Абай қазақ халқының рухани өмірінің айнасы

Халық ағату ісі

Абай (Ибрагим) Құнанбаев
(1845-1904)
Қазак ұлтының ұлы ақыны Абай (Ибрагим) Құнанбайұлы өз дәуіріне дейінгі дүние данышпандарының даналық мәйегін толық меңгерген және бүкіл көшпелілер әлемінің дүниетанымын, рухани болмысын, парасатын, көркем ойының мүмкіндігін бойына сіңірген, сол қасиеттері арқылы адамзат санасының дамуына үлес коскан дара тұлға. Өз халқының тарихы тағдыр талқысына түскен шақта, еркін елінің заман екпінімен отарлаудың бұғауына ілініп, басыбайлы рухани және экономикалық тәуелділікке ұшыраған түсында өмір сүрген ақын туған халқының "жан бостандығы" үшін барлык. ақыл-ойын сарқа жұмсады.
Абай қазақ халқының рухани өмірінің айнасы. Ұлы акынның әрбір сөзі біз үшін мәңгілік ғибрат. Абай тек өз заманының ғана мүддесін жырлап кеткен аса талантты тұлға емес, ол кдзак ұлтының сан ғасырлар бойы жинактап келген ақыл-ойының мәйегі. Даналык сөзді айту - кез-келген халыктың және кез- келген тілдің пешенесіне жазыла бермейді, сондай-ак., кұбылыстың күдіретін білетін және сөз шебері боп туған Ғұлама кез-келген ғасырда өмір сүрмейді, алайда кез-келген дәуір мен кез-келген халык ортақ казынаға өз сыбағасын қоса алады. Сол сиякты Абай да әр дәуір сайын кайталана беретін қатардағы талантты жан емес, мәңгілік кайталанбайтын тұлға. Тарихшы В.О.Ключевский мұндай ұлы адамдарды "ұлттың өмір сүруінің кепілі" деп бағалапты. Абай тек қазақ халқының рухани дамуына үлес косып қойған жоқ, сонымен қатар әлемдік парасат мұхитына да өз арнасымен келді.
Өлді деуге сыя ма ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артьтна сөз калдырған, деп өсиет еткен ұлы Абайдың бұл сөзі ақынның адамзат руханиятындағы өз орнын толық анықтап береді.
Ұлылардың өмірін еске алу арқылы біз халқымыздың өткен өмірі мен келешегі туралы ой толғап, рухани мүддеміздің бағдарын аныктаймыз. Ұлылардың өмірі - ұлттың рухани тарихы. Сондыктан да оның кешкен ғұмырының әр сәті касиетті, қас-кағым болса да, даналардын ой ағымын түсіну үшін оның өмірлік басты мақсатын, мұрат-мүддесінің рухани алтын өзегін дәл аныктап барып, тағдыры мен танымын тамырластыра пікір тұжырымдағанда ғана, ұлттық нысананын. даму бағдары анықталады. Өкінішке орай, Абайдың өмірбаяны мен шығармаларына тек бір ғана көзқарастың "сәулесі түсіп", барлык астарлы ойы, рухани "мені" жаттанды қисынға айналды. Абайдың айналасы мен акындык нысанасы ұлы империя мен орыс елінің әр тұстағы саясатына бейімделген жалаң әрі өте қиянатты тәсілмен түсіндіріліп келді. Ол қағидалар жаңарған рухани тәуелсіз толкынның санасына көлеңке түсіреді. Әрине, түткырлы, тот баскан ғылым кабаты бірден шайылып кетпейді. Бірақта қашанда бағытымызды Абайдың өз тағдыры мен өз шығармаларының астарына карап түзетіп отыру - парыз. Әйткені, Абай - ұлттың арожданы. Ұлттың мактанышы және намысы. Себебі, дүние жүзілік ауқымға сай қазақтың ұлттық санасын оятқан және оны қалыптастырған адам - Абай. Ал Абайды - Абай еткен, ұлы ойшылдың ойына тамыздық беріп, қаламын қайраған құралы -оның өзі өмір сүрген заманы. Әрбір дананың көзқарасын аныктайтын тез бен таразысы сол замандағы коғамдық құрылым мен әлеуметтік, ұлттык, рухани өмір құбылысы. Ұлы тұлғаны өз дәуірі туғызады. В.О.Ключевскийдің: Егер мен Петр 1 мен Екатерина 11 арасындағы екі дәуірдің табанды түрде дайындауының нәтижесінде Пушкиннің акындық таланты дүниеге келді десем асырып айтқандыққа жатпайды. Біздің тарихымыздың бүкіл ғасыры орыс көркем ойының осындай данасын өмірге әкелу үшін орыс нмірін мәпелеп-ақ бақты" деуі сондықтан. Ал Абайды туғызу үшін казак халкы Абайға дейінгі барлық тағдырын тарих таразысына салды. Абайды өзінің "соқтықпалы, соқпақсыз" заманы тудырды. Ол тек қана қазақ елінің тегін тектегенде ғана қасиеті артатын ұлы тұлға емес, қадым заманнан бері көшпелілер мәдениетінің барлык болмысын бомына сіңірген жиынтық қасиет.
Шохан Уалиханов
Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов—(1835—1866) демократиялық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист-ғалым, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғамдық қайраткер Шоқан Уәлиханов өз бойында шын мәнінде еуропалык білімділік пен Шығңю халықтарының мәдениеті жайлы терең түсінікті үйлестірді және қысқа ғұмырында мол да жан-жақты шығармашылық мұра қалдырды.
Уәлихановтың азамат; ғалым және ойшылдық қалыптасуында орыстың озық мәдениеті мен ғылыми қайраткерлерінің маңызды рөл атқарғанын атап өтуіміз қажет. Шоқан В.Г.Белинскийдің, Н.Г.Чернышевскийдің, А.И.Герценнің, Н.А.Добролюбовтың еңбектерін оқып-үйренді, олардың көзқарастары мен идеяларын қуаттады.
Уәлиханов шығармашылығын 1) қалыптасу кезеңі (Петерборға барғанға дейінгі уақыт яғни 1855—1859 жылдар аралығы) және 2) кемелдену кезеңі (1859—1865) деп екіге бөлуге болады. Петербордан басталатын қызықты да мазмұнды соңғы кезеңі Шоқанның туған жерге қайтып оралғаннан — өмірінің соңына дейінгі жылдарды қамтиды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқан өзінің 30 жылдық аз өмірінің ішінде этнография, Қазақстан және Орта Азия тарихы мен мәдениеті саласында еңбектер қалдырған ғалым, ағартушы-демократ. Ш.Уәлиханов тікелей философиялык мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған, алайда, көптеген шығармаларынан философиялық пікірлері мен тұжырымдарын байқауға болады. Ол "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы", "Даладағы мұсылмандық жөнінде", "Тәңір (құдай)" деген еңбектерінде философияның негізгі мәселесіне қатысты пікірлер айтады. Ең алдымен Ш. Уәлихановтың сыртқы дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту керек. Қазақ жерінде шамандықтың орын алу себебін түсіндіргенде "сыртқы дүние—күн, ай, жұлдыздар және жер—алғашқы құдірет болып табылады" деп көрсетеді. Сонымен бірге шамандықтың шығу тегін мұқият зерттеуінен және басқа да еңбектерінен Шоқанның себептілік заңдылығын құптайтындығы, себепсіз құбылыс болмайтындығына кәміл сенетіндігі байқалады. Мысалы, "Тәңір (құдай)" атты мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдарының себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді.
Сонымен, Шоқан сырткы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін, оның объективтік заңдылықтарға бағынатындығын мойындайтын философиялық көзқараста болғанын көреміз. Қазіргі кезде философияның негізгі мәселесінің маңыздысы есебінде адам, оның қоршаған дүниеге қарым-қатынасы аталынады. Уәлиханов бұл мәселенің маңызды екенін сонау XIX ғасырдың орта кезінде-ақ айтып кеткен. "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" деген еңбегінде табиғат пен адам; өмір мен өлім әрқашанда түпсіз сырға толы ғажайып танданудың пәні болды деп көрсетеді. Ғажайып әлемді, өмір мен өлім мәселесін, адамның табиғатқа қатынасын танып білу қажеттігінен шамандық туды деп тұжырымдайды. Бұдан Шоқан Уәлихановтың адам мәселесіне, оның фәни дүниедегі орнына, өлім мен өмір мәселесіне ерекше мән бергендігі көрініп тұр. Шамандықтың шығуынын бір себебі табиғатқа құштар болу дейді. Екінші ғажайып нәрсе адам, адамның терең ойға және танып білуге ұмтылған рухы деп көрсетеді. Яғни, адамның ішкі дүниесі, оның қоршаған дүниеге қатынасы зерттеуді қажет ететін мәселе есебінде қаралды.
Шоқан діннің, әсіресе, қазақ даласында татар және Бұқара молдаларының таратып жүрген діни қағидаларының халыққа тигізіп жүрген зияндығын баса айтады. Қазақ жұртына бұл молдалардың айтып жүрген уағыздары ой мен сезімнін дамуын тежейтін әлі схоластикадан басқа ештеме әкелмейді"-деп көрсетеді. Кейбір ислам дінін жақтаушылардың Мұхаммед ілімін тазартуға болады деген пікірлеріне қарсы шығып, онда ешқандай реформа болуы мүмкін емес дейді.
Ыбырай Алтынсарин
(1841-1889)
Ыбырай Алтынсарин қазақ коғамының тым мешеу кезеңінде, казақ аулының үстіне төнген қара тұнектің жиегі көтерілмей тұрған кезде өмір сүрді.
Ел үстемдерінің халықты езіп-жаншушы патша өкіметінің қанауы қосылып, кайғысы арта түсті. Патшаның қара кушіне сүйенген жергілікті әкімдер мен феодалдар халық қанын сүліктей сорып, буынын босатыл, діңкесін құртып жатқан кез болды. Осындай қайғысы мен қасіреті мол кезеңде дүниеге келген азаматтың мақсаты мен міндеті қандай? Ол міндетті түсініп, колынан келген септігін тигізуге талаптанбаған адам қандай адам? Міне, осындай заманы ұсынған талаптардан тартынбай күрес майданына аттанып, өмір тауқыметін тартқан халық ұлының бірі - Ыбырай Алтынсарин еді. Ақынның осынау бір ауыр кезенде өмір сүріп, жасымай, талмай елі үшін еңбек еткені келешек үшін қымбат," ең ардақты іс.
"Ірі ағартушы, озык. саналы әлеумет қайраткері, өнерлі ақынның артына қалдырған ізіне, қадірлі жолына қарап отырсақ, заманына бақсақ, - дейді М.О.Әуезов, - көңілге үлкен-үлкен алғыска толы ойлар келеді. Сонда, өз өмірінің, еңбегінің барлық кисынсыз қиын шалғайлықтарының бәрін елеместен, жасымастан батыл басып, ұдайы ұзап бара жатқан шың зор қайратты танисың. Мұндай іспен түрақты айнымас мінез тек қана халықшыл, азаматтық санасы айқын жаннан шығады. Ыбырайда сол күш терен. еді, мол еді. Ол сананың үлкен оты мұның ізгі жүрегінде мол уакыт берік орнаған"'.
Революцияға дейін-ақ белгілі ғалымдар Ыбырайға назар аударып, оның ағартушылық қызметіне тілектестік білдірді. Әсіресе, Қазан университетінің профессорлары мен Орынбор оқымыстылары, қала интелегенциясының көрнекті өкілдері оған ақылшы болып, сарқылмас таланты мен қажырлы жігеріне назар салды.
Ыбырай тұстастарының бірі Ф.Д.Соколов 1889 жылы ақын өліміне кдйғырып жазған хатында былай деген болатын: "Қазак халқы оны өте құрметтейтін. Орыс поселендері де оны қайырымды және әділ адам деп танитын. Қостанай интеллигенциясын ол жоқ жерде көңілсіздік басатын, сол қоғамға жан беретін адамдай және көңілді, сүйкімді кеңесші ретінде барлық жерде де оны өзгеше бір куанышпен қарсы алатын".
Ыбырайдың қоғамдык ролін сол кездің баспасөзі де жоғары бағалады. "Оренбургской листок" газетінде жарияланған қаралы хабарда:"... Алтынсарин қазақ арасында әуелі Европаньщ білім-ғылымының көзін ашкан бір аяулы жан болды, - дегенді.
Н.Ильминский Ыбырай туралы тұңғыш естелік еңбек жазып калдырған адам. Ол "Ы.Алтынсаринді еске алу" деген көлемді кітап 1891 жылы Қазан қаласында бастырған. Бұл кітап - Ыбырай творчествосын тануда маңызы зор, алғашқы биографиялық естелік; әрі қазақ жазушысы туралы жарияланған тұңғыш еңбектердің бірі ретінде құнды. Ильминский Ыбырайдың хаттарын, оған коса кейбір адамдардың жазған жауаптарын жариялады. Бірақ Н.Ильминский ақын шығармаларын талдауды мақсат еткен жоқ. Нак осы сияқты революцияға дейін Ыбырай туралы жазылған басқа еңбектер де тек әркімнің естеліктері, хаттары не макалалары дәрежесіндегі туындылар. Олар ақын туралы қейбір деректер ғана бере алады. Қазақ ғалымдары ғана Ыбырай творчествосын жан-жақты, терең зерттеуді қолға алды.

