Герман Конституциясы бойынша басқару органдары
Дәріс №1
Тақырыбы: Ежелгі елдердегі мемлекет және құқық.
А) Курстың оқыту пәні және әдісі
Б) Ежелгі Вавилон
В) Ежелгі Қытай
Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы қоғам өмірінің бір жағын зерттейтін қоғам туралы ғылымдардың бір бөлігі болып табылады. Мемлекет пен құқытың жалпы тарихы мемлекет және құқық сияқты қоғамдық құбылыстардың шығуы мен дамуын зерттейді. Бұл ғылым бір уақытта тарихи және заңдық болып келеді. Егер ғылым ретінде тарих қоғамның біртұтас пайда болуы, дамуы мен қызмет атқару процесін зерттесе, ал мемлекет пен құқық тарихы мемлекет пен құқыты олардың тек пайда болған кезінен бастап қарастырады.
Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихының пәні болып жеке елдің хронологиялық жүйелілігі бойынша нақты-тарихи жағдайында мемлекет пен құқытың пайда болу, даму және қызмет атқаруының нақты және арнаулы заңдылықтары табылады.
Бұл пәнді оқып-үйрену үшін келесі әдістер қолданылады :
тарихи әдіс, мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты тарихи зерттелінуін қарастырады ;
салыстырмалы –тарихи әдіс, тарихи көрініс тапқан фактілерді өзге ұқсас біркелкі фактілермен салыстыруға мүмкіндік береді :
жүйелі-құрылымдық әдіс, ішкі байланыстылық тән элементтер және жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін элементтер құрылымын зерттеуді болжайды ;
статистикалық әдіс, зерттеу объектісіне көптеген сандық көрсеткіштер тән болғанда тарихи процестің сандық жағын зерттеуде қолданылады.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихын оқып-үйрену жоғары дәрежелі маманданған заңгерді дайындауға маңызы зор. Ең алдымен мемлекет пен құқықтың жалпы тарихын оқып-үйрену студенттердің мемлекеттік –құқықтық құбылыстарға тарихи ықпал сезімін тәрбиелейді, студенттерді жалпы қоғамдық өмірді және мемлекет пен құқықты танудың ғылыми әдістері білімімен қаруландырады.
Мемлекет пен құқықтың кез келген құбылысы тек оның даму тенденциясы мен келешегін ұғыну кілті табылғанда, бұл құбылыс қалай пайда болды, қалыптасудың қандай сатыларынан өтті және қандай бағытта қозғалуда, дамуда екендігі айқындалғанда ғана дұрыс ұғынықты болады.
Оқулық негізінен сырттай оқу бөлімінің студенттеріне арналған. Мұнда жеке елдердің мемлекеттік-құқықтық құбылыстарын хронологиялық сипатта, 4 негізгі кезеңдер шеңберінде : ежелгі әлем, орта ғасыр, жаңа заман және қазіргі замандағы тарихы мазмұндалған.
Оқулық шеңберінде зерттелініп отырған елдердің барлық мемлекеттік-құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамту мүмкін емес. Сондықтан мемлекет пен құқықтың қоғамдық құрылыс, мемлекеттік құрылыс (басқару және мемлекеттік құрылыс формасы, билік пен басқарудың орталық және жергілікті органдарының құрылысы мен өкілеттіктері, олардың арақатынасы) және құқық (құқықтық қайнар көздері, құқықтың негізгі институттары: меншік құқығы, міндеттемелік құқық, неке-отбасының және мұрагерлік құқық, қылмыстар мен жазалар, сот процесі) сияқты ұғымдарымен ашылатын негізгі аспектілері ғана қарастырылады.
Ежелгі Вавилон
Мемлекет және құқық туралы ілімдер алғашқы кезде адамдардың мифтік көзқарастары негізінде пайда болды. Адамдардың қоғам мен табиғаттағы орны туралы мәселе ежелгі Шығыс жөне Батыс халықтарында, египеттіктерде, үндістерде, вавилондықтарда, гректерде, қытайларда, римдіктерде және т.б. халықтардың мифтік аңыздарында көрініс табады.
