адам табиғатына алдын ала ұшқыр ойлау және жауапкершіліктің көрінуі арқылы өз-өзін дамыту тән. Нәтижелі көшбасшылық бұны ескертіп және осы қасиеттерге тірелуі қажет.
Р. Ликерт есептеуінше, көшбасшылық-бұл салыстырмалы үрдіс, және көшбасшы бағыныштыларының сенімін ақтап, құндылықтары мен тұлғааралық бейімдеріне назар салуы қажет. Көшбасшы бағыныштыларына ұйымдасқан үрдіс пайдаға бағытталғанын түсіндіріп, айтуы қажет, өйткені, бұл жауапкершілікті және алғыр ойлы шешемді қабылдау үшін бостандықты қамтамасыз етеді.
Осы теория шегінде, Р. Р. Блойк және Дж. С. Маутен көшбасшылықты сызбалық түрде бейнелей алды: обциссалардың осі бойынша – жеке тұлғаларға мейіріммен қатнасу, ординаталардың осі бойынша – нәтиже туралы қамқорлық. Осы екі коэффициенте жоғары болса, соғырлұм ұйымдағы сенім мен сыйлау қатынастары жақсы дамыған.
Ал жалпы алғанда, осы теориялардың шартты гуманисттілігін белгілеп, бұл алдыңғы кейіпкерлерге қарағанда, алға қадам болды.Одан әрі бізге әлі де көшбасшылықтың гуманистік түсіндірмелі не әлі де қайту қажеттілігі туады, бірақ біраз кештеу.
Ауысу теориясы
Осы теорияның өкілдері (Дж. С. Хоманс, Дж. С. Марч, Х. А. Сайман. Х. Х. Келли, және т.б.) қоғамдық қатынастар ерекше формалы ауысуды бенелейді. Деген тұжырымнан шыққан, мұның үрдісі кезінде топ мүшелері белгілі үлесін қосып, кейбір табысын алады. Өзара әрекеттесу барлық қатысушылар осындай ауысуды немесе ауыстыруды өзарапайдалы деп санағанша, жалғаса береді. Т. О. Джакобс алмастыру теориясының өз нұсқасын құрастырды: топ көшбасшыға дәрежемен сыйластықты береді,ал есесіне, оның мақсатқа жетуінің ерекше қабілеттеріне алмастырады. Алмастыру үрдісі күрделі ұйымдастырылған, ол құрамына нешелеу және күрделі төлемдердің көрп деген жүйелерін кірістіріледі.
Теорияларының берілген торбы, әрине, өте-мөте рационалисті бола тұра, әдетте, көшбасшылық феноменнің тек бір жағын бенелейді. Бірақ, оның қазіргі саяси психологиядағы әсері өте маңызды, кеңірек алғанда, рационалды психологияға жалпы алғанда. Жалпылап айтқанда, көшбасшылық феноменін зерттеудің барлық тарихы екі күшті-тәсілдің билеуіне әкелді: рационалместтік, және гуманисттік. Соңғысы берілген феноменнің тұлғалық-психологиялық тамырларына тереңдетілген зерттеуді тірек қылды.
Қазіргі концепциялар: жалпы типологиялар және көшбасшылықтың түрлері
Қазіргі ғылымда көшбасшылықтың типалогиясының кейбіреулерін құрастыруға және кейбір типтерін бөлуге көп деген мүмкіндіктер бар. Алғашында ХХ ғасырдың бірінші жартысының типалогияларының қысқаша қарастырайық, өйткені дәл солар қазіргі көсбасшылар болсын, көсбасшылық стильдедері үшін де негіз қалап, жалпы алғанда, көшбасшылық фенаменінің де негізін құрады, ал сосын саяси-психологиялық типалогияларға тоқталайық.
Е. С. Богордус ең алғашқы болып келесі типтерді бөлді:
1) автократиялық (күшті ұйымда);
2) демократиялық (топ мүдделерін таныстыратын өкіл);
3) орындаушылық (кейбір жұмысты атқаруға шамасы келетін;
4) рефлексивті-интелектуалды (үлкен топпен басқаруға қабілетті жеттпейтін).
Кейінірек, Ф. С. Бортт көшбасшыларды біраз басқаша классификациялады:
1) институционалды тип (алып отырған орнының құрметтілігіне баланысты);
2) басым (өз орнын күш пен әсер нәтижесінде);
3) көндіретін (бағыныштыларының көңіл-күйлеріне әсер тигізіп, оларды әрекетке бағыттайды).
Кейін С. С. Кичело Кеңсесі жоқ көшбасшы! Деген ерекше типті бөліп, оны пайғамбар деп атады. Пайғамбарлар тарих сахнасына қиын-қыстау кезеңдерде шығып, көмекшілеріің қолғабысын туғызып, өздері жасаған қозғалыстардың ерекше белгілеріне айналды.
Ф. Гедл есептеуінше, институционалды және эмоционалды топтық үрдістер тек тоғыз тұлғалар типінің арасында өтуі мүмкін. Оның термонологиясында, бұл патша, қанаушы, көшбасшы, махабаттың объектісі, зұлымдықтың объектісі, ұйымдастырушы, қызығушы, батыр, үлгі тұтуға келетін адам (нақты айтқанда, оң және теріс).
Дж. В. Гетуель және Е. Г. Губа осылай бөлген:
1) заң шығарушы (nomotyheric) көшбасшылық, мұнда рөлдер және және күтуді қоғамдық жүйелердегі әрекеттің талаптық өзгерістері анықтайды;
2) идеологиялық көшбасшылық, мұнда жеке тұлғалардың қажеттіліктері мен ынталарын топтық әрекеттің тұлғалық өзгерістері анықтайды;
3)синетикалық көшбасшылық, ол қақтығыс жақтарды татуластырады.
В. Белл, Р. Дж .Хилл және С. В. Миллз көшбасшылылардың келесі типтерін қарастырды:
1) формальді (ресми орындағы);
2) танымал (қоғамда дәрежесі жоғары деп саналады);
3) жер етуші (шынымен әсер тигізетін);
4) қоғамдық (өздігінен әрекет ететін ұйымдарда белсенді қатысады).