Қызық әдебиеті.
ШАЛ АҚЫН
Шал акын — XV—XVIII ғасырлар әдебиетіндегі ең көрнекті тұлғаның бірі. Тұнғыш рет Он бес деген жасым-ай атты толғауы Жаңа әдебиет журналында (1958, № 5) жарық көрген. Егер щынды 1831 жылы дүниеден кеткен деп есептесек, бір ғасырдан соң өлеңі баспа бетінен жетті.
Екінші дерек 1958 жылы Ғалым Малдыбаевтың Казак, әдебиеті (№ 48) газетінде жарияланған Шал акын кім? деген макаласымен ашылды. Шалдың арғы тегінен, өмірбаянынан мәліметтер берілді. Бұрын кейбір окулыктарда, зерттеулерде аты ғана аталып жүретін Шал жөнінде макала авторы біраз қысқа хабарлар айтып, кейінгі зерттеушілердің алдына жобалы қазық сала кетеді. Желіге тарткандай сегіз өлеңін іріктеп, окушының алдына жайып салады. Әр турлі тақырыпты козғайтын осы сегіз өлеңнің өзі Шалдың шымыр, шешен кісі екендігін дәлелдегендей еді.
Ғ. Малдыбаев кәрікұлақ қариялардың айтуы бойынша акынның қай жылдың төлі екендігін анықтайды. Және 15 жасынан бастапак өлеңмен әуестене бастағанын ескертеді. Сынау, мінеуге, өсиет сөздерге жиірек барғанын айтады. Ғалым ақсақал айтқан алғашкы деректер XVIII— XIX ғасырлардағы қазақ қандарының шығармалары (Алматы, 1962) деп аталатын кітаптың жекелеген авторларға түсінік беретін тұсында (389—390-66.) қайталанады. Егер Қазақ әдебиеті газетінің 1958 жылғы 28 қараша күнгі №48 санында Шалдың 18 шумак немесе 70 жолдай жыры басылса, қазақ ақындары шығармаларының жинағында 11 өлеңі, яғни 600 жолдай өлең жарияланды.
Осы жинақтың Кіріспесінде К.азак, ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ы. Дүйсенбаев Бұқар жыраудың әдебиеттегі лайықты орнын айта келіп: Бұқар, Тәтікара, Айтамберді, Шал ақындар қазақ, әдебиетінің жаңа кезеңін бастайды, жеке ақындар творчествосы туады. Сөз жок, бұл ақындардыьд шығармалары әр алуан, кей сәтте біріне-бірі қайшы да келіп отырады. Біз бұл жерде әдебиетімізде болған жаңа кұбылысты, ауыз әдебиетінен 6аска белгілі авторлары бар жаңа әдеби үлгілер пайда бола бастағанын, кейін осыдан барып жазба әдебиетіміздің негізгі қаланғанын ескертпекпіз! — деп, әрі күрделі, әрі құнды да кызық пікірмен ой тастап кетеді. Міне, бұл секілді ескертпелер Шал жөніндегі кейін туған шағын макалаларға мұрындык, болған сиякты.
Бұл кітапка енгізілғен 11 өлеңнің өзі Бұқар мен Дулаттың арасында Шал секілді сері акданның тұрғандығын айкындай түседі. 1965 жылы Жазушы баспасынан шыққан Ұш ғасыр жырлайды кітабына, марқұм Ғали Әбетовтың көрсеткеніндей, 35 өлеңі окушылар кауымына ұсынылды, жалпы көлемі - 441 жол. Жинарың Ысқақ, Дүйсенбаев жазған Алғы сәзінде Бұқар жырау Калқаманулынан кейін Шал Күлекеұлының аты аталып, поэзиясына баға беріледі. ...Қаарт ақын ізгілікке сенеді, адамның жаркын жақтарын жырлауды көксейді3 деп, Шал мұрасының негізгі такырыптарына назар аудартады.
1967 жылы шыққан Ертедегі әдебиет нұскаларын кұрастырушылар Шалдың аферистік поэмасын Қожа Ахмет Иассауи философиясымен салыстырады. Осы кітаптың Шал туралы бір сөзінде Шал өлеңді жазып та шығаратын болған. Бірақ, ол ең алдымен импровизатор ақын еді делінген. Ақынның өлеңді жазып шығаруы жайында әлі күнге нактылы деректер жоқтың қасы. Ал, импровизатор екендігіне ешкімнің таласы болмаса керек. Сосын Шал мұрасынан біздің заманымызға жеткені — мың жарым жол шамасындағы өлең мен бірнеше ғалия қара сөздер дейді. Біздіңше, Шалда қалыптасқан жоқ, бұл жайлы да үзілді-кесілді пікір айта кою киын.