Мифология — ежелгі адамдардың өзін қоршаған әлемге, дүниеге қатынасы. Мифтік көзқарастарда болашақ ілімдердің элементтері де кездесетін, оларды алғашқы адамдар өздерінің тіршілігі мен қызметіне қажетті түрде пайдаланған. Мифтік аңыздарда адамдарды алғашқыда құдайлардың билегендігі, кейіннен құдайлар адамдарды ел билеу әдістсріне үйретіп, ел билеуді олардың өз қолдарына бергендігі туралы айтылады.
Хаммурапи бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы (б.з.д. 1792—1750 жж.) Бұл уақыт Вавилонның бүкіл Қос озенаралығында экономикалық, саяси жане мәдени орталығына айналу және оның гүлденуі мен дәуірлеу кезеңі. Әділдіктің қорғаушысы ретінде баяндалған Хаммурапи заңы еркін адамдар мен құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзінде бекітеді. Олардың әлеуметтік жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретінде бағалайды, билеуші топтың мүддесін және жеке меншікті кызғыштай қорғайды.
Ежелгі парсылардың дүниетаным туралы көзқарастары зороастризмде көрініс тапты және дамытылды. Зороастризм бойынша мемлекет аспан қүдайы Ормузданың жердегі билігі болып саналады. Мемлекет билеушісі — монарх — жердегі Ормузданың әмірін орындаушы қызметкері, ол халықты жауыздық пен жамандықтан қорғауға, мемлекетке қауіп төндіретін әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрін себуге міндетті.
Ежелгі Үндістандағы саяси және құқықтық ілім мифтік және діни көзқарастар түрінде қалыптасты. Брахманизм идеяларының алғашқы көріністері б.э.д. екі мыңдаған жылдықтағы "Веда" ескерткіштерінде кездеседі. "Веда" — "білім, кіріспе" (Санскрит тілінде) деген ұғымды білдіреді. Бұл ведаларда адамдардың төрт варнаға (кастаға) бөлінетіндігі және брахмандар — Пуруши құдайдыңаузынан, кшатрийлер — құдайдың қолынан, вайшийлер — құдайдың санынан, шудралар — құдайдын табанынан жаратылды деп айтылады. Ману заңдарының 96-бабында "Тірі жәндіктердің ішіндегі ең қасиеттісі — жандылар, ал жандылардың ішінде адам, ал адамдардың ішінде брахмандар" деп айтылады.
Ману заңдарында адамдардың варналарға бөлінуі және олардың қоғамдағы орны мен әлеуметтік теңсіздігі қорғалады. Әртүрлі варна мүшелерінің құқықтары мен міндеттерінің тең болмауы олардың заң алдындағы қылмыс пен жазадағы әділетсіздігіненкөрінеді.
Ежелгі Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды ағымдардың бірі даосизм ілімінің негізін салушы болып б.э.д. VI ғасырда өмір сүрген Қытай оқымыстысы Лао-цзы саналады. Даосизм ілімінде аспан, табиғат және қоғам заңдылықтары анықталады. Бұл заңшылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әділдікті жақтайды. Дао ілімі бойынша барлық адам тең. Өздәуіріндегі мәдени жетімсіздіктер мен адамдардың әлеуметтік-саяси теңсіздігін, халықтың қайыршылық жағдайын және т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейді. Оның айтуынша ақылды билеуші өзінің қол астындағыларға "дао" жолымен (табиғи жолмен) жүруге жағдай жасайды. Ондай билеуші халықтың жеке ісіне араласпайды. Оның басты міндсті — елдегі тәртіп пен заңдылықты сақтау ғана
Ежелгі Қытай.
Қытайдағы саяси және философиялық ілім тарихында конфуцизм ілімі маңызды роль атқарады. Оның негізін қалаған б.э.д. 551—479 жылдары өмір сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды. Дәстүрлі көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттің патриархалды — патерналистік концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша, мемлекет — үлкен жанұя.
Әлеуметтік теңсіздікті қалыпты жағдай ретінде қарастырған Конфуций аристократиялық билік концепциясын, яғни ақ-сүйектер тобының билігін жақтады. Конфуций билеушілерді өз бағыныштыларына кайырымды болуға шақырды. Билеуші қайырымды болса, төменгі адам да қайырымды болады. Биліктің осы ережесін жақтаған Конфуцийден "Шөп жел сокқан жаққа кисаяды деген нақылсөз қалған. Ішкі және сыртқы соғыстарға қарсы болған Конфуций Кьггай жерінен алыс түратын басқа халықтарды білімділікпен және ақылмен жаулап алуды ұсынды.