М. Конвей көшбасшылардың топтарын бақылап үш көшбасшылық рөлді бөлді. Біріншіден, бұл көсем (топты бағындыруға тырысатын, бұл топ гипноздық жағдайда болады және көсем оны өзі таңдаған жол бойынша артынан ертуге тырысады-мысалы, Наполеон). Екіншіден, топ өкілі (халықтың ежелден қалыптасқан белгілі дұрыс пікірлерін білдіреді – мысалы, Т. Рузвельт).
Үшіншіден, пікірлерді түсіндіруші (топ әзер түсінетін нәрсені алға қойып, сонымен әрекет етеді, әсіресе, оның жасырын қорқыныштары мен алаңдауларын).
Әрине, М. Вебердің саяси көшбасшыларының типологиясын да ұмытпау қажет. Өйткені, ол ең танымал,сондықтан онымен бөлінген көшбасшылық заңдылығының үш идеалды типіне тоқталайық:
а) легалды заңдылық, өзінің негізінде-рационалды тірек, бұл өз орнын осы ережелер арқасында алған көшбасшыға және оның құқығына, талаптық ережелердің легалдылығына сенім көрсету. Мұндай легитимдылықта бағыну легалды қойылған жақсыздалған тәртіптің нәтижесі: болады және ұйым билігінің формальды шегінен шықпайды. Бұл орын билігі, оның тағын адам алады. Бұл бюрократиялық тип және, сәйкесінше, көшбасшылық стилі. Адамдар бюрократқа бағынады, себебі,өздерін көшбасшы өзін қоршайтын көптеген билік атрибуттарының алдында әлсіз сезінеді;
ә) дәстүрлі легитимдылық бұнын негізін ежелгі дәстүрлер және басшылардың дәрежесінің легитимдылық, бұнын негізін ежелгі дәстүрлер және басшылардың дәрежесінің легитимдылығына деген қалыптасқан сенім құрайды. Бағыну бұл жағдайда – жеке адамдықтың көрінісі және әдеттегі шарттардың шегімен анықталады. Бұл дәстүрлі тип және сәйкесінше, көшбасшылық стилі. Бұл дәстүр бойынша берілетін, монарх билігі, оны ол автоматикалық түрде, өз қасиеттері мен жүргізетін саясатына тәуелсіз алады;
б) харизматикалық легитимдылық, оның эффективты негізгі жеке тұлғаның батырлығына және үлгілік мінезіне, ерекше қасиеттілігіне, өзіне тән берілуіне әкеледі. Харизма – бұл ерекше тірек, ту, қасиетті белгі, бұны қандай да бір адамдардың жүрісін басқаратын адам қалында ұстайды. Көшбасшыға бағыну жеке тұлғаның харизма туралы өз түсінігіне тіреледі. Бағынып, адамдар тек қана адам артынан емес, оны өз әсері және құрметтілігімен бөлейтін харизма артынан жүреді. Харизматикалық көшбасшы билігі – бұл белгі топ үстінен көтерілген сәттің билігі. Бұл ту сияқты жарқын адам билігі, бірақ мұндай жарқындық тек адамнан шықпайды, ол көшбасшыны да, ол ұстайтын туды да, өз махаббатымен бөлейтін топтардан шығады. Бұндай билік өте берілген, бірақ жағдайлы жағдай өзгереді, басқа сәт туды және осындай көшбасшы тез қарайып, өз әсерінен айырылуы мүмкін.
Әдетте харизманы құрайтын екі бөлікті атау қабылданған. Біріншіден, қызықты, ерекше нәрсенің бар болуы, бұл ізбасушылардың эмоционалдық талқуын туғызады. Атап өтейік, мұндай көшбасшыға салқынқанды ешкім болмайды оны немесе жақсы көреді немесе көре алмайды. М. Вебердің кезінен харизманың үш нүсқасы бөлінеді: харизма ішкі мәселелердің символдық шешімі ретінде, бөтен биліктен агрессия арқылы қорғану, көшбасшыға өз қызығушылықтарын қанағаттандыру үшін атрибуттарды тағайындау.
Осылайша, ХХ ғасырдың бірінші жартысында типологиялар көшбасшыларды бір сәтте орындалатын функциясы бойынша да (өкіл, орындаушы), сол сияқты көшбасшылық стилі бойынша да (басым демократиялық) бөлген. Ең жетілген, қазіргі теориялар, негізінен, авторитарлы және демократиялық стильдерді зерттейді және оларды басқаша атайды: мақсатқа бағытталған және тұлғаға бағытталған.
Саяси-психологиялық типологиялар
Г. Лассуэлдың психопатологиялық типологиясы
Берілген типологияға сәйкес, нақты саяси тип орындайтын немесе орындауға тырысатын функцияға байланысты, агитатор, администратор және теоретик деген типтер, сонымен қатар олардың түрлі комбинациялары бөлінеді. Г. Лассуэлл осы типтердің әрқайсысының мансабының дамуының критикалық жағдайларында санасыз факторлардың қозғалыс бағытын қарастырды және олардың белгілі саяси типтерді құрастырудағы рөлін зерттеген.
Мысалға, агитаторлар – олардың негізгі функциясы – өз үгіт-насихатын тарату және азаматтармен тілдесу. Олар риториканы вербальды формулалар, қылықты және принциптердің жиі, салттанған қайталануын бағалайды. Олар көріну үшін өмір сүреді, қарсылыстарын қақтығысқа шақырып және оларды төмендету – олардың басты мақсаты, ал таза ұйымдастырушылық функциялар оларда фрустрацияны туғызады. Бұл тәртіпсіз және жиі қанағатсыз саясаткерлер, оларда энтузиазмы топты шақырулармен, көптік дұғалармен және тіптен ұрсумен де топты қоздырады. Олар үшін аудиторияның эмоционалды жауап қайтаруы маңызды.
Г. Лассуэлдың ойынша, психоаналитикалық көзқарастан, осындай агитаторлар айқын көрінетін нарцисстар болып табылады (әйтсе де, олардың нарциссизмі өте қарапайым), олардың либидосы өзінің Мен-іне және Мен-типтес объектілерге бағытталады, ал бұл гомосексуалдық жақтардың көрінуіне септігін тигізеді, ал олар абстракттік объектілерге проекцияланады. Өткенде – бұл үлгілі балалар, өз теріс эиоцияларын ұялшақтап басқан. Бірақ осындай репрессиялық садизмі, өз ортасында сыртқы шықпай, қоғамға аударылған. Өз-өзін көрсету ынтасы, әсіресе, ауызша немесе жазбаша түрде өзімен ішкі эмоционалдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың тәсілін көрсетеді. Мысалға, фаторлар әдетте теріс эмоцияларды басумен және балалық шақта өтірік айтуымен ерекшеленеді.
