Зиянды заттар

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ОӘК
ПОӘК 042-14.4.05.1.20.4103-2013
Биогеохимия және экотоксикиология пәнінің оқу-әдістемелік кешені

№2 басылым

5В060800 Экология мамандықтарына арналған
Биогеохимия және экотоксикиология пәнінің

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

Семей-2013

Глоссарии
Биогеохимия және экотоксикиология дегеніміз – барлық уландырғыш биозаттардың жиынтығы және оларды қолдану жолдарын айтады.
Улы қалдықтар - адамның шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.
Ауаны ластаушы заттар - қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа қосындылар түзеді.
Ауадағы фторлы сутек - өте улы. Азық түліктің құрамындағы фторлы сутек адамды, жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жаққанда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын зақымдандырып, өкпенің ісіп ауруын туғызады.
Ластаушы көздер - қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлеміз:
1. Физикалық ластану-радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар, жылу, шулар және тербелістер.
2. Химиялық ластану-көміртегі өтімдері, күкірт, көмірсулар, шайынды сулар, аэрозолдар т.б.
3. Биологиялық ластану-ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар т.б.
4. Эстетикалық зиян-табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүлінуі, орман-тоғайлардың жайыллуы т.б.
Биологиялық ластаушы заттар - Табиғи ортада химиялық және радиациялық ластанулардан басқа адамдар әр түрлі ауру туғызатын биологиялық ластанулар да кездеседі.
Биологиялық ластануға ауру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар, қарапайымдылар жатады. Олар ауада, суда, топырақта, тірі организмдердің және адамның организімінде кездеседі.
Тіршілік етуіне қарай паразиттер: уақытша және тұрақты болып бөлінеді.
Тіршілік етуге бейімделген клеткаларға микроорганизмдердің жетуіне қарай жұқпалы аурудың таралу жолдары бірнеше түрге бөлінеді.
1. Ауадағы тамшылар көмегімен тарау, яғни жұқпалы аурудың тыныс жолджары арқылы жұғуы, ал сырқат түкіргенде, жөтелгенде, сөйлегенде ауру қоздырғышы микробтар шашырап, ауамен бірге бейімделген тыныс жолдарының шарышты сілекей қабығына жетеді.
2. Ауыз арқылы тарау, яғни мокробтардың ішек-қарынжолдарынан түсуі. Ал қоздарғыш микробтар болса қоршаған ортаға үлкен және кіші дәрет арқылы шығады. Бұл жолмен ішек-қарында болатын жұқпалы аурулар тарайды.
3. Қан арқылы тарау, яғни микробтардың маса, бүрге, қандала, бит сияқты жәндіктер арқылы қанға түсуі. Бұл аурулар тобына: безгек, бөртпек, сүзек, оба т.б. жатады.
4. Жұқпалы аурулар қоздырғышы мен зақымдалған және зақымдалмаған адамдардың терісімен шарышты сілекей қабығының бір-біріне жанасып тиюі немесе сүйкесуі арқылы тарауы.
Биологиялық қарудың таралу жолдары - Биологиялық қарудың кеңінен таралған таралу жолы аэрозолды болып табылады.
Ауа арқылы тарайтын жұқпалы ауру қоздырғыштары негізінен тыныс алу жолдарын, жарақатталған тері қабаты, ауыз қуысының сілекей қабаты арқылы және көз қарашығы арқылы таралады. Сондай-ақ ауа арқылы таралған қоздырғыштар адам үстіндегі киімге, жан-жануарлардың терісіне және азық-түлік құрамына түсу арқылы да таралып жатады.
Аталған биологиялық қоздырғыштар арнайы және механикалық жолмен де тарайды.
Арнайы жолмен таралған қоздырғыштар белгілі бір ағзада жетіліп көбееді, тек содан кейін басқа ұсақ жәндіктер арқылы таралып жатады. Механикалық таралу кезінде қоздырғыштар тіршілік иелерінің аяқ-қолдарымен денесі арқылы ұсақ жәндіктерге өтіп жатады.
Биологиялық қарудың негізгі қоздырғышы ретінде антропозоонозды қарулар болып табылады.
Күйдіргі ауруы - адамдарда (сибирская язва) аталған аурудың қоздырғысы көбінесе ауа арқылы, азық құрамында, әр түрлі тұрмыстық заттар арқылы таралады. Адам шығыны қажетті шара қолданбаса, 100% жетеді. Ал тері қабатында кездесетін түрінде адам шығыны 15%-ды құрайды.