Сұйінбай Аранұлы (1822-1895)
Сұйінбай Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Майтөбе жайлауында, 1822 жылы шілде айында туған. Өз әкесі - Аран Күсепұлы, арғы атасы Жүенкұл деген кісілер.
Сүйінбкйдың соңғы кезде табылған өлендерінің ішінде оның өмір белестерін танытатын кейбір толғаулары кездеседі. Онда акыннын. ата-бабасы мен ағайындары; Аран, Күсеп, Жиенқұл, жақын туыстары Жұмық, Оспан, Жаманшалдар, әйелі Еңліктің (Жұпан деген бәйбішесі өлгеннен кейін алған) есімдері мәлім болады..
Акынның өлер алдындағы айтқан тағы екі толғауы табылды. Ойда акын өзіне өлім қаупі төнгенін біліп, өміріне тұжырым жасайды.
Құлқайырдай ағарды сакал, мұртым, Өтіп кетті катарлас талай жұртым. Керуеидей бір күні жөнелермін, Жан келіп кетпейді ме неше дүркін? деп басталатын осы өлеңінің үшінші шумағында ақын 73 жасқа келгенін хабарлайды. Ал осы күнге дейін біз Сүйінбайды 68 жасында (1827-1895) өлді деп келдік.
Жетпістің үшеуіне келгеннен соң, Тарғыл тартып кеттің-ау, кайран күнім. Бұрынғыдан, Сүйінбай, бәсеңдедің, Секілді биыл менің мүшел жылым.
Бұл сөздерге қарағанда, Сүйінбай 1827 жылы емес, 1822 жылы туып, 1895 жылы қайтыс болған. Сүйінбайдың сұйегі Қарақыстақ аңғарының жоғарғы саласындағы шағын обаның үстіне, көне бейітке койылған.
Сүйінбай - халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік ақын. Бұған оның билер мен төрелерді сынап, мысқылдап айтқан өлендерінің өзі дәлел. Ақынның "Кәрілік" атты өлеңін алсақ, бұл да оның адамның қартая бастаған өмір белестерін бейнелеп, шеңдестіре сөйлеуге ұста екенін танытады.
Акын боп жиырмада желдей болдым,
Отызда асқар биік белдей болдым.
Отыз асып қырыққа келгеннен соң,
Қаптаған жердің жүзін селдей болдым.
Қырыктан асып, елуге келгеннен соң,
Түбім терең, құракты көлдей болдым,
Елу асып, алпыска келгеннен соң,
Салынды суға ілінген сендей болдым
Алпыс асып; жетпіске келгеннен соң,
Тап-такыр - ел жайлаған жердей болдым.

Сүйінбайды тек казақ елі ғана емес, көрші Орта Азия халықтары да жақсы білген. Әсіресе, оның есімі - туысқан қырғыз халқына жете таныс. Қырғыз айылдарын өз ауылындай аралап, олардың басындағы ауыртпалыктарды да жаксы ұғынған. Қырғыз кедейлері мен казақ жатақтарының тағдырластығын түсініп, оларды қанап отырған хан, датқаларды бірдей сынаған.

Дулат Бабатайұлы (1802-1871)
Дулат Батабайұлы 1802 жылы қазіргі Семей облысының Аягөз ауданында туады. Мұсылманша сауат ашып, оқу оқыған, өз уақыттығының аса білімді адамътның бірі. Жалпақ қазақ жұртының жыр өлкесінде дара шапқан тұлпардьтң бірі - Дулат ақын 1871 жылы қайтыс болады.
Дулат қазақ поэзиясының атты шулы үздігі. Өз уақытының жан ауырткдн жайларын өлеңге түсіруші жыршы ғана емес; сол жайлардан үлкен әлеуметтік ойлар түйген ойшыл.
Дулаттың жыр кестесі кдзак поэзиясының жаңа мүмкіндік көкжиектерін көтеріп кеткен ғажайып көркемдік әлем болды.
Қазақ әдебиетіндегі белгілі бір дәуірде жасаған үлкен әдеби мектептін. басы. Дулат өз заманындағы сауатты, білімді аса мәлім мәжбүр ақынның бірі.
Дулаттың бүгінге жеткен жыр мұрасы шамамен 1500 жылдай делінеді. 1839-1919 жылдар арасында ғұмыр кешкен Байділдә деген Дулаттың көз көрген, замандас адамы Дулат өлеңдерін жазьгп алып, қолжазба күйде сақтап ұстап, кейінгіге табыстайды. Оны беріге жеткізген Ғаббас Байділдәұлы мен Шәкір Әбенұлы.
Дулат Бабатайұлының өлеңдері Қазан төңкерісіне шейін "Өсиетнама" деген атпен Қазанда (1880) басылып шыққан. Баспаға Мүлкен Сейілұлы даярлаған. Бұл жинаққа өсиет, ғибарат өлең, толғаулар енді. Жалпы көлемі 800 жылдай.
Дулат ақынның өмірбаян деректері, өлеңдері кейіннен жиналды. Әдебиет тарихына катысты еңбектерде алғаш көрінуі С.Мұканов пен Қ.Бекхожиннің 1939 жылғы хрестоматиясында. Мұнда ақын өмірбаяны мазмұндалады.
Х.Сүйіншәлиевтің мына бір тұжырымы әбден рас. "Дулат өлендерінің мазмұны, тілі халық ауыз әдебиетімен ғана үндесіп жатпайды. Соған қоса Абай, Ыбырай, Махамбет, Шортанбай сияқты кейінгі акындармен үңдесіп, пікірлері астасып жатады". Дулат шығармалырының сарыны - замана күйі. Өз уақыты туғызып отырған құбылыстар. Дулат шығармаларының шеберлік сырлары шексіз.
"Тегімді менің сүрасан" жырында сонау қарға бойлы Қазтуған жыраудын. "Мадақ жырымен" үндес мақам жатыр. Қазтуған батырлыған ту ғып көтеріп, мадақ айтады; Дулат. асып туған өнеріне шалқиды.
Сырымды менің сұрасаң,
Тұманың тұнык суынан.
Кеудеме қайғы толған соң,
Түнық жырмен жуынам.
Сорғалаған нөсердей
Жырың тында Дулаттың.
Дулатта Казақ поэзиясындағы дәстүрлі сарынның бірі тұлпардын сынын суретке көшіру. Абайдағы аттың сынына ойысқан сурет, келісім.
Акын шығармалары сөз куатын, сөз сырын, сөз сиқырын үнемі ашып, отырады; сөз сұлулығына сұқтандырып, ынтықтыра жетелейді. Сусағанды сулатып, шаршағанды құнатып, бойға қуат, ойға сана қүдірет кұяр жыр арнасыньщ суаты - ақын, Дулаттың өзі.
Дулаттың арнау өлендері, лирикалық қайырымдары, өсиет-өнеге түріндегі сөздер, мысалдары, "Еспембет" дастаны туралы айту - тұтас бір дәуірдің көркемдік биіктігі, әдебиетінің өзгешелігі туралы айту.
Дулат - зар заман әдебиеті өкілі делінеді. Солай болғанымен де зар заман әдебиетінің негізгі зар заман сарыны жатқанымен, Дулат өлеңі Шортанбай, Мұрат өлеңінен өзгешелік сипаты, айырмасы көп өлең. Ол айырма - ең алдымен өлеңнің көркемдік сапасындағы нактылық; поэзия тіліндегі өзгеше куат-күш. Яғни ақынның өлен, жасау әдісіндегі өзгешелік, аса сауаттылық. Дулат өлеңі өмірді сырттан бағалаушы; сырттан тамсанушы, баяндап, мазмұндап шығушы емес. Сол өмірдің ішіне еніп, сырын сезіп, соны өзгеге сезінтіп, өзгеше айқындықпен құбылтып өрнектеген өлең. Жыр куатын, сөз қуатын, құдіреттің өзіне сыйлаған өнер күшін ақын ғажап сезінеді.