Әкімшілік, агитаторларға қарағанда, өз аффектілерін аз алыстаған және абстрактілі объектілерге бейнелеп, өз назарын белгілі топпен басқаруға аударады, бұнымен ұйымның мақсаттарына тұлғасыз, қызығусыз ынтаны көрсетеді. Оларға абстракциялар тән емес, өткені оларда абстракцияларға қажет туындаған жоқ, әсіресе, өз эмоционалдық мәселелерін шешуде. Оларды аффектісіз деуге болмайды, олар тек өте салқын қанды және аффективті теңестірілген.
Г. Лассуэлл әкімшілік тұлғалардың екі подтипін бөлген. Бірінші подтип айқын энергиямен және оймен сипатталады, ал бұл оны үгіттеушілерге жақындатады. Бірақ оның назарының ортасында белгілі жеке тұлғалар тұрады, олар өз аффектілерін дәрежесі азырақ бірігіп атқарылатын жобаларға аударылады және азаматтардың үлкен көлемін өзінің тепе-теңдігінен шығаруға тырыспайды. Олар өз ортасына байланысқан және оның әрекеттерін бақылап, түзетугетырысады. Абстракттілігі объектілерге жетудің мүмкіндігінің жоқтығы отбасы ішінде нақты жеке тұлғалармен өте көп айналысуменен болуынан себеп болып табылады және өз Мен образының анықталуына қиындықтармен слқтығысады. Екінше подтип - өте-мөте еңбекқор және жауапкершілікті көшбасшы, олардың ұсақ бөлшектер мен бірқұралды жұмысқа, нақтылыққа махаббаты бір тұтастықты сақтап, ортаның алысталуын байқатады. әкімшілік тұлғалары, осы типтегі тұлғаның дамуы кезінде өте күрделі жағдайларға ұшырамаған, өте-мөте репрессияға ұшыраған эмоцияларға ие болған жоқ, өйткені оларды немесе сублимацияға айналдырды немесе оларды отбасы ішінде байқатты. Олардың жасампаздығы – өз күшін көрсету мүмкіндігі.
Теоретиктерді (эксперттерді және идеологтарды) алыста тұрған және жоғары пайдалылығы бармақсаттар қызықтырады. Үгіттеушіге қарағанда, теоретиктер абстракцияға, ұлылыққа ұмтылды. Түрлі ойларды қарастыру теоритиктер үшін алдына қойған мақсат болып табылады, ал бұл лоарды көмекшілерінен алыстатады. Теоретикке абстракциялар өзінің эмоционалдық мәселелерін шешу үшін қажет. әкімшілік тұлғаларына қарағанда теоретиктер аффектілердің жоқ кезінде үлкен зардап шегеді, өйткені өзінің даму үрдісі кезінде көп фрукстрацияны бастан кешірді. Интеллектуалдану – теоретиктердің бір кездегі өздері шеше алмаған эмоционалдық мәселелеріне жауап.
Г. Лассуэллге сәйкес, саяси дамуға саясаткердің мінезі әсер етеді. Ол негізгі келесі типті бөлген: күштеп жасалатын және драма шығарушы және де подтип – қалтқысыз, сезімсіз.
Күштеп жасалатын мінезі бар тұлға үшін қатаң қатынастар біртектілік, біржағдайлылық, өз-өзін көрсетудің біркелкілігі, жағдайдың десубъективизациясы, жаңашылдықтан бас тарту және де әкімшілік тұлғаға, бюрократқа тән басқа қасиеттер тән. Драма шығарушы мінез, оның өзіне-өзі сүйсінумен, провокацияларға, ойнас қылуға бейімділігімен сипатталады, мұнда басқаларды жауап алу үшін кез-келген құралдар іске қатыстырылды, және де драма шығарушы мінез өзімен күштеп жасалатын мінезге қарсы кояды, сонымен қатар, үгіттеушінің саяси тип ретінде қалыптасып, дамуына септігін тигізеді. Сезімсіз мінезі бар жеке тұлғалар, басқалардан жарқын эмоционалдық күйінің жоқтығымен ерекшеленеді және де Г. Лассуэлл бойынша, тамаша сот қызметкерлеріне, дипломаттарға, сонымен қатар, өкінішке орай, өте нашар зұлым адамдарға айналуы мүмкін.
Д. Рисманның саяси түрлерінің типологиясы.
Д. Рисман қоғамның үш типін ажыратты және сәйкесінше, әлеуметтік мінездердіңүш типін, оның ойынша, мінез қоғаммен анықталатындықтан, ажыратты. Үш әлеуметтік мінездерге саяси тұлғалардың үш типі сәйкес келеді. Қоғамның дәстүрлі бағыттылығына немқұрай тип - саясатқа сай келеді, оны саясаттан қорғануға оның немесе төмен мобильдігі немесе бағыттардың жоқтығы немесе басқа бір нәрсе итермелейді. Немқұрайлылардың әдеттегі көзқарасы: саясатпен басқа біреу айналысуы тиіс. Олар билікке ұмтылмайды, саясат үшін жеке жауапкершілікті сезінбейді және өте сирек саясаттың әсерінен кінә сезімін немесе фрустрацияны сезінеді. Бұл адамдар саясаттағы ұяттылығын, өзінше біртұтастылығын сақтады. Морализатор (ішке – бағытталған мінез) – эмоцияларды басудың жалпықабылданған адам, көшбасшы. Оның әрекеттілігі күшті аффекттермен және төмен компетенциямен сипатталады. Бұл немесе адамдар және институттар жетілуіне ұмтылатын, өз-өзін жақсартуға бейім идеалист немесе жақсыға жетуге бағытталмаған, бірақ жаманды қайтаруға тырысатын тип. Д. Рисман морализаторлардың екі типін ажыратты: қарсылық білдіретіндер және энтузиастар. Екі жағдайда да, эмоциялар саяси ақылдан асып түседі, бірақ қарсылық білдіретіннің эмоциялары энтуазиастын эмоцияларына қарағанда қараңғы түнек. Өте артық энтуазиазм, әсіресе морализатордағы, нәтижелі жұмысқа бөгет жасайды, ал күшті эмоциалар – жағдайды дұрыс қабылдауға бөгет жасайды, ал бұл әлемдегі түнектелген түрдегі көруінеәкеледі.