Химиялық ластану түрлері.
Табиғи ортаға тигізетін әсері.
Адамға тигізетін зардабы
1. Ауыр металдар.
Автокөліктерден бөлінетін зиянды газдар.
Улы газдар адам өмірін бірнеше жылға қысқартады.
2. Қышқыл жауындар.
Көмір қышқылдың көбеюі, оттегінің азаюы.
Адам баласына зияны тиеді, сонымен қатар өсімдіктермен жануарлар зардап шегеді.
3. Радиация.
Химиялық улы заттардың ауаға жиналуы
Адам баласы сәуле ауруына ұшырайды
4. Биологиялық бактериялық жолмен ластану.
Биологиялық қару сыналған жер Қазақстанда Арал теңізі.
Адам биолигиялық ластанудан оба, шума, алапес, т.б. ауруларға шалдығады.
5. Космосты игеруге байланысты қоршаған ортаға келетін зияндар.
Ракеталардың ұшырылуы, атом қаруларын сынау.
Озон қабығының жұқаруына байланысты ультракүлгін сәулелері тіршілікті жойды.
Биологиялық қару дегеніміз - ауру тудырушы микроорганизмдер, токсиндер, вирустар, саңырауқұлақтар тағы басқа кері әсерінің тіршілік иелеріне тигізетін зияндарын айтады.
Биологиялық қару химиялық қару сияқты үлкен ғимараттарға әр түрлі құрылыс мекендеріне көп зиян келтірмесе де, адамдарға жануарлар мен өсімдіктерге өте қауіпті қару ретінде, сонымен қатар адамдар мен жан-жануарлардың азықтарына да зиян келтіріп, оның соңы жаппай қаруға әкелуі мүмкін. Сондай-ақ биологиялық қару әр түрлі жұқпалы аурулардың көзі ретінде ауру таратындықтан, адамдар мен жануарлардағы аурулар (биологиялық қарудан болатын) антропозооноз деп аталады.
Биологиялық қару кейбір оқулықтарда бактериологиялық қару деп аталады.
Биологиялық қарудың кесірінен жаппай таралатын аурулар ғылыми тілде айтқанда эпидемия деп аталады (адамдар арасында),
ал жануарлар арасындағы аурулар эпизотия
және өсімдіктер арасындағы аурулар эпифитотия деп аталады.
Биологиялық қарудың ядролық және химиялық қарулардан айырмашылығы кез келген ағзаға өте аз мөлшерде енсе де, жаппай ауру таралуына әкеледі.(шешек, чума)
Кез келген жұқпалы ауру сау организмге әр түрлі жолмен жұғу арқылы ерекшеленеді.( ауа, азық, сілекей, тері қабаты, кез келген тұрмыстық заттар арқылы т.с.с.)
Биологиялық қарудың қоршаған ортада сақталу мерзімі ұзаққа созылады және аяқ астынан өте қауіпті аурулардың туындауынан себепкер болып жатады. Аталған қарудың тағы бір басқа қарудан айырмашылығы сау организмге жұққаннан кейін белгілі бір мерзім аралығында ауру белгісі болмайды. Ол мерзімді кезеңді инкувация кезеңі деп атайды.
Инкувациялық кезеңде ауруды тек зертханалық әдістер ғана қоздырғыш түрлерін анықтауға болады.
Биологиялық қарудың таралу жолдары - Биологиялық қарудың кеңінен таралған таралу жолы аэрозолды болып табылады. Ауа арқылы тарайтын жұқпалы ауру қоздырғыштары негізінен тыныс алу жолдарын, жарақатталған тері қабаты, ауыз қуысының сілекей қабаты арқылы және көз қарашығы арқылы таралады. Сондай-ақ ауа арқылы таралған қоздырғыштар адам үстіндегі киімге, жан-жануарлардың терісіне және азық-түлік құрамына түсу арқылы да таралып жатады.
Аталған биологиялық қоздырғыштар арнайы және механикалық жолмен де тарайды.
Арнайы жолмен таралған қоздырғыштар белгілі бір ағзада жетіліп көбееді, тек содан кейін басқа ұсақ жәндіктер арқылы таралып жатады. Механикалық таралу кезінде қоздырғыштар тіршілік иелерінің аяқ-қолдарымен денесі арқылы ұсақ жәндіктерге өтіп жатады.
Биологиялық қарудың негізгі қоздырғышы ретінде антропозоонозды қарулар болып табылады.
Күйдіргі ауруы - адамдарда (сибирская язва) аталған аурудың қоздырғысы көбінесе ауа арқылы, азық құрамында, әр түрлі тұрмыстық заттар арқылы таралады. Адам шығыны қажетті шара қолданбаса, 100% жетеді. Ал тері қабатында кездесетін түрінде адам шығыны 15%-ды құрайды.

Р№
Дәріс тақырыбы
Сағат саны
1.
Химиялық және биологиялық удың жіктелуі, олардың адам организміне және қоршаған ортаға әсер ету механизмі.
2
2
Орындалу барысында зиянды химиялық немесе биологиялық заттар түзілетін және пайдаланылатын технологиялық процестерді талдау.
2
3
Зиянды химиялық немесе биологиялық заттардың табиғи көздерін талдау.
2
4
Зиянды химиялық және биологиялық заттарды бейтараптандыру ұсыныстары, шаралары, әдістері мен тәсілдері.
2
5
Зиянды химиялық және биологиялық заттардың қоршаған ортаға және өндірістік аймаққа түсуін болдырмау.
2
6
Химиялық зақымдану ошағы туралы түсінік.

2
7
Уландырғыш заттардың (концентрациясы) жиынтығы және олардың түрлері.

2
8
Уландырғыш заттардың тұрақтылығы және олардың әсері (факторлары).
1

Барлығы:
15

р№
Зертханалық сабақтар
Сағат саны
1.
Залалды аймақтағы тұрғындардың шығынын анықтау әдістері
2
2.
Уландырғыш заттардың (УЗ) жіктелуі
2
3.
УЗ ерекшеліктері және оларды сараптау
2
4.
УЗ-ң құрамын, тығыздығын және тұрақтылығын анықтау.