Шортанбай Қанайұлы (1818-1881)
Шортанбайдың әдебиет тарихындағы алатын орны XIX ғасырдың аяқ шенінен бастап-ақ айғақтала бастады. Шортан-байтанудың басында, біздіңше, халқымыздың әдебиет үлгілерін бағалап-саралаушы, кызақ әдебиетінің ғылыми сипаттамасын жасаушы В.В.Радлов тұр. Ол өзінің халық жайлы, әдебиет айлы танымдық ғылыми еңбектерінде ел ішіндегі әдебиет үлгісіне, түріне, сарынына, ерекшелігіне барлау жасайды. Әдебиет түрін айғақтап отырып айтқанда, ел жағдайын, ислам дінінің жағдайын қамтып отырады. Кейінде Шортанбайға діншіл, діни деген атақтың ажырамастай болып жабысуының бір ұшы Радлов мәліметтерін ұшқарылау қабылдап, соған сүйене сөйлеуде жатқан сияқты.
В.В.Радловтың мына бір пікіріне әсіресе назар аудармасқа болмайды, "Зар заман" мен "Заман ақыр" тәрізді ғибрат өлеңдер Ертістің Щығысында дала қазақтарының молдалары шығарған кол тума туындылар. Ертістің шығысында дала қазақтарының молдасы деп отырғаны кім екенін жазбай тануға "Зар заман" деп бүкіл бір дәуірге ат берген толғаудың өзі-ақ сілтеп тұр. Әрі 6үл дерек Шортанбайдың жазба ақын да болғандығын айғақтайды. В.В.Радлов Шортанбай толғауларын тұңғыш жинаушы әрі бастырушы.
В.В.Радуюв акынның "Зар заман", "Ақырзаман" толғауларын, Орынбаймен айтысын баспа жүзіне шығарды. Толғауларға катысты -фз пікірлерін айтты.
Алтынсарин "Қазак хрестоматиясы" жинағына "Зар заманды" қосты. Әдебиеттегі толғаудың жаңа түріне зар заман толғау деп алғаш анықтама беріп, оны мән-мазмұн жағынан талдады. Талдау Шортанбай шығармаларының негізінде жасалуы аса мүмкін жай.
1883 жылы Лютштің Ташкентте басылым мерген "Қырғыз хрестоматиясына" да Радлов, Алтынсарин басылымдарындағыдан сәл-пәл айырмашылығы бар "Зар заман" толғауы енді.
XIX ғасырдын. соңына қарай түрлі жинақтарда ақын шығармалары бірнеше қайтара басылып шықты. Халық Шортанбай жырларына әбден қанды. Шортанбай шығармашылығы жайлы әр түрлі ой пікірдің қилы мәнде айтыльш, айтысқа айналуының өзі сол тұстан басталады.
XIX Ғасырдың соңына қарай Дала уәлаятының газетінде" оның мұрасы жайлы қыр баласы - Ә.Бөкейхановтың мақаласы; әдебиетші-журналист Д.Сұлтанғазиннің, (М.Төлеубайұлының) пікірлері басылды. 20 жылдары М^Әуезов, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфулин ақын творчествосына аса назар аударды, ауқымды ой-пікірін айтты.
1927 жылы М.Әуезов "Әдебиет тарихы" оқулығында Шортанбайды Қазак әдебиеті тарихындағы айтулы ағымның -зар заманның атылоу тұлғасы ретінде таныды. Әдебиет тарихындағы өзгеше мектептің ірі өкілі, көсбасшысы есебінде көрсетті. Өкінішке орай, аталған еңбек ғыльтми, әдеби айналымға түспеген күйде "құртылды". Сол түстағы Х.Досмұхамедұлы, А.Байтүрсыновтардың әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сынына қытысты, соның ішінде Шортанбай деп ала-бөтен бөліп, жіктемегенімен, ақын өмір сүрген дәуір әдебиетінің ерекшеліктері сипатталған еңбектері де құрдымға лақтырылды.
Сәкен Сейфуллиннің әдебиеттану ғылымына сіңірген еңбегі де өлшеусіз. Оның 1929 жылғы "Еңбекші қазақ" арқылы халыққа жолдаған "Қазақ әдебиеті туралы ашық хаты" - сол бір қысыл-таяң күндердегі бұқпай, бүгежектемей, жоғары мектеп үшін дегенді алға қоя отырып, халықтың былайғы рухани тарихына аса кажет бетбұрыс іс жасағаны - Сәкен тындырған өлшеусіз жанкиярлық еңбектің аса елеулі көрінісі.
Осылардың бәрі қазақтың тарихына, мәдениет, әдебиет тарихына керек мағлұматтар".

ҚҰРМАНҒАЗЫ САҒЫРБАЙҰПЫ

ҚҰРМАНҒАЗЫ САҒЫРБАҰЛЫ
1318- 1839
Орал облысы, Жаңақорған ауданы, Жиелі ауылында дүниеге келіп, эдрынды күйші, хальщ композиторы, аса шебер домбырашы, қазақ
халқының домбыра оинау мектебшщ атасы, әлеуметті кайраткер дәрежесіне жетіп, Ресейдің Астрахан облысының "Шайтани батаға" жерінде дүниеден ңайтып, сонда жерленеді. Атадан дарыған ән салу, аспапта ойнау, айтыстық өнер, жыр, хисса жыраулар мен әнші, домбырашы, сырнай, кобызшылардың дәстүрін жалғастыру болашақ үрпақтың іс-әрекеті дегендей Құрманғазы жас шағынан бастап, домбыра үстап "домбырашы бала", "Өлгі Сағырбайдың күйші баласы" атаныгі өседі.
Құрманғазы жастайынан жоқшылық пен жалшылықты, зорльщ пен үстемдікті көзімен көріп, өзінің бастан кешкен киындьщтарын болашак күй шығармашылығының негізгі такырыбы ете білді. Құрманғазының домбыра ойнау шеберлігін алғаш үйреткен үстазы, дарынды күйші Үзак болды. Домбырашы-өнерлі бала өсе келе Бөкей ордасында атағы шыққан күйшілер Байжүма, Баламайсан, Байбақты, Соқыр Есжан, ІПеркеш т.б. күйлерін тыңдап ойнау шеберлігін көріп, оларды езіне үстаз түтады. Өнерге деген талабы дами келе көрген-білгенін, шаруа хальщтың күй-жайы, би-болыстардың іс-әрекетін көріп, теңсіздікке әлеуметтік жайлар күйшіні толғатады да ішкі ыза-кегі, жан дүниесі қиналып ез шығармашылығының арқауына, такырыбына айналады.
Соның бірі XIX ғасырдың 30-жылдарындағы Батыс Қазақстандағы Исатай Тайманұлы басқарған шаруалар көтерілісін "Кішкентай" атты күйдің мазмұнымен баяндайды. Өкесі Сағырбай, шешесі Алқаның қуанышы, Құрман айт күнге келгендіктен, оның атын Құрманғазы болсын деп қойған екен. Кептен күткен тұңғышы ержүректі, бойшаң, сөзде, ойынға тартыс-берісте алға шығып, ауыл-аймақта көзге түсе бастайды. Жалшылықта жүрген ата-анасына жәрдемші болып, алты жасынан байдың қозыларын бағады. Құрманғазы өсе келе өз қолымен ағаш жонып домбыра жасап, кой бағатын дәрежеге келеді де, "Қойшыльщты тән азығы, домбыраны жан азығы" етіп жүргенде Бөкей хандығында атағы шыққан күйші Үзақ кедей шаруа Сағырбайдың қонағы болып, төрт канатты киіз үйінде күй орындау, тыңдау кешімен, түнімен болады.
Домбыраны жаны сүйген болашақ дарын иесі Құрманғазының арманы алдынан шығып Әубәкір байдың жылқысынан Қалбан қүлақ қара атты үстап ерттеп мініп, әке-шешесімен коштасып баяғы күйші атасы Үзақтың колына келіп қосылады. Үзақ-үстазы қуаныш кеңілмен қарсы алып, өнерлі тобы бүкіл ауыл-аймаңқд әйгілі болып, Құрманғазының ер мінезді, бір беткейлік, бунтарлық, конокрад атанып, енерпаздьщ жолға бір жола түседі. Дарынды күйшінің өмір сүрген кезеңі патшалы Ресейдің отаршыл саясатының дамыған, құныққан кезі болатын-ды.
Акын, өнерпаз халқы үшін туады, — дегендей өз халқының әлеуметтік, жоқшыльщ, тәуелдік, бай манап, хандардың жай халықты жәбірлеп қанауын көрген өнерпаз күйші Құрманғазының жан-жүрегімен карсыласу оның өмірлік мақсатына айналып, көркемдік, әсем сазды шығармашылдьщ мәдениетінен көрініс табады. Өзімен бетпе-бет кездескен заманның тарйхи-әлеуметті ағысына өз бағасын беріп, бойындағы күш-куат, қолындағы домбыра қаруымен бүкіл болмысымен музыкалы-эстетикалы әлеуметті-философиялы ой-пікірімен қарсы түрады. Академик Ахмет Жүбанов Құрманғазы өмірі мен шығармашылығын жан-жақты зерттеген дарын иесі.