Конфуцийдің этикалық-құқықтық және мінез-құлық нормалары мен принциптері адам өмірі мен тұрмысының барлық жағын қамтыған. Бұған дәстүр ережелері (ли), ата-аналар мен үлкендерге құрмет (сяо), адамдық касиет (жэнь), адамдар қамқорлығы (шу), билеушіге адалдык (чжун), парыз (и) және т.б. жатады.
Конфуцизм ілімі, сонымен бірге, ел билеушілері мен өкімдерге де қол астындағыларға тап баласындай қарауға кеңес береді.Конфуций бойынша "ақылды билеуші ауыр жазамен адамдардың жанын қинамайды, оларды табаңдылықпен, ең алдымен өзі үлгі-өнеге көрсетіп жақсылыққа тәрбиелейді". Конфуцизм ілімі мемлекеттік дін рөлін атқара бастады.
Ежелгі Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген. Легизм ілімінің және заңшылдар мектебінің негізін қалаған ол Шан облысының билеушісі болды. Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару жүйесін қолдады. Сол кездегі үлкен ықпалға ие болған конфуцизмді сынаған Шан Ян заң нормалары ғана елде тәртіп орната алады деп есептеді. Ел басқарудың негізгі әдісі ретінде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен адамдар арасындағы қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл "кімді КІМ жеңетіндігі" туралы принципке негізделген таптар күресінің қатынастарын көрсетті. Оның айтуынша, "халық,өз өкіметінен күштірек болса, мемлекет әлсіз, ал өкімет өз халқынан күштірек болса, армия күшті, өрі қуатты болады".
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста болу оларды жазалау және күштеу шараларыарқылы қалаған тәртіпке көндіруге болады деген тұжырымға сәйкес келеді.
Студенттердің өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. 1)МҚТ пәні түсінігі?
2. 2)МҚТ пәнінің әдістемелерін атаңыз?
3)МҚТ пәнінің кезеңдерін атаңыз?
4)Ежелгі Вавилондағы мемлекет пен құқық туралы ойлардың пайда болу ерекшеліктері;
5) Хаммурапи заңдарының ерекшеліктері;
6) Ману заңы және оның саяси құқықтық ерекшеліктері
7) Қытайдағы саяси және философиялық ілім тарихында конфуцизм ролі
Дәріс №2
Тақырыбы: Ежелгі Греция және Рим мемлекеті және құқығы
А) Антикалық полис
Б) Афина және Спарта басқару жүйесі
В) Принципат және доминат
Ежелгі грек полистерде саяси-құкықтық көзқарастың пайда болуы мен дамуында үш кезең айқын байқалады. Epлiк кезең-(б.з.д. IX—VI ғғ) ежелгі грек мемлекетінің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси-құқықтық көзқараста рационализм (Гомер, Гесиод, атақты "жеті данышпан") байқалады –және "мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екінші кезең — (б.з.д. V және IV ғасырдың бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-құкықтық ойларының гүлденген кезеңі (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель және т.б.) Үшінші кезең — (б.з.д. IV ғасырдың екінші жартысы мсн II ғасырлары) эллинизм кезеңі. Ежелгі грек мемлекетінің құлдырауы, грек полистерінің алғашқыда Македония, кейіннен Рим билігіне көшуі (Эпикур, стоиктер. Полибий жәнс т.б.) Б.з.д. IX—VIII ғасырларда ежелгі мифтік көзқарастар архаистік поэзияда, одан кейін Гомер мсн Гесиодтың поэмаларында өзінің алғашқы сипатын жоғалтып, этикалық және саяси-құқықтық өзгеріске ұшырайды. Гомердің "Илиада" және "Одиссея"поэмаларындағы оқиғалар (б.з.д. VI I ғ.) гректердін әскери және қоғамдық өмірінен көптеген құнды мәліметтер береді.