5.
Микроорганизмдердің жіктелуін анықтау әдістері
2
6.
Биологиялық қаруды қолданудың әдістерін үйрету
2
7.
УЗ табу (анықтау) жолдары және оларды жою жолдары
2
8.
Карантинді қою әдістері
1

Барлығы
15

Пән: Химиялық биологиялық қауіпсіздік негізі

№_1__ Дәріс тақырыбы: Химиялық зақымдану ошағы туралы түсінік

Тақырыптың мақсаты:
Аталған тақырып қоршаған ортадағы химиялық зақымдану ошағының адамдарға және басқа тіршілік иелеріне тигізетін зиянды әсерін білу арқылы одан қорғанудың жолдарын жан-жақты талдау. Студенттерді химиялық зақымдану ошағы туралы түсініктеме мен толықтай таныстырып және олардың алдын алу жолдарын талдау.

Сұрақтар:
1. Химиялық қарудың қысқаша тарихы
2. Химиялық қару туралы түсінік
3. Химиялық қаруды қолдану туралы мәліметтер

Химиялық қару дегеніміз – барлық уландырғыш заттардың жиынтығы және оларды қолдану жолдарын айтады.
Біздің еліміз шет елдермен бірнеше рет жаппай құру құралдарын қолданбау туралы және олардың көзін жоюға байланысты келісім шартқа отырған. Солардың алғашқысы 1899 - 1907 жж. Гаг қаласында өткен халық аралық конференцияда барлық мемлекеттер бойынша қаралған болатын. Соған қарамастан 1914-1918 жж.соғыс кезінде химиялық қару кең көлемде қолданылды. 1915 жылдың сәуір айында бір шақырымдай алып жатқан аймақта 5 минут ішінен неміс әскерлері желдің бағытын пайдалана отырып, 180 тонна хлор заты бар химиялық қаруды қолданды. Оның зардабынан 15 мың адам ауруға ұшырап, 5 мың адам қаза болды. 1915 жылдың мамыр айындағы дәл осындай химиялық қарудың кесірінен 1000-нан аса орыс армиясының солдаттары қаза болды. Сонымен қатар Германия мемлекетінің осындай әрекетіне жауап ретінде француз елінің әскері синиль қышқылы бар химиялық қаруды қолданысқа енгізді.
І дүние жүзілік соғыс кезінде химиялық қарудың әсіресе уландырғыш заттарға байланысты 125 мың тоннасы қолданысқа жіберіліп, онын кесірінен зақымдалынған адамның саны 1 млн. 297 мыңға жетті.
1936 жылы Италияның фашистік әскері қала халықтарына қарсы (Обиссини қаласы) химиялық қару қолданды. 50 мың жарақат алған адамның кейінен 15 мың қаза тапты.
Жапония елінің Қытаймен соғысы кезінде (1937-1943 жж) уландырғыш заттарды қолданған туралы мәліметтер бар.
Ал 1934-1938 жж. Аралығында фашистік Германия рұқсат етуге тиым салынған фосфор органикалық жоғарғы зиянды әсері бар қосындыларды қолданды.(табун және зарни заттары). Дегенмен Германия елі қарсы жақтың химиялық заттарды қолдану мүмкіндігін ескере отырып, өздері зиянды заттарды пайдалануға жасқанды. Тек ІІ дүние жүзілік соғыстан кейін АҚШ жаппай құру әсері бар құралдарға жататын химиялық қаруды негізгі соққы беру әдісі ретінде қолға ала бастады.
1952-1953 жж. АҚШ Корея елімен соғыс кезінде уландырғыш заттарды жан-жақты пайдалануға жол берді. Ал 1961 жылдан бастап АҚШ химиялық қаруды Вьетнам халқына қарсы қолданды. Жалпы АҚШ ашық түрде өз әскеріне уландырғыш заттардың 5 түрін соғыста қолдануға рұқсат берді.
Бұрынғы Кеңес Одағының бастамасымен (Қазақстан, БҰҰ-ның съезінде 14 ассомблеясында(1969ж) барлық социолистердің арасында (15 мемлекет) улы заттарға байланысты химиялық қаруды өндіру, қолдану және сақтауға тиым салу туралы келісім шартқа қол қойды. 1972 жылдың 10 сәуірінде химиялық қаруды қолданбау туралы Конференцияда қол қойды.