ТӨТТІМБЕТ ҚАЗАНҒАПҰЛЫ
ТӨТТІМБЕТ ҚАЗАНҒАПҰЛЫ
1815 - 1862
Қарағанды өлкесінің, Егіндібұлақ, Қу аулында дүниеге келіп, қазақтың күйші — композиторы, шебер домбырашы, шертпе күй
орындаушылық мектебінің негізін салушылардың қатарына, әрі аспапты музыкада ойнау мен шығармашылык жаңалықтарын ала келген, ерекше ұлы өнерлі-мәдени тұлғалардың бірі болып, халқымыздың музыка мәдениетінен орын алады. Орта шаруа отбасында өскен Тәттімбет, анасы Ақбөпенің тікелей ықпалымен әкесі Қазанғап әулетінің домбыра үстап ән салу, күй тартып көңіл күйін көтеру мақсатының ортасында болып, әкесінің інісі Өлидің
халық аузындағы ән, күй, терме, айтыс, арнау, жыр, толғау айтылатын той-жиындардан өзіне үнаған өнер, мәдени құбылыстарды қабылдап өсіп жетіледі. Сонымен қатар, ол ел арасында тек шебер домбырашы ғана емес, сөйлер сөзіне ұста, шеіпен, шыншыл, әділетті көксеген ақын, кемтарларды жаңтаушы сері ретінде елге таныла бастайды.
Академик А. Жұбановтың айтуынша, Тәттімбеттің алғанщы күйлерінің бірі "Былкылдак" деп оны аты белгісіз қызбен күй жарысында қырық күй тартқан арудан жеңілмеу максатымен етігін шешіп оң аяқтың үлкен башпайымен тартып жеңгенде орындаған "Былқылдак" күйі болса керек дейді.
Белгілі композитор — этнограф А.В. Затаевич "Былқылдак" күйін "500 қазақ әндері мен күйлері" еңбегінде: "Аса кызықты, ойнақы күй, ерекшелігі жалғыз дауыстылығында. Орта шенінде біртіндеп көтеріліп, кейін төмен ңарай жылжыған, үшы-қиыры жоқ лентадай созылған, жігерлі, толқын атқан мелодиясы бар", — деп бағалайды.
"Былқылдақ" күйі қобызда, сырнайда да ойнап, фортепьяноның сүйемелдеуімен кезінде III Бүкілдүниежүзілік жастар мен студенттердің Берлинде өткен фестивалінде Қазак ССР Халык артисі, профессор Ф. Балғаеваның орындауында, оны орындаушыны лауреаттьщ дәрежесіне жеткізген болатын.
Бірде Тәттімбет үлкен айтыстың үстінен шығьш:
— Бұл дүниеде не өлмейді? — деген сүраққа берілген жауабына
— Өлмейтін тау, су, ай, күн, жер — деп естіген күйші%басқарушыдан сөз сүрап:
Асқар таудьщ елгені,
Басын мұнар шалғаны.
Ағын судың өлгені,
Ағыны тоқтап қалғаны.
Қара жердің өлгені,
Үстін ақ кар шалғаны.
Ай мен күннің өлгені,
Қарайып барып батканы.
Тек өлмейтін шын асыл,
Данышпан адам айтқаны, — деп шешім айтып берген екен.
"Сылқылдақ" күйдің шығуы да алғашқы күйге үқсастау оқиғаға байланысты болса керек. Жолаушы келе жатып Тәттімбет қүдай конак бола отырып, домбырашы кыздың үйі болып шьщқанына қуана отырып, екі жас домбырашы күй жарысына кірісіп кетеді. Күйші жігіттің қырқыншы тартқан соңғы күйі енерші қызға арнап "Сылқылдак" күйін шьіғарса керек. Қонағын сыйлаған Малғара қыз 39 күймен токтаған деседі.

ЫҚЫЛАС ДҮКЕНҰЛЫ

ЫҚЫЛАС ДҮКЕНҰЛЫ
(1843-1916)
Екі ғасырдың куанышы мен күйшішін, жақсылығы мен жамандығын көріп, біліп өскен дарынды халқының дарынды ұлдарының бірі Ыкылас Жезқазған өлкесінің, Жаңа-Арңа аулында дүниеге келеді. Ата өнері балаға дарып Алтынбек атасының ұстальщ,
зергерлік шөберлігімен кабат езі домбыра, қобыз жасап, өсіп келе жатқан Дүкенді жан-жақты үйретіп баулиды.
"Баланы жастан" дегендей, ауыл арасында Алтынбектің өнерлі баласы атанып Дүкен ессе, "Дүкеннің домбырашы, қобызшы баласы", "Әулетімен кобызшылар" атанған жалғастырушы Ықылас 7,8 жасында колына әке мен атасының қобызын үстап, ойнау шеберлігін жетілдіре түседі. Ықылас 14-15 жасынан үлкенді-кішілі жиын-
тойларда әкесімен бірге үйренген күйлерін ойнау шеберлігіне жетеді Қобыз атасы Қорқыттың күй мәдениетімен танысқан жас орындаушы Ықылас бақсылық жасап кобыздың қүдіретті үнін жарылтып, жүйесіз шағын қайырымда ойналып жүргенін байқап, көп ізденіп толғанады. Басқа халықтардың аспаптык музыкасымен танысумен қатар домбырадағы күйдің құрылымы Ықылас кобызының тынысын кеңейтіп, күрылымына әуендік, ырғақтық көптеген жаңальщтар енгізеді. Осының нәтижесінде атасы мен әкесінің күйлерінің құрылым түрлеріне жақындайды.
Ықыластың қобыз аспабын үйрену мектебі халықтьщ түрғыдан; атадан балаға ауысып қалыптасады,
Қобыз аспабын, Ықылас осылай адамның саулығыыа, шабыттануына, көңіл-күйінің көтерілуіне, қиын-қыстау кезеңінде лирикалы мұңын шағу құдіретіне жеткізеді. Әл-Фараби Өбунасыр тілімен айтсак, "Музыканың адамға емдік қасиетін, жағымды әсерін, жан дүниесіне әсер етіп тәрбиелік мәні зор екеыін", ерте ғасырда Қоркыт екеуі зерттеп ашқан болса, сол шешімді жаңартып, халкының рухани нәзіктігі мен байлығына үсынып* көптеген өз туындыларын кондырған ерекше дарынды тұлға Ықылас Дүкенұлы, деп білеміз. Халық аспабында орындаушыльщ шеберлігін игеріп қоймай, әнші, күйші сазгерлер дәстүрін жалғастырып, аңыз- ертегілер, жьф толғауларды қыл қобыз үнімен сарындатып, адам дауысымен тепе-теңдікке, жан-жануарлар мен күстардың айқай-шулы дыбыстарын кобыз үніне келтіре ойнау шеберлігін, замандасы, аса дарын иесі Құрманғазының домбырада ойнау мектебінің қатарына, қобызда ойнау мектебін Ыкылас ашты деп бағалаймыз.
Ықылас шығармашылығының алдыңғысы "Қоңыр" атты күйдің мазмұны атына сай табиғат, жан-жануар мен адам арасындағы қоңыр, жайлы, кеңілді карым-қатынас баяндаса, әкеден үйренген "Қорқыт", "Тоғыз тарау", "Кертолғау" күйлерін өңдеп көркемділігін арттырады ол.
"Қазан" күйі ертегі, жырлардағы батырлардьщ бейнесін ардақтаған салтанатты игеруді баяндайды.
"Қамбар-Назым" атты күй атына сай батырлардың образы — елін, жерін қорғаған үл мен қыз, халықтың махаббатын жырлайды.
"Жез киік" — атты күй табиғаттың еркесі бас бостандьщтағы еркін киіктің өмірін аңсаған адамның арманы болса, "Аққу" күйі табиғат сүлулығы, аспан әлемінің әсемдігі мен көркемдік қүдіретінің өкілі болған аққу-ару күстың іс-әрекетін, қиқулау даусы мен канат кағу ырғақтарын кобыз үніне келтіре салу мен орындау композитордың дарындылығынан туған көркем туынды.
Ықыластың қобызға деген сүйіспеншілігінен, шеберлігінен туған "Аққу" күйінің әсері, біздің заманымыздың дарынды домбырашы, композитор, дирежер, Халық каһарманы Нүрғиса Тілендиев Атабайұлының "Аккуыыда" ұлы дарындылар сабақтастығы жатқанын дәлелдейді. Екі автордың ескен ортасы мен өнер мектебі екі түрлі болғанымен қобыз бен домбырада ойналған "Аққу" туындыларыньщ ьфғак құрылымы, көлемі, көркемдігі, мазмұны тепе-тең деп бағалауға түрарлык дей келе, дарынды халқымыздың мақтанышы әрі дарындылықтың кейіпкерлері деп білеміз.