Гомер мен Гесиод поэмаларына тән адамдар әрекеті мен олардың өзара қарым-қатынастарындағы адамгершілік-құкықтык, тәртіптер туралы көзқарастар Ежслгі Грециядағы "Жеті данышпан" деп аталғандардың шығармашылығында одан әрі жалғасын табады. Оларға әдетте Фалес, Питтак, Периандр, Биант, Солон, Клеобул және Хилон енген. Олар полистік өмірде әділетті зандардың үстем болуын батыл жақтады. Олардың кейбіреулері билік және заң шығару қызметтерінде өздерінің саяси-құқықтық идеяларын жүзеге асыруға әрекеттенді. Биант, Солон, Хилон сияқты грек ойшылдарының пікірінше, ізгілікті полистік қоғамдағы заңның, сақталуы және салтанат құруы оның айрықша бөлімі больп табылады. Азаматардың тираннан қорқатындай заңы қалыптасқан мемлекетті Биант ең үлгілі мемлекет деп есептеді. "Өзіңді-өзің таны" қағидасының авторы спартандық Хилонның "Заңға табын" деген шақыруы Дельфадағы Аполлон храмына ойылып жазылды. "Жеті ғүламаның" қатарына қосылған Солон (б.з.д. 638—559 жж) тарихта атақты реформатор, мемлекеттік кайраткер және ЗАҢ шығарушы ретінде қалған. Архонт болып сайланган ол б.з.д. 594 жылы жаңа зандар шығарды. Оның реформаларын экономикалык және саяси деп бөлуге болады. Заң шығарушы ретінде Солонселолық және қалалык демостық және оған қосылған евпатридтердің мүддесін қорғады. Оның ең басты реформасы "сисахфия"-("ауыр жүкті сілкіп тастау"), яғни кедейлердің кепілдікке алушы жер учаскесіндегі қарыз тастарды жою еді. Бұл қарыз тастар бойынша қарызын өтей алмаған адамдар өзінің жеке бостандығын кепілдікке салған, яғни қарызын өтей алмағандар құлға айналдырылған.
Б.з.д. V1-V ғасырларда Пифагор, Архит, Гераклит және тағы басқалар қоғамдық және саяси-құқықтық тәртіптердіфилософиялық негізде қайта құру қажеттігі туралы идеялар ұсынды. Олар демократияны сынай отырып, ақыл және адамгершілік элитасының "озықтары" билігі — аристократиялық идеалды жақтады. Гректің ұлы ойшылы Демокрит б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында адамның, адам қауымдастығының және қоғамның пайда болуы мен тұрақтауын әлемдік дамудың табиғи процесіндегі бір бөлшек ретінде қарастыруға талпынды. Мемлекеттік басқаруда халық билігі — демократияны жақтаған Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін айтады. Оның пайымдауынша, "Ақымақтардыңел басқарғанынан бағынғаны артық. Табиғатты да үздіктер мен саналылардың басқаратыны мәлім, сондықтан да жоғары ақыл мен адамгершілік касиеттері бар адамдардың билігі дұрыс болып табылады". Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың қоғамдағы қалыпты өмірін қамтамасыз етуге және соңдай нәтижеге жетуге қажетті жағдай жасауы тиіс.
Платон — антикалық заманның ғана емес, бүкіл философия, саяси және құқықтық ілімдер тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі.Өзінің еңбектері мен шығармаларында ұлы ойшыл абсолюттік социализмді жақтады. Оның айтуынша, әрбір идея жеке заттың немесе барша заттың абсолюттік мәнін білдіретін ерекше идеялар әлемін құрайды, яғни идеялар мәңгілік, олар жоғалып кетпейді, жаңадан пайда болмайды.
Платон идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналысуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан екінші топқа өту мүмкіншілігін жоққа шығармайды. Платон идеалды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасын қиындықпен болса да жүзеге асатынына сенеді. Идеалдымемлекеттің өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір сүре алмайды.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, тимократия,олигархия, демократия және тирания) айтады.
"Заң" деген шығармасында Платон мемлекеттік қүрылымнын. екінші жобасын ұсынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскслерін алады. Бұл жер оларға жеке меншік түріңде емес, пайдалану құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттін жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлыктың заң шеңберіңдегі шегі анықталады.
Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонын шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384—322жж.) есімімен тікелей байланысты.
Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға талпыныс жасады. Аристотельде саясат ғылым ретінде этикаментығыз байланысты. Оның көзқарасы, бойынша саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымыболып табылады. Этика саясаттың бастауы, оньң кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін — теңестіретін және үлестіретін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде "арифметикалық теңдік" қарастырылады.