Әдебиеттер:
1) Тіршілік қауіпсіздігі ҚР-ның Төтенше жағдай министрлігі Оқу құралы 1-2 кітап
2) Николаев Л.А. Основы защиты населения от оружие массавого порожения ОМП Москва 1988
3) Жулинко В.Н. Ветеринарная таксиология Москва 2004
4) Шубин И. Гражданская оборона Москва 1980

Пәннің аты. Химиялық биологиялық қауіпсіздік негіздері.
№ ____ Дәріс тақырыбы Ағзаға әсер ту ерекшелігіне байланысты улағыш заттардың түрлері
Тақырыптың мақстаы:
Аталған тақырып қоршаған ортаның химиялық зақымдалған ошақтың адамдарға және де басқа тіршілік иелеріне тигізетін зиянды әсерін беру арқылы одан қорғану ошағы туралы түсінікпен толықтай таныстырып және олардың алдын алу жолдарын талдау.
Сұрақтар:
1) Улағыш заттардың түрлері
2) Ауаны улағыш заттар
3) Биологиялық ластаушы заттар

1) Улағыш заттардың түрлері
Адамның шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.
Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организіміне келіп түседі.
Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жақ деп айтуға болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл жерде адамдар кішігірім ғылыми станциялардан тұрып, ғылыми бақылаулар ғана жасайды. Ғылымдар осы заманға өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа ағындарымен келіп түскен.
Табиғи ортаны ластаушы заттар өзінің табиғатынан, шоғырлануына және адам организіміне әсер ету уақытына қарай әр түрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері-адамның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелтеді.

2) Ауаны ластаушы заттар.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа қосындылар түзеді.
Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық түліктің құрамындағы фторлы сутек адамды, жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жаққанда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын зақымдандырып, өкпенің ісіп ауруын туғызады.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаны ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлеміз:
1. Физикалық ластану-радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар, жылу, шулар және тербелістер.
2. Химиялық ластану-көміртегі өтімдері, күкірт, көмірсулар, шайынды сулар, аэрозолдар т.б.
3. Биологиялық ластану-ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар т.б.
4. Эстетикалық зиян-табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүлінуі, орман-тоғайлардың жайыллуы т.б.
Қоршаған ортаның химиялық заттармен ластануы жіктеу кестесі.
Химиялық ластану түрлері.
Табиғи ортаға тигізетін әсері.
Адамға тигізетін зардабы
1. Ауыр металдар.
Автокөліктерден бөлінетін зиянды газдар.
Улы газдар адам өмірін бірнеше жылға қысқартады.
2. Қышқыл жауындар.
Көмір қышқылдың көбеюі, оттегінің азаюы.
Адам баласына зияны тиеді, сонымен қатар өсімдіктермен жануарлар зардап шегеді.
3. Радиация.
Химиялық улы заттардың ауаға жиналуы
Адам баласы сәуле ауруына ұшырайды
4. Биологиялық бактериялық жолмен ластану.
Биологиялық қару сыналған жер Қазақстанда Арал теңізі.
Адам биолигиялық ластанудан оба, шума, алапес, т.б. ауруларға шалдығады.
5.космосты игеруге байланысты қоршаған ортаға келетін зияндар.
Ракеталардың ұшырылуы, атом қаруларын сынау.
Озон қабығының жұқаруына байланысты ультракүлгін сәулелері тіршілікті жойды.

3) Биологиялық ластаушы заттар.
Табиғи ортада химиялық және радиациялық ластанулардан басқа адамдар әр түрлі ауру туғызатын биологиялық ластанулар да кездеседі. Биологиялық ластануға ауру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар, қарапайымдылар жатады. Олар ауада, суда, топырақта, тірі организмдердің және адамның организімінде кездеседі.
Жер бетіндегі 1500000 жануарлардың 50000 жуығын паразит тіршілік етеді, соның ішінде 500-дей түрі адам паразитіә болып есептеледі. Адам паразитінің көбісі ауру тудыратын жәндіктер.иесінің дәлесінде тіршілік етуіне қарай паразиттер: уақытша және тұрақты болып бөлінеді.
Тіршілік етуге бейімделген клеткаларға микроорганизмдердің жетуіне қарай жұқпалы аурудың таралу жолдары бірнеше түрге бөлінеді.
5. Ауадағы тамшылар көмегімен тарау, яғни жұқпалы аурудың тыныс жолджары арқылы жұғуы, ал сырқат түкіргенде, жөтелгенде, сөйлегенде ауру қоздырғышы микробтар шашырап, ауамен бірге бейімделген тыныс жолдарының шарышты сілекей қабығына жетеді.
6. Ауыз арқылы тарау, яғни мокробтардың ішек-қарынжолдарынан түсуі. Ал қоздарғыш микробтар болса қоршаған ортаға үлкен және кіші дәрет арқылы шығады. Бұл жолмен ішек-қарында болатын жұқпалы аурулар тарайды.
7. Қан арқылы тарау, яғни микробтардың маса, бүрге, қандала, бит сияқты жәндіктер арқылы қанға түсуі. Бұл аурулар тобына: безгек, бөртпек, сүзек, оба т.б. жатады.
8. Жұқпалы аурулар қоздырғышы мен зақымдалған және зақымдалмаған адамдардың терісімен шарышты сілекей қабығының бір-біріне жанасып тиюі немесе сүйкесуі арқылы тарауы.
Биосфералық ластаушылар адамға ауру арқылы да жұғады және түрлі тымау, көк жөтел, дифтерия, қызылша және басқа ауруларды туғызады. Бұл аурулардың қоздырғыштары ауаға ауру адамдар жөтелгендер тіпті сөйлегенде ауаға тарап отырады.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Тіршілік қауіпсіздігі ҚР-ның Төтенше жағдай министірлігі. Оқу құралы. 1-2 кітап.
2. Николаев А.А. Основы защиты населения от оружение массового порожения ОМП Москва 1988
3. Жулинко В.Н. Ветеренарная таксикология Москва 2004
4. Шубин И. Гражданская оборона Москва 1980