САРЫМАЛАЙ (ШЫН АТЫ — САДЫҚ)

САРЫМАЛАЙ (ШЫН АТЫ — САДЫҚ)
(1835-1885)
Батыс Қазақстан облысының Фурманов ауданындағы "Талдықүдық" деген мекенде туып өскен, атақты сыбызғышы, күйші
ретінде халқымыздың саз-музыка мәдениетінен орын алады. Дәулеті шамалы шаруа отбасынан шыккан. Сыбызғыда ойнауды өкесінен, кейін келе Сабыр деген өнерпаз еыбызғышыдан дәріс, сабақ алады. Ол жастайынан-ақ өнерге, аспапты игеруге талаптанып еседі. Жалдамалы мал бағып жүріп, өз замандастарымен курайдан сыбызғы жасап мал басында, кешкі ойын-сауьщта "өнерлі, сыбызғышы бала" ретінде өз аймағына танылады.
Үстазы Сабыр-сыбызғыда ән, күйлерді шебер ойнайтын, өнер оған ата-бабасынан балаға
жалғасып түқым қуып конған, өскен өлкесінде кеңінен күрметке ие, өнер тұлғасы болыпты.
Өнерге деген баланың ынтасы, қүштарлығы, әкеден үйренген ән, күйлері көп үзамай үлғая түседі, шеберлігі де арта береді. Қамыстан, қурайдан тез жасап алатын сырнайында алғаш үш-төрт тесігі болса, кейінірек оның басқа да түрлерін, үн шығару жағын кеңейтіп, дамытады, жаңалық ендіреді.
Сарымалай халықтың ән, күйлерін шебер орындаумен қатар, өз жанынан әр салада, мазмұнды, қайғылы, лирикалы, көңілді туындылар шығарады. Сазгерлік шығармаларының мазмұны, табиғаты, мелодияльщ әсемдігі, ырғаңтығы жағынан кеңейіп адамның әмірінде кездесетін куаныш, сүйініш, ренішпен, әрі оларды жеңетін әмірге деген қүштарльщ күшпен қатар, көркем табиғат, жан-жануарлар; қүстар болып суреттеледі.
Шығармалары: "Қара жорға", "Нар идіргеы", "Бұлбұл", "Жорға аю", "Шал бүркіт", "Ақ қабанньщ толқыны", "Жетім қыз", "Ақсақ күлан", "Естек күй", "Сансызбай", "Мүңды қыз'% "Қоңыр", "Шоқай", "Қарлығаш" т.б.
Композитордың шығармашылығымен сыбызғыда ойнау шеберлігін шәкірттері біздің заманға жеткізді. Олар Ерғали Жарьщбасұлы, Ысқак Валиұлы әрі әкесі Валилер,
Академик А. Жүбановтың айтуына қарағаыда, Ысқақ Валиұлының
^насы әнші, әкесі сыбызғышы болып, баласын сегіз жасынан өнергө баулыған екен. "Жетім ңыз" туралы күйдің мазмұны: "Ертеде бір өзеннің жағасында жетім кыз бен бала болыпты. Ол қыз кайьщты жаксы еседі екен. Сол маңдағы балалар бұларға келіп, қайьщпен ойнап серуендейді екен. Бір күні кыз таудан жүзім жинауға кеткенде, үйде калған бала апасының жоғын пайдаланып қайыққа мініп жүзеді.

БІРЖАН ҚОЖАҒҰЛТЕП ТҮРІТБАЙҰЛЫ

БІРЖАН ҚОЖАҒҰЛТЕП ТҮРІТБАЙҰЛЫ
(1831-1894)
Қазфгі Ақмола облысының, Еңбекшілер ауданында қарапайым шаруа Тұрлыбайдың отбасында дүниеге келеді. Жастайынан көзге түсіп ауыл арасында "әнші бала" атанып, халық әндерін орындап, өсе келе той-думандарға арнап шақыратын дәрежесіне жеткен Біржан өз жанынан да ән, өлең шығарып, өзі орындап ел аралап өнерді кәсіптік етеді. Өз замандастары секілді, Біржанда арнаулы өнер, білім мектебінің тұлегі емес, хальщтьщ дәстүрмен ән салып, домбыра шертіп, айтыс, тартыс, той, жыр, терме, коштасу т.б. өнер — мәдениетінің ортасында өсіп жетіледі, өнерлі ортада болып, өзіне үнаған тұлғаларды үстаз етіп қабылдайды.
Біржанның ән, орындау, композиторльщ, ақындық түрғысынан орындаушылық өнерін дамытты, ән, өлең шығармашылығы тарапынан кіргізген жаңальщтарымен музыка әдебиетінен езіне тән орын алады. Біржан әндері өзі өмір кешкен заманның қилы-қырлы қасиетті жайлары мен адамның бас бостандығы, ерекше тұлғалығы, жан-дүниесінің нәзіктігі, пәктігін, махаббатты жырлауға арналды. Осы салада едәуір жаңальщ әкеліп, ән, айтыс, орындаушылық мәдениетінің шоқтығын кетерген хальщ композиторы, — деп бағалаймыз.
Біржанның жан, тән, дене сүлулығына әнімен сәнді киініп, тұлпар үстап мінген, аңшыльщтың қызығына қүмарлығы, ел аралап өнерін танытқандығы оған "сылкым жігіт", "өнерлі жігіт", "айтыскер әнші" деп хальщ аузына көп үзамай ілінгендіктен оған "Сал" деген күрметті атақ береді. Алғашқы шыққан әннің атын аБіржан сал" деп атауында үлкен бір сыр болуы керек. Бұл өнде жастық шаңтың от жалыны, салдық, серілікпен катар, сүлулыққа үмтылу, кызығу жырланады,
Баласы Қожағүлдың Біржан салмьш,
Адамға зияным жоқ жүрген жанмын.
Байльщқа, мансапқа да қүмар емен,
Өзім сал, өзім сылқым, кімге зармын,
— деп жиырмаға келген боз жігіт акынның өз халқымен қарым-қатынасы, қызметке, байльщқа қүмарлығының жоктығы, өз басьшың өнерін, сүлулығын айта келіп:
— Басымнан дүшпан сәзін асырмаймын,
Сен түгіл патшаға да бас үрмаймын, — деп өрлеп, өжеттене, шабыттана түседі.
Ал оның "Ақ серкем", "Телкоңыр", "Сүржорға", "Бүрылтай" шығармаларыньщ кейіпкерлері: сұлу қыз, жел жетпес жүйрік тұлпар, жорға нәзік сезімді, қайталамас көңіл күйді, табиғат пен адамның жан, тән сүлулығын жьфлап биіктей түседі. Оған мысал: "Ләйлім-Шырак", "Көлбай-Жанбай" әндері Ләйлім кызға деген ішкі жан толқынысы, көңіл күйі суреттеледі. Осы тақырыіща қарама-қарсы "Жанбота", "Адаскақ" әндерінің такырыбы бай-шонжарлар кеіппкерлері Азнабай, Жанботаға -билеуші тапқа деген ішкі ыза-кегін, бос-бостандығын аңсап еңбекші халықтың жағына мүлдем шығады ол. Өмір сүрген заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына деген наразылығы, өкініші "Жамбас сипар", "Теміртас", "Қарасу есін алды" әндерінде айкын көрінеді. Біржан салдың әншілік, ақындьщ, орындаушыльщ, композиторльщ шығармашылық енерімен патриархалды-феодалды заманның ескі көзқарасына, заңына, әлеуметтік әділетсіздігіне асқақ әндері мен кажырлы жырларымен қарсы түрған суреткер, өнерпаз ретінде танылып, казақтың енер, мәдениет әдебиетінен орын алады. Оған дәлел хальщтық ән, күй, айтыс, ақындьщ, жыр мәдениетінен сусындаған Біржан сал, сол мектебін дамыта келе, Жаяу Мүса, Ақан сері, Қанапия, Балуан Шолак, Үкілі Ыбырай, Шашубай, Кенен, Өміре, Қали Байжанов, Қ. Бабақов, М. Ержанов, Жүсіпбек Елебеков, Ғарифолла Құрманғалиев, Қайрат Байбосынов, Марат Омаров т.б. болашаққа жалғастыруда.