Ішкі бақылаушы (inside – dopester, басқаларға бағытталған) – немесе эмоциясыз немесе өз эмоцияларын бақылайтын, өз мүдделері, пайдасы үшін саясатқа бет бұратын адам. Оны белгілі сұрақтармен мақсаттар қызықтырмайды. Ол одан әрі басқаларды басқарумен уақытын өткізеді. Ол үшін әдеттегі көз қарас: егер мен саясатты өзгерту үшін ештене жасай алмасам, онда маған тек оны түсіну қалады Бұл саясаттын ішінде болуға тырысатын реалист және егер ол саясаткерлерді өзгерте алмаса, онда ол оларды басқарады. Мұнда ол оларға ұқғысы келеді, өйткені, оны нашар, аз мәліметке ие қуғынқа санасын деп қаламайды. Жоғарыда сипатталған үш әлеуметтік мінез және оларға сәйкес келетін саяси типтер бейімделген деп аталатын типтер болып табылады. Бұл қалыпты типтер, олардың мінезі әлеуметтік талаптарға бейімделеді, яғни, қоғам және мінез тепе-теңдікте болады. Бірақ, мінездің әлеуметтік талаптардан ауытқуы байқалады. Біріншіден, аномикалық (нашар бейімделген) мінез және екіншіден, автономды мінез. Автономды адам өз саяси қалауларын өзі таңдауға еркін, өйткені оның санасы ешкімнің пікірлерімен детерминацияланған жоқ және мәдениетпен анықталмайды. Осындай адамдар қоғамдағы тәртіп талаптарына бағынуы мүмкін (аномикалық типтер секілді), бірақ осындай бағыну қажеттілігі жайлы шешімді еркін. Д.Рисманға сәйкес, автономды мінез - өкінішке ораай, жетуге мүмкін емес идеал.
Макиавеллисттік тұлғаның теориясы.
Т. Адорно жасаған авторитарлық тұлғаның F – шкаласымен бірдей, Р. Кристи және Ф. Гайс макиавеллдық тұлғаның М – шкаласын құрастырды (монипулятор – адам тұлғасының), бұнын моделі әлі Н. Макиавелли айтқан идеяларға негізделген. Нақты зерттеулер нәтижесінде, тұлғанын екі типі бөлінді: төменгі Мак- коэффициенты бар және жоғары (коэффициент Q байланысты емес ) Мак – коэффициенті бар.
Жоғары МАК: Салқындандылық синдромы - әлеуметтік әсерге қарсылық түсінуге бағыт жасау, жаңа құрылымдарды тұрғызу және оларға бақылау жасау.
Төменгі Мак: өте үлкен сену – әлеуметтік әсерге тең болу тұлғаға бағытталу, құрылымды таңдау және оған сай қозғалу.
Зерттеулер осындай нәтиже көрсетті нақты тура әңгімелесуде төменгі Мактар өте эмоционалды, және тез еліккіш болады, ал, жоғары Мактар салқынқандылық пен сабырлықты сақтайды. жоғарғы Мактар когнетивті импровизация қажет жағдайларда нәтижелі, ал төменгі Мактар осы уақытта тек нақты ойын ережелері бар жағдайларда ғана жеңіске жетеді. Жалпылағанда түрде жоғары мак-коэффициенті бар адамдарды осылай сипаттауға болады: сабырлық және эмоционалдылықтың жоқтығы, сақсатқа бағытталғандық басқалармен бәсекелі күрестемақсатқа жетуге ұмтылыс, суық рационалдылық және алдын ала ойлау тән. Қоршағандардың эмоциялары, өздік қалаулар жоғары Мак жағына қысым көрсету еш әсер етпейді. Жоғары Мактың тұлғасының белгілері ішкі психологиялық үрдіспен анықталады: жағдайдың нақты, когнетивті сипаттамалары мен жеңіске назарын шоғырлауда жатыр. Төменгі Мак-коэффициенті бар адамдар келесі ие әрбір жағдайды жекешелеу, жеке тұлғаға бағытталу, ал абстрактті мақсаттарға емес, жағдайдың рационалды бағалауына эмоциялардың рационалды бағалауына эмоциялардың жиі араласуы, осы эмоциялардан тәуелділік және шеттен қысымға тәуелділік.
Нәтижесінде түсінікті, дәл жоғары мактар соңында көшбасшы болады. Олардың қуаты артынан ергендерді өздері қойған мақсаттарға жету үшін көндіруге және сендіруге жетеді.
Көшбасшылық феноменіне қазіргі көзқарастар
Барлық алдыңғы зерттеулердің нәтижесінде негізгі шешім осындай шығады: көшбасшылық феноменін түсіну топ пен көшбасшының өзара әрекеттесуінің анализсіз мүмкін емес. Мұны ең алғаш түсінген – К. Левин, Р. Леппит және Р. Уайт, бұны олар көшбасшылықтың түрлі стильдерімен жасалатын психологиялық бойынша зерттеулер қатарын жүргізгенде түсінде және көшбасшының топпен өзара әрекеттесуінінің үш негізгі модельдерінің келесі сипаттамаларын бөлді авторитарлы, демократиялық және немқұрайлы (laissez – faire) стильдер. Топтың осы стильдердің әрбірінің әрекеттерінің негізгі сипаттамалары 1 кестеде көрсетілген.