Пән: Химиялық биологиялық қауіпсіздік негізі

№___ Дәріс тақырыбы: Биологиялық қаруды қолданудың әдістерін үйрету

Тақырыптың мақсаты:
Аталған тақырып қоршаған ортадағы химиялық зақымдану ошағының адамдарға және басқа тіршілік иелеріне тигізетін зиянды әсерін білу арқылы одан қорғанудың жолдарын жан-жақты талдау. Студенттерді химиялық зақымдану ошағы туралы түсініктеме мен толықтай таныстырып және олардың алдын алу жолдарын талдау.

Сұрақтар:
1. Биологиялық қару туралы түсінік
2. Биологиялық қарудың кесірінен жаппай таралатын аурулар
3. Биологиялық қарудың таралу жолдары

Әдебиеттер:
5) Николаев Л.А. Основы защиты населения от оружие массавого порожения ОМП Москва 1988
6) Жулинко В.Н. Ветеринарная таксиология Москва 2004
7) Тіршілік қауіпсіздігі ҚР-ның Төтенше жағдай министрлігі Оқу құралы 1-2 кітап
8) Шубин И. Гражданская оборона Москва 1980

Биологиялық қару дегеніміз - ауру тудырушы микроорганизмдер, токсиндер, вирустар, саңырауқұлақтар тағы басқа кері әсерінің тіршілік иелеріне тигізетін зияндарын айтады.
Биологиялық қару химиялық қару сияқты үлкен ғимараттарға әр түрлі құрылыс мекендеріне көп зиян келтірмесе де, адамдарға жануарлар мен өсімдіктерге өте қауіпті қару ретінде, сонымен қатар адамдар мен жан-жануарлардың азықтарына да зиян келтіріп, оның соңы жаппай қаруға әкелуі мүмкін. Сондай-ақ биологиялық қару әр түрлі жұқпалы аурулардың көзі ретінде ауру таратындықтан, адамдар мен жануарлардағы аурулар (биологиялық қарудан болатын) антропозооноз деп аталады.
Биологиялық қару кейбір оқулықтарда бактериологиялық қару деп аталады.
Биологиялық қарудың кесірінен жаппай таралатын аурулар ғылыми тілде айтқанда эпидемия деп аталады (адамдар арасында), ал жануарлар арасындағы аурулар эпизотия және өсімдіктер арасындағы аурулар эпифитотия деп аталады.
Биологиялық қарудың ядролық және химиялық қарулардан айырмашылығы кез келген ағзаға өте аз мөлшерде енсе де, жаппай ауру таралуына әкеледі.(шешек, чума)
Кез келген жұқпалы ауру сау организмге әр түрлі жолмен жұғу арқылы ерекшеленеді.( ауа, азық, сілекей, тері қабаты, кез келген тұрмыстық заттар арқылы т.с.с.)
Биологиялық қарудың қоршаған ортада сақталу мерзімі ұзаққа созылады және аяқ астынан өте қауіпті аурулардың туындауынан себепкер болып жатады. Аталған қарудың тағы бір басқа қарудан айырмашылығы сау организмге жұққаннан кейін белгілі бір мерзім аралығында ауру белгісі болмайды. Ол мерзімді кезеңді инкувация кезеңі деп атайды.
Инкувациялық кезеңде ауруды тек зертханалық әдістер ғана қоздырғыш түрлерін анықтауға болады.
Биологиялық қарудың таралу жолдары.
Биологиялық қарудың кеңінен таралған таралу жолы аэрозолды болып табылады. Ауа арқылы тарайтын жұқпалы ауру қоздырғыштары негізінен тыныс алу жолдарын, жарақатталған тері қабаты, ауыз қуысының сілекей қабаты арқылы және көз қарашығы арқылы таралады. Сондай-ақ ауа арқылы таралған қоздырғыштар адам үстіндегі киімге, жан-жануарлардың терісіне және азық-түлік құрамына түсу арқылы да таралып жатады.
Аталған биологиялық қоздырғыштар арнайы және механикалық жолмен де тарайды.
Арнайы жолмен таралған қоздырғыштар белгілі бір ағзада жетіліп көбееді, тек содан кейін басқа ұсақ жәндіктер арқылы таралып жатады. Механикалық таралу кезінде қоздырғыштар тіршілік иелерінің аяқ-қолдарымен денесі арқылы ұсақ жәндіктерге өтіп жатады.
Биологиялық қарудың негізгі қоздырғышы ретінде антропозоонозды қарулар болып табылады.
Күйдіргі ауруы - адамдарда (сибирская язва) аталған аурудың қоздырғысы көбінесе ауа арқылы, азық құрамында, әр түрлі тұрмыстық заттар арқылы таралады. Адам шығыны қажетті шара қолданбаса, 100% жетеді. Ал тері қабатында кездесетін түрінде адам шығыны 15%-ды құрайды.