МҰХИТ (МҰХАМЕТКЕРЕЙ) МЕРАЛЫҰЛЫ
(1841-1918)
Орал өңірінің Қаратөбе ауданында дүниеге келген, халқымыздың атақты әнші, композиторы, акыны, күйші, домбырашы атанып музыка өдебиетінен орын алады.
Дәулетті, ауқатты отбасында шетінен өнерлі — домбырашы, әнпгі, скрипка ойнайтын — Паңгерей, Шәңгерей, Сақыпкерей, Жашпа, Жүсіп ағаларының алдында өсіп жетіледі. Осылай отбасында өскен Мүхит ата-анасы ыңғайланған ел, баскару әкімшілік жолына түспей ойын-еауьщ, той-думандарда, жәрмеңкелерде ән салып ақындықпен домбыра үстап ағаларының өнерін жалғастырады. "Өшні Мүхит", "Мералының өнші — ақын баласы", "сол Мүхит", атанып, өнерлі жастарды ертіп, сүлу ат мініп, сәнді киініп, күйші-жыршылар, палуан, зергерлердің ортасында ел аралап, Орынбор, Қостанай, Жаман қала (Орск), Қазалы, Тройцк, Ақтөбе, Арал, Ақтау, т.б. өлкелерде атағы шығады. Өнші — акындьщ өнерін игерген Мүхит 30-дан аса өз әндері мен күйлерін шығара бастайды. Алғашқы туындылары "Айнамкөз", "Дүние ай", "Зәуреш" әндері өскен заманы, коғам туралы болса, "Паң көйлек", "Қыпшаң", "Дөң аскан", "Кербез", атты әндері сан-кырлы атына сай мазмұнды, әншілікті, шеберлікті керек ететін туындылар қатарына жатады.
Адамның өмірге, махаббатқа, табиғатқа деген сүйіспеншілігі "Айнамкөз", "Дүние- ай" әндерінде жырланса, "Зәуреш" екі адамның жандүниесін, қиял сезімін, жүрек қылын ңозғайтын әкенің балаға деген сүйіспеншілігін арттыра түскендей болады.
"Сен калған отыз үлдан едің, Зәуреш,
Бір уыс бүйырмады топырағың", — деп халықтың санасында
сақталған. Мұхиттың ән мәдениетіне енгізген жаңалығы деп -әндердің әртүрлі тақырыптылығы болса, терең мазмұнды, ойлы, аскдк, нәзік сазды, әдемі сырлы, мөлдір лиризмге толы әндерді дүниеге келтіруін айтамыз. Дарынды әнші, ақын, орындаушы Мұхит та өз замандастары секілді ұлттьщ өнер мәдениет мектебінен дәріс алған, сусындап қабылдап, бойына біткен дарындылықтың арқасында халық құрметіне жеткен ерекше тұлға деп білеміз. Мүхит шығармашылығында әншілік, ақындық өнерімен ңатар күй орындаушы ғана емес бірнеше күйлердің авторы да.
Белгілі фольклоршы А.З. Затаевич "Қазақтың 500 ән мен күйі" деген еңбектерінде Мүхитты "Қазақтың Баяны", "Қазақстанның батысында Мүхиттың творчествосын белгілі ән мектебі деп қарау керек", деп жазды.
Академик А.Қ. Жүбанов "Заман бұлбұлдары" монографиясында Мүхиттың дарынды әнші, күйші, ақын, ірі композитор орындаушыльщ өнерін жазып үлкен баға берді. ^.-.ч
Халық композиторы Мүхит шығармашылығын біздің заманға жеткізген балалары — Шоң, Нәу, немерелері — Шайқы, Лүкпан, Ғубайдуллалар болды. Мүхит әндерін шебер орындап, әндердің орындаушылық ерекшелігін, дәстүрін ілгері дамытты.
Халық арасына насихаттаушылар — Ғ. Құрманғалиев, Т. Ибрагимова, Н. Өбілова, т.б. композитор Мүхит шығармаларын өздерінің шығармаларына арқау етіп, үлкен өнерге жол ашты. "Қыз Жібек", "Жалбыр", "Ер Тарғын", операларында "Дүние-ай"5 "Үлкен Ораз", "Айнамкөз", "Зәуреш", орынды пайдаланып, көлемді туындылардың шоқтығын көтеруге көмектесті. Қазақстан композиторлар Одағының мүшелері Е.Г. Брусиловский, Б.Г. Ерзакович, Л.М. Шаргородский, С.И. Шабельскийлер, т.б. Мүхиттың дарындылығын ерекше үлгі етті. Оның ән-күй, ақындық, орындаушылық шығармашылығы мен бойьшдағы серілік қасиеттерін егеменді еліміздің дарынды жастары жалғастыра беретіндігіне еш күмән болмаса керек.
Реферат такырыптары: "Өнші бала Мүхит", "Сері — Мүхит Мералыұлы", "Мүхит шығармашылығының тәрбиелік мәні'\ "Күнде жиын, күнде той жүрген жері", "Жақсыньщ жүрген жері ойын-күлкі", "Ақ маңдай, сүмбіл шашты, ей еркем, аузы — оймақ", "Кербез қыз, бойы сүңғақ, ойы зергек", "Жақсы адам жасырмайды адал сырын", "Бір күйі домбыраның пернесінде".

АҚАН СЕРІ (АҚЖІПТ) ҚОРАМСАҰЛЫ

АҚАН СЕРІ (АҚЖІПТ) ҚОРАМСАҰЛЫ
(1843-1913)
Көкшетау елкесі Ңоскөл деп аталатын ауылда дүниеге келіп, сонда кайтыс болды. Аңан жастайынан хяигықтьПГВДГй^ салт-сана мәдениетінен сусындап өсті. Түрмысты бай саудагердің
отбасында дүниеге келді "Қорамса Жаңылдың әнші баласы", "Өнші бала", "домбырашы ақын бала" атанып өсті Ақын ел арасында өнерлі бала атанып, хальщ әндерш, әрі хальЩ кажігожторл^ірмямд әндерін? ауыл-аймақтың той-думандарына арнап шакыратын өнер иесі, даі)ынды зерделі жігіт дәрежесіне көтерілді. Аймақтағы өнерпаз жастардың басын косыя ән салып, ел аралап, әуен5 өнер сүйгіш кауымның көркемдік өсемдік дүниесін канағаттаидырьш көп үзамай-ак "Сері" деген күрметті
косымша атқа ие болды.
Қолында домбырасы мен бүркіті, астында сүлу жүйрік тұлпар — Күлагері* басында сусар күндыз берігі, "сегіз кырлы, бір сырлы" атанған Ақан сері халқымыздың музыка мәдениеті мен әдебиетінің төрінен өзіне тең орын алды, Алғашқы өмірдің кыр-оырын
Қызылжарда, Уәлидің медресесінде екі-үш жылдар шамалы дәрісі алғандығынан біле бастады.
Ақынның әнші, домбырашы, ақындық, серілік өнері мен шығармашылығына алдындағы дарын иелері Біржан Салдың, Балуан ІПолақтың, Естайдың, Иманжүсіптің, Құлтуманың, т.б. әнші-композиторлардың әншілік — композиторльщ шығармашылығының қалыптасып дамуына, шыңдалуына әсері тиді.
Ақан Сері өскелең өмірдің ащы мен тұщылығьш, жақсылығын терең сезініп өз шығармашылығында арқау ете білген өнер тұлғасы болды. Оның шығармашылығының бағыты әр салалы: бірішпісі - әншілігі. Көп салалы хальщ әндерін, халық композиторларыньщ әндерін әсем де әсерлі, ойнақы етіп тыңдаушысын канағаттандыра білсе, әнді жай орындамай домбыраның қоңыр дыбыстарымен сүйемелдей білу әншінің екінші дарындьщ кыры мен сыры еді. Үшінші саласы акындық өнерінің өзі, оны өз заманының шыншыл суырып салма, жағымсыз емес, өмір сүйгіш, махаббат, аңшылдық, саяхатшылдық және мансапшы, ел билеуші, арамза қожа молдаларды, үстем тап өкілдерінің озбырлығын сынауы, әшкерелеуі, "Сүрағанға", "Смағүлға" атты өлеңдері бүған мысал бола алады. Ал емірдің шындығын ақындьщ тілмен емес терең тебіреністі сүйіспеншіл лирикальщ әндермен орындауы төртінші сала болса, ақынның композиторлығы - алғапщы өнерлерінен кейін қалмайтын бесінші сала. Ақын ән мәдениетіне көптеген жаңарған, тынысы мол әрсалалы тақырыпты, шоқтығы биік әндер қалдырды. Өмірді тудырған нешеме сүлулығы мен әндері бір ғасырдан артық кезеңді бастан кешіріп, еміргцеңдігін танытып келеді. Оған себеп болған Ақанның бойындағы ананың сүтінен дарыған, әрі халқының өнер, білім мәдениет мектебінен дәріс алған деп түсінетін. Оның кашан да ғашықтык, өмір сүйгіш, ынтызарльщ махаббат лирикасымен ерекше нәзік сезім иірімдері, сьфшыл сазды, әсем әндері, домбыраның коңыржай сиқырлы үндері адам даусымен бірлесіп, тыңдаушысын сиқырлы үндермен үйіріп алып кетіп жатады. Бүған қоса "Сырымбет", "Шәмсі Қамар", "Мақпал", "Қара нар", "Ақ көйлек", "Ақ тоты"?" Үш тоты", "Ақ саусақ", "Перизат", "Кепсер" сияқты әндерді айтсаңызшы.
Ал, "Еркем", "Көкшетаудың биігі", "Әйкәк", "Кеткенің бе Ақтоқты" әндері махаббат мүңын, табиғат сүлулығын жырласа, "Көк жендет", "Қараторғай", "Маңмаңгер" атты әндері аңшылық пен саятшылдьщты, алғыр қыранды, жел жетпес тұлпарды әсірелейді, дәріптейді. Акан шығармашылығьшда алғырлық, бас имеу тақырыбы басым.
Жаңсылықтан жамандьщ асі^іп кетті
Бой бағып түру жаксы шамаң келсе, —
деп баға бере жырлауында үлкен қайғы-қасірет, мүңды трагедия жатыр. "Қүлагер" әнінің өмірге келуінде де көп сьф, мән, қаоты, мүң болды. Ақанның ән шығармашылығы өз заманының әншілері мен тыңдаушыларының көркемдік талғамын қанағаттандырып кана коймай, біздің заманымыздьщ өнерпаздары Ж. Елебекову Ң. Ешекеев,