Мемлекет формасын Аристотель мемлекеттегі жоғары билікті білдіретін саяси жүйе ретінде сипаттайды. Бұл жерде мемлекетформасы билеушілердің санымен (біреу, аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бүдан басқа мемлекеттін дұрыс және бұрыс формаларытуралы да айтылады. Дұрыс формадағы билеушілер көпшіліктін мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің жеке басының мүдделсрін көздейді. Аристотель пікірінше, дұрыс формадағы мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық және полития, ал екінші формаға тирания, олигархия және демократия жатады. Мемлекеттің ең дұрыс формасы ретінде Аристотельполитияны айтады. Политияда жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құрады.
Адамдардың табиғи және тарихи қауымдасуын Полибии олардың жануарлар сияқты қорғансыздығы мен әлсіздігінен, осыдан келіп тобырға басшылық жасаудың қажеттілігін түсінуінен деп ұғындырады. Алғашқы кезде өзінің күшімен және батылдылығымен тобыр көсемі болғандар бірден билікті өз колдарына алып, бұл билікті табиғи заңдылық ретінде пайдаланды. Мемлекеттің демократиялык басқару формасының алғашқы кезеңінде бостандық пен еркіндік жоғары бағаланады. Бірақ басқалар есебінен өмір сүруге дағдыланған тобыр өздерінің көсемін сайлап, демократиялық билікті құлатады және мемлекет билігінен бойын аулақ салады.Демократия охлократияға айналады. Бұл жағдай ізгілікті мемлекеттің ең нашар түрі ретінде көрінеді және басқару формаларының ең соңғы сатысы болып есептеледі. Мемлекеттік билік формаларының ауысуын сипаттай келе, Полибий басқарудың ең тиімді формасы ретінде патшалық биліктің, аристократияның және демократияның ең жақсы тұстарының араласқан формасын ұсынады. Оның баскарудың аралас формасы туралы ойлары мемлекет, құқық және билікті бөлу теориясында одан әрі дамытылды.
Ежелгі Римдегі саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың әртүрлі топтары — патрицийлер мен плебейлер,нобилиттер (патрицийлср мен байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен полярлар (төменгі халықты қолдаушылар). еріктілер мен кұлдар арасындағы өткір күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемі дамып отырды.
Адамның алғашқы табиғи жағдайдан саяси өмір мен мемлекеттің, заңдар мен ойлардың пайда болуына дейін прогрессивті дамуы туралы жалпы философиялық көзқарастар Гит Лукрецийдің "Заттың табиғаты туралы" поэмасында көрініс тапты және одан әрі дамытылды. Оның бұл шығармасында адамның, табиғаттың, әлемнің және қоғамның пайда болуы туралы мәселелер материалистік түрғыда жеңіл, түбірлі түрде өлеңмен баяндалады.
Дүниеде бәрінің негізі материя деп мойындай отырып, Лукреций "бәрі материядан шығады және бәрі сонымен өмір сүреді" деп атап көрсетеді Дінді ғылыми прогрестің кедергісі деп бөлген ол діни ұғымдарды да батыл сынға алады. Рим қоғамының кемшіліктерін де айыптап отырып, саяси күрес пен билікті өзінің жеке басының мүддесі үшін пайдаланушылар туралы теріс пікірде болды.
Бұл кездегі ресми христиан доктринасы мен христиандықтың саяси идеологиясының көрнекті қайраткері Аврелий Августиншешімінде схоластика қағидалары да көрініс тапты.
Ежелгі Римнің атақты шешен заңгері, мемлекеттік қайраткері және ойшылы Марк Туллий Цицерон б.з.д. 106 жылы туып, б.з.д. 43 жылы қайтыс болды. Ол кейінгі ұрпаққа, адамзат мәдениетіне орасан зор мұра қалдырған ұлы философ және саясаткер болды. Оның кең қамтылған шығармашылығында мемлекет пен құқық мәселелеріне көп орын берген. Бұл мәселелер оның осы тақырыпқа арнайы жазған мемлекет туралы "Құдайлардың табиғаты туралы", "Міндеттілік туралы", "Жамандық пен жақсылықтың шегі туралы" және "Заңдар туралы" еңбектерінде кең қамтылған.
Цицерон мемлекетке халық еңбегінің жемісі рстінде анықтама берді.