Әдебиеттер:
9) Тіршілік қауіпсіздігі ҚР-ның Төтенше жағдай министрлігі Оқу құралы 1-2 кітап
10) Николаев Л.А. Основы защиты населения от оружие массавого порожения ОМП Москва 1988
11) Жулинко В.Н. Ветеринарная таксиология Москва 2004
12) Шубин И. Гражданская оборона Москва 1980

Пәннің аты. Химиялық биологиялық қауіпсіздік негіздері.
№ ____ Дәріс тақырыбы Зиянды заттар және кәсіптік ауруларды ескерту
Тақырыптың мақстаы:
Аталған тақырып қоршаған ортаның химиялық зақымдалған ошақтың адамдарға және де басқа тіршілік иелеріне тигізетін зиянды әсерін беру арқылы одан қорғану ошағы туралы түсінікпен толықтай таныстырып және олардың алдын алу жолдарын талдау.
1. Зиянды заттар
2. Кәсіптік ауруларды ескерту
3. Зиянды заттардың адам организміне әсер ету дәрежесінің қауіпсіздік классификациясы

Зиянды заттар және кәсіптік ауруларды ескерту
Химиялық өндіріс өнеркәсіпте істейтін жұмысшыларға потенциалды кәсіптік улану және ауру тудыруы мүмкін. Бұл еңбек ету процесінде жұмысшылардың химиялық заттармен, улы заттарды ұстаудан болады.
МЕСТ 12.1.007-76 ССБТ- Зиянды заттар. Зиянды заттар дегеніміз – қауіпсіздік шаралары сақталмаған жағдайда адам организмімен байланыс нәтижесінде өндірістік жарақаттар, кәсіптік аурулар, денсаулықтың күрт нашарлауын тудыратын заттар. Бұл заттар – шикізаттарда, азық-түліктерде, жартылай азық-түліктерде, өндіріс қалдықтарында болуы мүмкін. МЕСТ қолданылуында жалпы қажеттіліктерді өндіруде, қолданылуда, сақталуда қабылдайды.
Адам организміне тыныс алу мүшелері арқылы кіретін зиянды заттардың әсерінен организмде түрлі ауытқулар тууы мүмкін.
Жіті уланулар әдетте авария, құрылғылардың бұзылуынан, техникалық қауіпсіздіктердің дөрекі бұзылуынан аз уақыт ішінде пайда болады.
Созылмалы уланулар ақырындап көп уақыт өте келе пайда болатын зиянды заттардың аздап әсер ете отыруынан туады.
Зиянды заттардың физиологиялық активтілігін токсикология ғылымы зерттейді. Токсикология ғылымы медицинаның бір саласы болып табылады. Токсикологияда зиянды заттар деп адамның еңбек ету кезінде денсаулығына зиян немесе өлуіне алып келген заттарды айтады.
Токсикология ғылымының мақсаты – улы заттарды өндірісте қолданылуы кезіндегі қауіпсіздік ережелері, адам ағзасына әсер етуін, қарсы шараларды және емдік шараларды қолдануы болып табылады.

Зиянды заттардың адам организміне әсер ету дәрежесінің қауіпсіздік классификациясы.

Көрсеткіш
Қауіпсіздік класының қалпы

1
2
3
4
Зиянды заттардың қажетті шекті концентрация мөлшері (жұмыс аумағының ауасындағы), мгм3
0,1-ден төмен
0,1-1,0
1,1-10,0
10,0-нан жоғары
Асқазанға енген орташа өлім шегі, мгкг
15-тен төмен
15-150
151-5000
5000-нан жоғары
Теріге енген орташа өлім шегі, мгкг
100-ден төмен
100-500
501-2500
2500-ден жоғары
Ауадағы орташа өлім шегі, мгм3
500-ден төмен
500-5000
5001-50000
50000-нан жоғары
Ингаляциялық улану жағдайының коэффициенті
300-ден жоғары
300-30
29-3
3-тен төмен
Жіті әрекет аумағы
6,0-ден төмен
6,0-18,0
18,1-54,0
54,0-ден жоғары
Созылмалы әрекет аумағы
10,0-ден жоғары
10,0-5,0
4,9-2,5
2,5-тен төмен

Пайдаланған әдебиеттер:
5. Тіршілік қауіпсіздігі ҚР-ның Төтенше жағдай министірлігі. Оқу құралы. 1-2 кітап.
6. Николаев А.А. Основы защиты населения от оружение массового порожения ОМП Москва 1988
7. Жулинко В.Н. Ветеренарная таксикология Москва 2004
8. Шубин И. Гражданская оборона Москва 1980

Өзін-өзі тексеру сұрақтары
$$$ 1 А
Химиялық қауіпсіздік негізіне анықтама бер:
А) улаушы зат (УЗ), барлық уландырғыш заттардың жиынтығы.
В) лесде әсер етуші улаушы топ УЗ;
С) УЗ ұшу тобы,
D) синильді қышқыл, хлорциан, окись көміртегі,
Е) ҮЗ тері бетінің әсері

$$$ 2 В
УЗ негізгі кіру жолы. Ол:
А) шек – қарынға;
В) демалу құрылғысына (ингаляция), тері бетіне, ішек-қарынға;
С) тері бетіне;
D) демалу құрылғысына (ингаляция);
Е) шекке.