1 кесте – Көшбасшылықтың негізгі стильдері
Көшбасшылықтың стилі және сипаттамасы
Авторитарлы
Демократиялық
Либералды
laissez - faire
Шешімдер қабылдау тәсілі
Көшбасшының өзімен детерминацияланады
Мәселелер топпен нақты талқыланады,мұнда көшбасшы реттегіш және тезегіш рөлін атқарады
Анархиялық
Көмекшілердің белсенділігі және технология
Көшбасшыға түгел және қатаң бағынған
Бағыныштылар шешімді талқылау кезеңінде жеткілікті бостандыққа ие,шешім қабылдаудан кейін, көшбасшы шешімді іске асыру үрдісінің өте альтернативті тәсілдерінің 2 немесе одан да көп саны
Процедуралық жоспардағы көп нұсқалылық, шешім қабылдауда бақылаудың жоқтығы
Қабылданған шешімнің атқару формасы және топтың әрбір мүшесінің әрекетінің регламентациясы
Шешімді қабылдау формасының қатысында қатал басқару және жеке тұлғаға дейінгі бақылау
Топ мүшелеріне шешімді атқару кезінде форма таңдау да еркін топ ішіндегі демократия оның мүшелерінің өз-өзінің ұйымдастыру формасы
Көшбасшының айтқандарының түгелдей дерлік жоқтығы
Топтың әрбір мүшесінің әрекетінің арақатынасын дағы критика және рұқсат бермеу
Көшбасшы бағыныштыларына қатысты қатал критика және өте қатаң тиымдарды қолдану мүмкіндігіне ие
Топтың әрбір мүшесінің әрекетіне объективті қатысы, жұмыстың нақты нәтижесіне байланысты
Көшбасшының өз көмекшілерінің әрекетіне толық кенет жағдайлылық, белгісіз тиымдардың іске асырылуының болжамсыз мүмкіндігі
Көптеген эксперименталды зерттеулер нәтижесінде, ғалымдар мұндай шешімге келді авторитарлық көшбасшылар көмекшілерінің өнімінің саны бойынша нәтижелі, ал демократиялық – оның сапасы бойынша және көмекшілерінің моральдық жағдайына байланысты. Көшбасшылықтың түрлі стильдері топтардағы түрлі психологиялық жағдайға әкеледі. Авторитарлы көшбасшысы бар топ мүшелері немесе немқұрай немесе бір-біріне агрессияға толы болады, өйткені, көшбасшы, олардың типті тұлға аралық қатынастарын бақылады. Демократиялық көшбасшысы бар топ мүшелерін біз сезімі және үлкен бірлік біріктірді. Немқұрайлы көшбасшысы бар топ мүшелері, бірлік сезіміне ие болған жоқ, жұмысқа көңілдері толған жоқ және де топ ішіндегі жұмыс өнімділігін жоғарылату үшін көтеру мақсатында қолданылмауы мүмкін, бірақ жұмыспен қанағаттану үшін демократиялық стиль ең лайық болады.
М. Басс, Г. Дантемон, Ф. Фрай, Р. Видулич, Х. Валибах және басқалар, көшбасшылық феноменін зерттегенде қарсыдан қозғалыс жасағысы келді. Олар көмекшілердің типтерін көшбасшылықтың екі негізгі стилімен зерттеді, күштеп бағыттайтын және үгіттейтін олардың шешімі құралдық бағытталған ізбасарлар үгіттейтін көшбасшыларда нәтижелі болды, ал эмоционалды бағытталған – күштер бағындыратын көшбасшыда. Топтағы жұмыспен қанағат өзара әрекетке негізделген директивті көшбасшы кезінді жоғары болды. Сәйкесінше, қанағат сезімі босаңсыған, эмоционалдық бағытталған көшбасшыда төмен болды. Құралдық бағытталған көмекшілердің көшбасшылары дәл сондай бағытталуға тырысады. Өздігінше бағытталған топтардың көшбасшылары өздігінше бағытталуға тенденциялары болмайды. Эмоцианалдық бағытталуға ұмтылған топ мүшелері өзара әрекеттесуге бағытталған көшбасшымен жұмыс кезінде қанағаттанды. Өздігінен бағыталу басым, агрессиялық сипатталады. Өзара әрекеттесуге бағыт-байланыстарға қажеттілік ету және бағыныштылықта. Мақсатқа бағыт күшті тұлғалық интеграциямен байланысты. Топтар көшбасшы мен топтың тұлғалық бағыттарының қосындысына нәтижелі жұмыс атқарып, аз алаңдайды.Мақсатқа бағытталған көшбасшысы бар топтар, тек өзара әрекеттесуге бағытталған топ көшбасшыларынан нәтижелірек.
Ең жаңа тәсілдерді ажыратудың ең бастысы – бұл көшбасшылықтың жеке сипаттамалары мен жекеленген фактілерінің ғылым мен жинақталып, жалпылануының максималды интеграциясына ұмтылыс. Мысалы, Д. Катц көшбасшылықты зерттеудің тек төрт негізгі ауыспалығы мен нұсқасын ұсынды:
1) құрылымдану мен рөлдік детерминизмнің, әсіресе, бұның әрекетте көрінуі (ұйымдасқан көшбасшылық немесе одан еркін, ұйымдасқан – мысалы, топтық қозғалыстағы көшбасшылық туралы айтуға болады);
2) ұйымдасқан көшбасшылық жағдайында басты, шешуші болып – институттардың сипаттамасы болады (демократиялық немесе авториторлы);
3) маңызды рөлге ие – алғашқы және екінші топтық қатынастар болады;
4) топтың немесе ұйымның басқа жүйелермен және жүйе астылармен қатынастарды, сонымен қатар, көшбасшының осы барлық иерархиядағы орны маңызды.
2 кесте – Көшбасшылықтың иерархиялық деңгейлері және модельдері
Құрылымдық жүйедегі иерархиялық деңгей
Көшбасшылық үрдісі
Мақсатқа сәйкесінше бағыт
Сәйкесінше әлеуметтік эмоционалдық бағыт
Төменгі
Бар құрылым шегіндегі әкімшілік
техникалық экспертиза;
ережелерді білу
Бағыныштыларының теңдігі туралы қамқорлық
Орташа
Кеңейту, құрылымды толтыру
ұйымдастыру мәселелерін түсіну
Топтағы қатынастардың біріншілік және екіншілік біліктері
Жоғарғы эшелон
Құрылымды өзгерту;
Жаңа саясатты құрастырып, өткізу
жүйелік мүмкіндік;
ешкімге ұқсастықтың жоқтығы
Харизма:
белгілік;
авторитарлық;
функционалдық
Көшбасшылықтың түрлі типологияларын зерттеп, М. Германн көшбасшы бейнесінің төрт негізгі түрін бөлді:
1) Жарқын киімдегі сыбызғышы (нағыз батыр) неміс қалашығынан тышқандарды қуған ертегідегі сыбызғышы секілді, көшбасшы мақсаттарды қояды, бағытты анықтайды және ізбасарларын үгіттеп-сендіреді. Оған барлық іс үшін жауапкершілік тиесілі. Көшбасшының өзін және сипаттамасын зерттеуді ұсынады. Көшбасшы мінезін танып, оның қандай мақсаттар және стратегиялар таңдайтынынан анықтауға болады. Көшбасшының осы бейнесі бұдан бұрын сипатталған батырлар теориясының туындауына ықпалын тигізді.