ЖАЯУ МҰСА БАЙЖАНҰЛЫ

ЖАЯУ МҰСА БАЙЖАНҰЛЫ
(1835-1929).
Кереку-Павлодар өлкесінің, Баянауыл ауданының Жасыбай көлінің маңында кедей шаруаның отбасында дүниеге келіп, казақ халқының дарынды әншісі, ақыны, композиторы, шебер орындаушы ретінде
музыка әдеоиетшен орын алды.
Мұса жастайынан жоқшыльщты көп көріп өседі, анасы Нақыш ерте дүние салып, әкесінің ағасы Тайжанның колында тәрбиеленеді. Анасының сүтінен дарыған бойындағы дарындылықтың аркасында жас бала ән салып, домбыра, қобыз, сырнай, скрипка тартып, өнерлі әнші, акын адамдардың қасында болып, халык шығармашылығын жан-тәнімен тыңдап, қабылдап өсіп жетіледі. Ауыл молдасынан арабша сауатын ашады.
1851 жылы Қызылжар-Петропавлге келіп, татар көпесіне жалданьш еңбектеніп жүріп, орыс тілін, жазу-сызуды үйренеді, қаладағы болып жатқан ойын-сауьщ, оркестрлер мен концерттік кештерден қалмай бойындағы кызығушылығын, күмарлығын канағаттандырып, өмірге деген музыкалы-эстетикалық талғамын, дүниетанымын қалыптастырады. 1854 жылы Омбы қаласына ауысып, орыс мектебінен дәріс алып, білімін тереңдетеді. Қалальщ кітапханадан Петербург, Мәскеу, Қазан, Орынбор, Акмола т.б. қалаларда шығатын газет, журнал, кітаптар мен олардың авторларымен танысып, білімге, өнерге, өмірге деген көзқарасы қалыптксады. Мүса өзінің замандасы Шохан Уалихановпен танысып бірге жүреді. Ы. Алтынсаринның "Кел, балалар, оқыльщ" елеңіне ән шығарады, Абайға арнап елең шығарып, Л. Н. Толстой кейіпкерлерінің атын балаларына қоюы — оның заман бағытын терең түсінгендігін дәлелдейді. Дарын иесі атанған жас жігіт
:алық әндерін^әрі хальщ композиторларының алуан түрлі мазмұнды,' бағыттағы шығармаларды шебер орындаушы дәрежесіне жетіп, өзінің ақындық, композиторлық шыгармашылық қабілеті оянып, көптеген өлеңдер, толғаулар, мысалдар, арнау әндердің авторы болып, мәдениет, өнер саласының кайраткері ретінд музыка әдебиетіне енді.
Мұса шығармашылығы "Ңыздар-ай" деп Омбыда дүниеге келеді де, аңшылық-саятшылық туралы: "Түрымтай", "Қаршыға", "Көгершін'\ сьщак күлдіргі тақырыпты: "Қүлбай", қазақ қыздары, махаббатты лирикалы тынысы кең: "Шолпан", "Сәулем кыздар", "Гауһар қыз" "Ләйлім" әндері болса, өмірлік серігі, балаларының анасы Сапарға арнап "Келдім, Сапар басыңа" атты әндері хальщ арасына кең тараған туындылар болып саналады.
Туып өскён еліне, сауатты азамат, көптеген музыка аспаптарда шебёр ойнап ән салатын, акын, өнерпаз болып оралады.
Ауылдың өмірімен танысып, болыс, би, әкімдердің жай хальщқа көрсетіп жатңан зорлық-зомбылығын әшкерелеп, Баянауылдың аға сұлтаны Мүса Шормановпен оның інісі Мүстафаның іс-әрекетіів әшкерелеп, Омбы генерал-губернаторына шағым жазады. Осылай пайда болған ерегіс-тартыстың нәтижесінде, ағайынды Шормановтар әр қилы жалалар жауып, 1860 жылы Мүсаны Тобылға 12 жылға жер аударады. "Сүшндік", "Түтқын зары" әндері осы мезгілде пайда болады Түтқында екі жылды атқарысымен өзі сүранып әскер қатарына алынады да Литвада, Орта Азия, Қазақстанға бағытталған генерал М.Г,

ШАЛ АҚЫН
Шал ак,ын — XV—XVIII ғасырлар әдебиетіыдегі ең кёрнекті тұл-ғаның бірі. Түнғыш рет Он бес деген жасым-ай атты толғауы Жаңа әдебиет журналында (1958, № 5) жарык көрген. Егер щыиды 1831 жылы дүниеден кеткен деп есептесек, бір ғасырдан соң өлеңі баспа бетінр жрппті.
Екінші дерек 1958 жылы Ғалым Малдыбаевтың Казак, әдебиеті (№ 48) газетінде жарияланған Шал акын кім? деген макдласымен ашылды. Шалдың аргы тегінен, өмірбаянынан мәліметтер берілді. Бүрын кейбір окулыктарда, зерттеулерде аты ғана аталып жүретін Шал жөнінде макала авторы біраз к,ыска хабарлар айтып, кейінгі зерттеушілер-дің алдына жобалы казык, сала кетеді. Желіге тарткандай сегіз өлеңін іріктеп, окушының алдына жайып салады. Әр турлі тащэірыпты крз-ғайтын осы сегіз өлеңнің өзі Шалдың шымыр, шешен кісі екендігін дәлелдегендей еді.
Ғ. Малдыбаев кәрікүлак, кариялардың айтуы бойынша акьінныц кай жылдыңтөлі екендігін анык,тайды. Және 15 жасынан бастап-акөлеңмен әуестене бастағанын ескертеді. Сынау, мінеуге, өсиет сөздерге жиірек барғанын айтады. Ғалым аңсакал айтк^ан алғашкы деректер XVIII— XIXғасырлардағы казакак^індарыныңшығармалары (Алматы, 1962) деп аталатын кітаптың жекелеген авторларға түсінік беретін түсында (389—390-66.) к,айталанады. Егер К^азак, әдебиеті газетінің 1958 жылғы 28 к^араша күнгі №48 санында Шалдың 18 шумак немесе 70 жолдай жыры басылса, к,азақ ак.ындары шығармаларының жина-ғында 11 өлеңі, яғни 600 жолдай өлең жарияланды.
Осы жинак^тың Кіріспесінде К.азак, ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ы. Дүйсенбаев Бүк,ар жыраудың әдебиеттегі лайыі^ты орнын айта келіп: Бұқар, Тәтікара, Аі^тамберді, Шал ак^ындар к^азак, әдебиетінің жаңа кезеңін бастайды, жеке ак^ындар творчествосы туады. Сөз жок,, бұл ак,ындардыьд шығармалары әр алуан, кей сәтте біріне-бірі к,айшы да келіп отырады. Біз бұл жерде әдебиетімізде болған жаңа кұбылысты, ауыз әдебиетінен 6аска? белгілі авторлары бар жаңа
әдеби үлгілер пайда бола бастағанын, кейін осыдан барып жазба әдебие-тіміздің негізгі каланғанын ескертпекпіз!, — деп, әрі күрделі, әрі күнды да кьізыі^ пікірмен ой тастап кетеді. Міне, бұл секілді ескертпелер Шал жөніндегі кейін туған шағын макалаларға мұрындык, болған сиякты.
Бұл кітапка енгізілғен 11 өлеңнің өзі Бүкдр мен Дулаттың арасында Шал секілді сері акдінның түрғандығын айк^шдай түседі. 1965 жылы Жазушы баспасынан шыкк^ан Үш ғасыр жырлайды кітабына, маркүм Ғали Әбетовтың көрсеткеніндей, 35 өлеңі окушылар кауымына үсынылды, жалпы көлемі —- 441 жол2. Жинарың Ыскак, Дүйсенбаев жазған Алғы сәзінде Бұқар жырау К^алкдманулынан кейін Шал Күлекеұлының аты аталып, поэзиясына баға беріледі. ...К^арт ак,ын ізгілікке сенеді, адамның жаркын жак,тарын жырлауды көксейді3 деп, Шал мұрасының негізгі так^ірыптарына назар аудартады.
1967 жылы шык,кдн Ьртедегі әдебиет нүскаларын к^үрастыру-шылар Шалдың афористік поЭхМасын К^ожа Ахмет Иассауи филосо-фиясымен салыстырады. Осы кітаптың Шал туралы бір сөзінде Шал өлеңді жазып та шығаратын болған. Бірак^, ол ен алдымен импровизатор акьін еді4 делінген. Ак^ынның өлеңді жазып шығаруы жайында әлі күнге нак^тылы деректер жок,тың к,асы. Ал, импровизатор екендігіне ешкімнің таласы болмаса керек. Сосын Шал мұрасынан біздің заманымызға жеткені — мың жарым жол шамасындағы өлең мен бірнеше ғаклия к,ара сөздер дейді. Біздіңше, Шалда к,алыптаск,ан-ғакдия жок,, бұл жайлы да үзілді-кесілді пікір айта к^ою кңын.
Филология ғылымының кандидаты Мүхтар Мағауин К^обыз сарыны монографиясында Шал поэзиясына арнайы ток^талып, талдау жасайды. Бас жағында Шалдыңтуған жылын 12 жылға кері шегеріп, яғни 1748—1819 жылдар аралығында өмір сүрген деп есептейді. Ғалым Мал-