$$$ 3 В
Тыныс алу мүшесін- жамылғыларын іш құрылысын зақымдайтын әсер. Бұл:
А) УЗ-тың тұрақтылығы :
В) УЗ улылығы.
С) Ұшқыш улы заттардың тобы,
D) Құрамында фосфор бар УЗ ( зарин, зоман, Ви- Икс)
Е) тез ұшқыш УЗ топы;

$$$ 4 D
УЗ-тың тұрақтылығы :
А) Тыныс алу мүшесі арқылы зақымдаушы әсер (ингаляция),
В) тері жамылғылары арқылы зақымдаушы,;
С) Бұл УЗ зақымдаушы әсерін тек ауада ғана сақтау қабілеті;
D) Бұл УЗ зақымдаушы әсерін тек ауада ғана сақтау қабілеті немесе УЗ өз зақымдаушы әсерін ауада немесе жерде белгілі бір уақытта сақтау қабілеті;
Е) Зертелмеген.

$$$ 5 E
Жүйке жүйесін зақымдаушы әсері бар улы зат.
А) тез әсер етуші УЗ;
В) құрамында фосфоры бар УЗ
С) синильді қышқыл, хлорциан, сілті;
D) тері арқылы түсетін УЗ ;
Е) Ұшқыш УЗ тобы, фосфор құрамында УЗ жоғарғы улағыш қасиетімен түсіндіретін ұшқыш улы заттың тобы ( зарин, зоман, Ви- Икс)

$$$ 6 A
УЗ уландырғыш әсері:
А) тез әсер етуші УЗ;
В) әсер етуші УЗ;
С) Уландырғыш зат (УЗ), уландырғыш қосылыстары бар улы зат;
D) синиль қышқылы, хлорциан, сілті ;
Е) Тері арқылы түсетін УЗ .

$$$ 7 C
Тез әсер етуші УЗ тобы:
А) фосфорлы сутегі;
В) сілті, мышьяк;
С) синиль қышқылы, хлорциан, сілті, мышьякты және фосфорлы сутегі.
D) синил , хлорциан, сілті;
Е) тері арқылы түсетін УЗ .

$$$ 8 E
Тұншықтыру әсері бар УЗ.:
А) тез әсер етуші УЗ;
В) құрамында фосфоры бар УЗ
С) синиль қышқылы, хлорциан, сілті;
D) тері арқылы түсетін УЗ;
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады.

$$$ 9 B
УЗ тұшықтыру әсері бар негізгі түрі :
А) құрамында фосфоры бар УЗ;
В) Фосген, дифосген;
С) синиль қышқылы, хлорциан, сілті;
D) тері арқылы түсетін УЗ
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады.

$$$ 10 C
Тері арқылы түсетін УЗ:
А) құрамында фосфоры бар УЗ;
В) Фосген, дифосген;
С) Иприт және азотты иприт;
D) Қанға және мифаға түсу кезінде адамның немесе жануардың жалпы улануын тудырады ;
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады

$$$ 11 D
Тері арқылы түсетін УЗ деген не?
А) құрамында фосфоры бар УЗ;
В) Фосген, дифосген;
С) Иприт и азотистты иприт ;
D) Қанға және мифаға түсу кезінде адамның немесе жануардың жалпы улануын тудырады
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады

$$$ 12 A:
УЗ прихотрофты улы зат
А) көздің қабықшаларына әсер етеін УЗ тобы ( лакриматорлар , мысалы хлорацетофенон) және жоғарғы тыныс алу жолдары ( стермиттер, мысалы адамсит) ;
С) Иприт и азотистты иприт ;
D) Қанға және мифаға түсу кезінде адамның немесе жануардың жалпы улануын тудырады;
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады.

$$$ 13 B
Психогенді әсері бар УЗ:
А) көздің қабықшаларына әсер ететін УЗ тобы;
В) УЗ тобы, орталық жүйке жүйесінде химиялық регуляцияның бұзылу нәтижесінде болатын уақытша психоз;
С) күкіртті қышқыл, хлорциан, сілті;
D) тері арқылы түсетін УЗ;
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады.

$$$ 14 C
Тұрақты УЗ :
А) құрамында фосфоры бар УЗ;
В) Фосген, дифосген;
С) УЗ тобы, орталық жүйке жүйесінде химиялық регуляцияның бұзылу нәтижесінде болатын уақытша психоз;
D) тері арқылы түсетін УЗ;
Е) тұншығу кезінде жоғары тыны алу жолдары және өкпе зақымданады

$$$ 15 D
Тұрақты УЗ негізгі түрлері:
А) ауаның қысқа мерзімде ластайтын улы заттың аз қайнау тобы;
В) бұл құюлы жән шағу кезінде адамдарды мен жануарларды, өсімдіктерді зақымдаушы химиялық заттар;
С) Хлор, цианистты сутегі, аммиак, күкіртті ангидрид, сутегі;
D) Ви- Икс (Ви- газы), зоман, иприт ;
Е) күкіртті қышқыл, хлорциан, сілті .