2) Саудагер – ол адамдарға не керектігін біледі, және адамдардың қажеттеріне деген түсіну өте қажет, оларға көмектесу мүмкіндігінен де асып түседі. Көшбасшының бұл типіне трансәрекеттік теория және алмасу теориясы сәйкес келеді.
3) Қуыршақ - көшбасшылықтың осындай нұсқасында топ саясаткерге күш беріп, бағыт таңдайды. Көшбасшы топтың сенімді адамы болып, топ атынан жұмыс істейді. Бұндай жағдайдағы көшбасшылықты түсіну үшін, көмешілердің мақсаттарын білу қажет. Осындай көшбасшылық атрибутивтік зерттеледі.
4) Өрт сөндіруші – осы жағдайдағы көшбасшылық – болып жатқанға жауап реакция. Мұндай көшбасшының табиғатын түсіну үшін, жағдайлық теорияларды немесе жасайтын контекстіні білу қажет.
Осы бейнелердің негізінде, М. Германн көшбасшылықтың бес негізгі компонентін бөлді:
а) көшбасшы тұлғасы және оны шығару ерекшеліктері;
ә) топ сипаттамасы;
б) топтағы өзара қатынас табиғаты;
в) көшбасшылық іске асырылатын контексті;
г) көшбасшы мен көмекшілердің нақты жағдайлардағы өзара әрекетінің нәтижесі.
Көшбасшылық типі осы бес құрам бөліктің табиғаты мен қосылысына байланысты. Көшбасшылықтың барлық теорияларының негізгі теріс жағы, М. Германн бойынша, олардың бір ғана компонентте тоқталуы. Осыдан, құрам бөліктердің барлық мүмкін қосылыстарын ескертіп жаңа кешенді теория қажет.
Осындай тәсілдің ең қызық мүмкіндіктерінің бірі – А.Вилдавскийдің мәдениеттанушылық теориясы. Осы зерттеушіге қарасақ, көшбасшылық бұл саяси режим функциясы. А. Вилдавский режимдердің 9 типін бөледі, олардың төртеуі негізгі, ал қалғандары аралас сипаттмаларға ие. (3 кестені қараңыз).
3 кесте – Саяси режимдер, мәдениеттер және көшбасшылықтың типтері
Режим: авториторизм
Мәдениет: фатализм
Көшбасшылық: деспоттық, шексіз жалғасатын
Режим: коллективизм
Мәдениет: иерархия
Көшбасшылық: позициялық, саласы бойынша шектелген, уақыт бойынша жалғасатын
Режим: индивидуализм
Мәдениет: нарық
Көшбасшылық: метеорлы, шектелген және аз жалғасады
Режим: эгалитаризм
Мәдениет: әділет
Көшбасшылық: харизмалық, шексіз, аз уақытты
Алғашқы авторитарлық режимде көрінгенде, көшбасшылық ұзақ және барлығын қамтиды. Көмекшілері фотолистер болғанда, көшбасшылық әрқашан да ерекше сипатта болады.
Екінші режимде, яғни коллективизмде, иерархиялық мінезі бойынша автократиялық, ал жағдайы бойынша позициялық болады. Көшбасшы мүмкіндіктері оның қызмет иерархиясындағы орнымен анықталады. Үшінші режим, индивидуализ анықтамасы бойынша, көшбасшыларға қажетті тыймайды, себебі, нарық тек жекеменшік құқығын мойындайды. Индивидуалистер көшбасшыларға сенбейді, олар нәтижелерге сенеді. Сондықтан, тіпті, егер, көшбасшы пайда болса, онда ол тек қажет кездегі, қажет адам болады, белгілі, қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін. Төртінші режим, эгалитаризм, барлық режим ішіндегі харизматик – көшбасшы пайда болатын жалғызы.
Бірінші және екінші режимдер прокөшбасшылық, үшінші және төртінші – антикөшбасшылық болады, әсіресе, екінші және үшінші режимдерде көшбасшылыққа сұраныс көшбасшыға көмек етуге пропорционал. (екіншіде жоғары, үшіншіде – төмен деңгейде). Бірінші режимде аз сұраныспен тым жоғары қолғабыс арасындағы сәйкес келмеушілік байқалады; төртіншіде – керсінше, сұраныс қолғабысты жоғарылатады.
Назар аударатын соңғысы – В. Д. Джоунстың көшбасшылар типологиясы. Автор ойынша, нарық пен демократияның өзара әрекеттесуі көшбасшылықтың шектелген нұсқан туғызады – ол төртеу ғана: 1) көшбасшы – делегат - экономикалық элиталарға тәуелді және сайлаушыларға есеп береді. Бұл сайлаушылар экономикалық элиталардың позициясымен келіскенде болады. Делегат экономикалық өзгерістерді өзіңің ізбасарлары призмасы арқылы қарастырады; 2) көшбасшы – сенімді тұлға – өз сайлаушыларына экономикалық элиталар жағынан бақылаудан бос. Осындай көшбасшы негізінен экономикалық өзгерістермен айналысады, ал олар міндетті сайлаушылар талабы болып табылады, бірақ негізінен олардың мүдделеріне сай; 3) көшбасшы – қызметші – негізінен тек экономикалық элиталармен бақыланады және сайлаушыларға есеп бермейді, негізінен, тек экономикалық мүддесін қорғайды; 4) көшбасшы – кәсіпкер ол экономикалық элиталардан да, сайлаушылардан да бос. Негізінен тәуелсіз тек өзіне жұмыс істейді.
Осылай, көшбасшылық феномені жайлы негізгі қазіргі теориялар көрінеді, ал жалпы алғанда, осылай оқырман алдында көшбасшылықтың көшбасшымен көмекшілерінің, екі мәселе шекарасындағы, өзара әрекеттесуі кезінде туындайтын спецификалық феномен болып көрінеді. Екі мәселе – жеке тұлғаның саяси психологиясы (көшбасшының) және топтардың үлкен және кіші, психологиясы.