$$$ 16 E
Төмен әсер етуші УЗ :
А) құрамында фосфоры бар УЗ;
В) Фосген, дифосген;
С) УЗ тобы, орталық жүйке жүйесінде химиялық регуляцияның бұзылу нәтижесінде болатын уақытша психоз;
D) тері арқылы түсетін УЗ
Е) ауаның қысқа мерзімде ластайтын улы заттың аз қайнау тобы

$$$ 17 C
Тұрақсыз УЗ типтік түрлері :
А) ауаның қысқа мерзімде ластайтын улы заттың аз қайнау тобы;
В) бұл құюлы жән шағу кезінде адамдарды мен жануарларды, өсімдіктерді зақымдаушы химиялық заттар;
С) Фосген, күкіртті қышқыл, хлорциан ;
D) Ви- Икс (Ви- газы), зоман, иприт ;
Е) күкіртті қышқыл, хлорциан, сілті .

$$$ 18 A
Тез әсер етуші УЗ:
А бұл құюлы жән шағу кезінде адамдарды мен жануарларды, өсімдіктерді зақымдаушы химиялық заттар;
В) Фосген, дифосген;
С) УЗ тобы, орталық жүйке жүйесінде химиялық регуляцияның бұзылу нәтижесінде болатын уақытша психоз;
D) тері арқылы түсетін УЗ;
Е) ауаның қысқа мерзімде ластайтын улы заттың аз қайнау тобы.

$$$ 19 D
Негізгі түрлері КӘУЗ :
А) құрамында фосфоры бар УЗ
В) Фосген, дифосген;
С) Иприт и азотты иприт ;
D) Хлор, цианисты сутегі, аммиак, күкіртті ангидрид, сутегі;;
Е) Фосген, аммиак, серистый ангидрид.

$$$ 20 B
УЗ химиялық жолмен ластанған зона:
А) Химиялық қару әсері нәтижесінде пайда болған территория;
В) уландырғыш зат пен ласталған улаушы концентрация болып таралған территория;
C) өсімдіктер зақымданған территория;
D) жануарлардың зақымданған территория;
E) тұрғындардың зақымдалған территориясы.

$$$ 21 E
Химиялық зақымдану ошағы:
А) Химиялық қару әсері нәтижесінде пайда болған территория;
В) территория, над которой распространилось облако, зараженное отравляющими веществами с поражающими концентрациями;
C) өсімдіктер зақымданған территория;
D) жануарлардың зақымданған территория;
Е) қарсыластың химиялық қару әсері нәтижесінде массалық жеңіліс тапқан территория

$$$ 22 С
Химиялық зақымдану құралдарынан қорғау әдістері :
А) құрылғы дегазациясынан кейінгі територия ;
В)өндірістік филтірлеуші газқағарлар;
С) жеке және ұжымдық қорғау құралдары;
D) химиялқ қару әсерімен зақымданған территориға жатпайтын;
Е) құрылғы дегазациясынан кейінгі територия.

$$$ 23 А
Амиакпен күкіртті ангридидпен күкіррті сутекпен ластанған ортаны қорғау үшін қолданылады.
А) өндірістік филтірлеуші газқағарлар;
В) өндірістік емес филтірлеуші газқағарлар;
С) соғыстық өндірістік газқағарлар;
D) простые фильтрующие противогазы;
Е) қорғаушы маска.

$$$ 24 Е
Химиялық қару ғимаратқа әсері :
А) әсерін тигізеді;
В) аз мөлшерде тигізеді;
С) тәулік ішінде әсерін тигізеді;
D) бірнеше минут ішінде тигізеді;
Е) тигізбейді.

$$$ 25 В
Химиялық өндірстік цехтарда жұмысшылырамен қызметкерлер істеуі қажет:
А) жеке бас құралынсыз;
В) жеке бас құралымен ;
С) бір күнге дейін;
D) бірнеше минут ішінде;
Е) бірнеше сағаттан бір енен аптаға дейін.

$$$ 26 В
Химиялық зақымданудан кейін өндірістік процессті жаңарту жүргізіледі:
А) зақымдалған ошақтыликвидациялау үшін;
В) ғимараттардағы дегазациядан кейінгі территория;
C) асқынған аурулар туындаған жағдайда;
D) созылмалы аурулар туындаған жағдайда;
E) жануарлар қырылған жағдайда.

$$$ 27 А
Өндірістен УЗ-тан гермитизациялау объектерде жүргізіледі:
А) тамақ фармацевтика, сумен қамту және ауылшаруашылығында;
В) ауылшаруашылығында
С) сумен қамту шаруашылығында,
D) тамақ және ауыл шаруашылығында;
Е) жүргізілмейді.

$$$ 28 D
Карантин және обсервация ұйымдастырылады:
А) жануарлар өлімінде;
В) өте қатер ауру туған жағдайда;
С) созылмалы ауру туындаған кезде;
D) биологиялық ластанған ошығы;
Е) ауыл шаруашылығында.

$$$ 29 E
Ауаның және топырақтың температурасы жоғарлағанда УЗ :
А) көтерілмейді;
В) төмендейді;
С) төмендемейді;
D) жоғалып кетеді;
Е) көтеріледі.

$$$ 30 C
Ластанған аулаға түскен қарда УЗ сақталады:
А) 1 сағаттай;
В) 1 апатадай;
С) ұзақ уақытқа;
D) 3 күн ішінде;
Е) 3 апта ішінде.