Саяси психология тақырыбы бойынша ұсынылатын тест тапсырмалары
1. Батыс саяси психологиясының пайда болуының формальді мерзімі
А) 1968ж. ;
В) 1978ж. ;
С) 1988ж. ;
Д) 1998ж. ;
Е) 2008ж..
2. АҚШ- тың осы университетінде ең алдымен саяси психология курстары оқытыла бастады
А) Бостон;
В) Йель;
С) Чикаго;
Д) Калифорния;
Е) Даллас.
3. Ресейде ХХ ғасырда саясат психологиясы құрыла бастаған жылдары
А) 60-ші ж. ;
В) 70-ші ж. ;
С) 80-ші ж. ;
Д) 90-ші ж. ;
Е) 2000-ші ж..
4. Саясаттану бірегей ғылым ретінде көрсететіні
А) саясат субпәнін;
В) саясат концепциясын;
С) саясат субстанциясын;
Д) саясатты танудың метажүйесін;
Е) саясат конгломератын.
5. ХХғ. 80-ші ж. – дың Саясат психологиясы қанша негізгі теориялық базаға ие болды?
А) 8;
В) 4;
С) 9;
Д) 7;
Е) 3.
6. Саясат психологиясының екінші негізі
А) әлеуметтану және әлеуметтік психология;
В) саясаттану;
С) құқұқтану;
Д) тарих;
Е) саяси экономика.
7. Саясаттың адами әрекеттің ерекше түрі ретіндегі субъектісі
А) машиналар;
В) адамдар;
С) роботтар;
Д) үйлер;
Е) кітаптар.
8. Саясат психологиясының үшінші негізі
А) саясаттану;
В) әлеуметтану;
С) марксистік саяси ғылым;
Д) экономика;
Е) қоғамтану.
9. Саясат психологиясына негізгі тәсіл
А) жоспарлы;
В) ақыл-ой;
С) жасанды;
Д) әрекеттік;
Е) ешқандай.
10. Саяси психологияның пәні
А) Ақыл;
В) Мақтаныш;
С) Тәжірбие;
Д) Білім;
Е) Менталитет.
11. Саяси психологияның қаңқасы
А) оның логикалық және методологиялық, ұғымдық және категорияларды аппараты;
В) негізгі білімдер;
С) ерекше архив;
Д) дәстүрлер;
Е) саясаткерлер тәжірибиесі.
12. Саяси жүйенің адами негізі
А) саяси тәжірибие;
В) саяси сана;
С) дәстүрлер;
Д) саясат тарихы;
Е) негізгі білімдер.
13. Саяси сана – сезімнің субъектісі
А) роботтар;
В) адамдар тобы;
С) жеке тұлға;
Д) машиналар;
Е) кітаптар.
14. Саяси сана – сезімнің аспектілерінің бірі
А) адами;
В) ақыл-ой;
С) кітап;
Д) когнетивті;
Е) тарихи.
15. Әлемдік төңкерістің әйгілі ұраны
А) Төңкеріс үшін!;
В) Сталин үшін алға!;
С) Отан үшін!;
Д) Жеңіс үшін!;
Е) Барлық елдердің пролетарийлері бірігіңдер!.
16. Ұжымдық санасыздық терминін еңгізген ғалым
А) К. Юнг;
В) З. Фрейд;
С) К. Маркс;
Д) Ф. Энгельс;
Е) Пифагор.
17. Саяси мәдениет термині ғылымға еңгізген ғалым
А) К. Юнг;
В) Г. Алмонд;
С) З. Фрейд;
Д) К. Маркс;
Е) Ф. Энгельс.
18. ХIV Людовиктің әйгілі сөзі
А) Мемлекет – бұл біз!;
В) Мемлекет – бұл сен!;
С) Мемлекет – бұл мен!;
Д) Мемлекет – бұл бәрі!;
Е) Мемлекет – бұл ешкім!.
19. Саяси мәдениеттің бірінші типі
А) эмоционалды;
В) матриархалды;
С) жалпы;
Д) патриархалды;
Е) функционалды.
20. Саяси мәдениеттің үшінші түрі
А) патриархалды;
В) эмоционалды;
С) жалпы;
Д) матриархалды;
Е) белсенділік.
21. Демосфен топтың қанша түрін ажыратты?
А) екі;
В) үш;
С) бес;
Д) алты;
Е) жеті.
22. Төмендегі аталғандардың Гай Юлий Цезарьдың өмірін сипаттаған
А) Полибий;
В) Плутарх;
С) Демосфен;
Д) Аристотель;
Е) Цицерон.
23. Ұлы оратор болған
А) Пифагор;
В) Аристотель;
С) Цицерон;
Д) Маркс;
Е) Энгельс.
24. Мемлекет басшысы еңбегінің авторы
А) Энгельс;
В) Маркс;
С) Цицерон;
Д) Макиавелли;
Е) Пифагор.
25. Қай аңдарды Макиавелли адамға ұқсатқан?
А) жылан және мангуст;
В) борсық және қоян;
С) аю және үкі;
Д) суыр және борсық;
Е) арыстан және түлкі;
26. Иезуиттер орденін қалаған Игнаций Лойоланың әйгілі ұраны
А) Мақсат құралдарды ақтайды;
В) Мақсат істі ақтайды;
С) Құралдар мақсатты ақтайды;
Д) Мақсат ештеңені ақтамайды;
Е) Мақсатқа жету.
27. Ғылымдардың гүлдену кезеңі
А) түнек кезеңі;
В) ағарту кезеңі;
С) кітаптар кезеңі;
Д) адамдар кезеңі;
Е) құлдырау кезеңі.
28. Т. Гоббстың ойынша адам – бұл жануардың бар жануар?
А) сеніммен;
В) үміттерімен;
С) қорқыныштарымен;
Д) санамен;
Е) күшіменен.
29. Философ – гуманист
А) Фрейд;
В) Геббельс;
С) Конт;
Д) Дж. Локк;
Е) Спесер.
30. Ағарту кезеңінің ұлы адамы
А) Маркс;
В) Платон;
С) Альфред Нобель;
Д) Эйнштейн;
Е) Ж-Ж. Руссо.
31. Саясаттағы тұлға мәселесіне мета тәсілі
А) объективті;
В) адами;
С) қоғамдық;
Д) кәсіби;
Е) дамыған.
32. Левиафан кітабының авторы
А) Энгельс;
В) Гоббс;
С) Маркс;
Д) Ленин;
Е) Троцкий.
33. А. Н. Леонтьевтың үш ұғымы
А) қоғам, білім, тәжірибие;
В) қоғам, уақыт, тарих;
С) жеке адам, индивидуалдылық, тұлға;
Д) білім, тарих, қоғам;
Е) топтар, білім, тәжірибие.
34. Саяси көріністің тез даму кезеңі
А) 1-3 ғ.ғ. ;
В) 5-16 ғ.ғ. ;
С) 9-10 ғ.ғ. ;
Д) 11-13 ғ.ғ. ;
Е) 15-17 ғ.ғ..
35. Когнитивті дамудың үшінші кезеңі
А) адам;
В) эгоцентризм;
С) антропоцентризм;
Д) қоғам;
Е) социоцентризм.
36. Когнитивті дамудың алтыншы кезеңі
А) принциптер күші
В) ақыл-ой күші
С) тәжірибие күші
Д) білім күші
Е) бұлшықет күші
37. Саяси әлеуметтанудың негізгі жүйесінің саны
А) екі;
В) үш;
С) төрт;
Д) бес;
Е) алты.
38. Саяси қатысудың формасы
А) төмен;
В) орташа;
С) мобильді;
Д) жанама;
Е) тура.
39. Мемлекет көсемі
А) тарихшы;
В) жазушы;
С) гуманист;
Д) саяси көшбасшы;
Е) ақын.
40. Көшбасшының негізгі саяси-психологиялық сипаттамасы?
А) ақыл;
В) тәжірибие;
С) білім;
Д) күш;
Е) авторитет.
41. Саяси психологтар үшін ең өнімді мәселе
А) көшбасшылық феномені;
В) интеллект феномені;
С) сана феномені;
Д) ақыл феномені;
Е) ес феномені;
42. Батырлық теорияның авторы
А) Маркс;
В) Карлайн;
С) Энгельс;
Д) Вашингтон;
Е) Гомер.
43. Гомер туындысы
А) Капитал;
В) Левиафан;
С) Илиада;
Д) Интеллект;
Е) Тарих.
44. М.Вебер бойынша, саясаткер үшін шешуші үш қабілет – бұл : құмар, бағыт сезімі және____________
А) білім;
В) тәжірибие;
С) ақыл;
Д) көз қырағылығы;
Е) күш.
45. Мақсаттық әрекеттің авторы
А) Стогдилл;
В) Басс;
С) Хау;
Д) Фидлер;
Е) Эванс.
46. Мотивациялық теориясын авторы
А) Хау;
В) Басс;
С) Стогдилл;
Д) Фидлер;
Е) Эванс.
47. Күтудің күшеюін теориясы?
А) Хау;
В) Стогдилл;
С) Эванс;
Д) Басс;
Е) Фидлер.
48. Алмасу теориясының өкілі
А) Эванс;
В) Хау;
С) Келли;
В) Стогдилл;
Е) Фидлер.
49. М. Вебердің кезінен, харизманың қанша нұсқалары бар?
А) төрт;
В) бес;
С) жеті;
Д) үш;
Е) алты.
50. Д. Рисман қоғамның қанша типтерін ажыратты?
А) алты;
В) бес;
С) жеті;
Д) төрт;
Е) үш.
Тесттердің дұрыс жауаптары
1 А
2 В
3 С
4 D
5 Е
6 А
7 В
8 С
9D
10 Е
11 А
12 В
13 С
14 D
15 Е
16 А
17 В
18 С
19 D
20 Е
21 А
22 В
23 С
24 D
25 Е
26 А
27 В
28 С
29 D
30 Е
31 А
32 В
33 С
34 D
35 Е
36 А
37 В
38 С
39 D
40 Е
41 А
42 В
43 С
44 D
45 Е
46 А
47 В
48 С
49 D
50 Е
Әдебитеттер
1 Андреев А. Политическая психология. – М., 2002. – 235 с.
2 Гуревич П. С. Политическая психология. – М., 2008. – 543 с.
3 Гозман Л. Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. – Ростов-нД. : Феникс, 1996. – 350 с.
4 Деркач А. А. Политическая психология. – М., 2003. – 858 с.
5 Юрьев А. И. Введение в политическую психологию. – Л., 1992. – 220 с.
6 Абашкина Е. Б., Косолапова Ю. Н. О теориях лидерства в современной политической психологии США США: Экономика, политика, идеология, 1995. – № 1.
7 Автономова Н. С. Власть в психоанализе и психоанализ власти Очерки современной политической философии Запада. – М., 1999. – 280 с.
8 Агеев В. С. Межгрупповое взаимодействие социально-психологические проблемы. – М., 1990. – 350 с.
9 Артемьев М. А. Психологическое воздействие в политической рекламе Психология власти. Т. 2, вып. 2. – М., 1996. – 478 с.
10 Герасимов В. М., Деркач А. А., Косопкин А. С., Нефедова Т. И. Психология парламентаризма. – М. : Статус-Кво, 1999. – 230 с.
11 Гозман Л. Я. Психология в политике – от объяснения к воздействию Вопросы психологии, 1992. – № 1.
Көшбасшылықтың ерте теориялары
«Саяси психология» пәні бойынша студенттерге арналған лекция жинағы
Саяси психология саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы
Көшбасшылық теориясы
Қазақстандағы саяси көшбасшылық институты және саяси элита
Саяси сана туралы
Сапа менеджментіндегі көшбасшылық
Саяси көшбасшылық және оның типтері, қасиеттері, қызметтері, белгісі мен сапа негіздері
КӨШБАСШЫҒА ТӘН ҚАСИЕТТЕР
Саяси элиталар және саяси көшбасшылық
Қазіргі дүниежүзінің саяси картасы
Ерте Палеолит адамдары
Қазақстандағы саяси PR технологияларының сайлау кампанияларындағы қолдану
Патшалық өкіметтің Қазақстанда саяси билігінің орнығуы (1867-1891 ж.ж)
Қазақ халқының ХVІІІ ғасырдағы саяси жағдайы
XIXғ. аяғ – XXғ. бас. Францияда ІІІ республиканың саяси-әлеуметтік және экономикалық дамуы
Халық ертегілернің бала дүниетанымын қалыптастырудың маңызы
Саяси жүйе
Бөкей хандығының құрылуы және оның саяси жағдайы
Рента теориялары