Мемлекеттін пайда болу себебі Цицерон адамдардың әлсіздігі мен қорқынышын емес, олардың туғаннан бірге жүру қажеттігіне ұмтылуынан деп есептейді. Бұл мәселе бойынша, Аристотельдің политиясын құптаған Цицерон сол кездегі мемлекеттің пайда болуының келісімдік сипаты туралы кең дамыған түсінігін жоққа шығарды. Ол мемлекет пен жеке меншіктің байланысын анықтап, мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі — жеке меншікті қорғау туралы ережені мақұлдайды. Билеушылер санына қарай Цицеронмемлекеттің қарапайым үш формасын патша билігін (монархия), оптиматтарды (аристократия) және халық билігін (демократия) атапкөрсетеді.
Табиғат құқықтары, Цицерон бойынша, жазба зандардың қайсысынан болса да ерте, тіпті мемлекетпен де ерте пайда болған.. Заңның көмегі мен күші туралы Цицерон "COТ — сөилейтін заң, ал заң — әлсіз сот" деген анықтама береді, яғни әділ заң "әділдігі әркімге өзіне тиістісін беруден тұрады".
Ежелгі Грециадан бастау алған стоицизм римдік саяси-құқықтық ойда одан әрі жалғасын тапты. Рим стоиктерінің теориялықкөзқарастары ежелгі грек стоиктерінің философиялық, этикалық және саяси-құқықтық концепцияларының едәуір ықпалында болғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалды және одан әрі дамытылды. Рим стоицизмнің басты өкілдері Луций Анней Сенека 3 -65жж, Эпиктет 50—140жж және Марк Аврелий Антонин болды.
Стоиктердің ілімі бойынша, әлем – біртұтас дене. Ол құдайлық пен адамдықтың арасындағы қарым-қатынас және оны әлемдік құдай ретінде қарастырады. Олардың айтуынша, әлемде болып жатқан өзгерістер қатал қажеттілік заңына бағынған, сондықтан ол белгілі бір мақсатты жолмен, яғни оны керек етуіне қарай дамиды. Қажеттілік заңын стоиктер қоғамдық өмірде де қолданылады деп есептейді. Осы заңға сүйенген олар бостандық ұғымын да қажеттілік ұғымы арқылы түсіндіруге тырысады.
Рим заңгерлерінің тек құқықтану саласында ғана емес, бүкіл әлемдік µркениетке қосқан үлесі айрықша. Олар құқықтануды алғаш рет жеке ғылым ретінде қарастырды.
Рим заңгерлерінің қызметі мынадай құқықтық мәселелерді шешуге көмектесті: 1) rеsponderе — жеке адамдардың құқықмәселелері жөніндегі сұрақтарына жауап беру, 2) cavere — келісімдер мен мәмілелер (шарттар) жасауға көмектесу және формулаларды хабарлау, 3) agere — сот ісіне көмектесу.
Азаматтық құқық жинақталған Юстиниан кодификациясы "Корпус юрис цивилис" деп аталды. Бұл кодификацияға ең алдымен Гайдың институциялары кірді. Гай институциялары құқықтық бастауыш оқуға арналған рим құқығының негізін құрады. Мұнда сонымен біргс Ульпианның, Флорентиннің және Марцианның еңбектері де енгізілді. Институциялар төрт кітапқа, кітаптар титулға, титулдар параграфқа бөлінді.
Рим құқықтық ойының маңызды табыстарының бір құқықты бұқаралық (көпшілік) және жеке құқыққа бөлуі болып табылады. Олар бұқаралык (көпшілік) құқық саласында шіркеу иелері мен абыздардын кұқықтық жағдайы, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың өкілеттілігі, азаматтык және басқа да мемлекеттік-азаматтық институттар ұғымына талдау жасады. Цивильдік құқық саласында рим заңгерлері меншік, отбасы, өсиет, шарт мәселелеріне жан-жақты талдау жасады. Мүліктік қатынастарды реттеуде олар жеке меншікті қорғау позициясында болды. Олар меншік құқығын затты абсолютті түрде иелену және пайдалану деп түсіндірді. Яғни зат иесі затты жоюға да құқылы. Бірақ, меншік иесінің құқығы қаншама кең болғанымен, ол басқалармен санасуға міндетті. Рим заңгерлерінің құқық туралы ілімі құқықтық ойдың одан кейінгі дамуына үлкен ыкпалын тигізді.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1) Ежелгі грек полистерде саяси-құкықтық көзқарастың пайда болу кезеңдері
2) Платонның идеалды мемлекет туралы еңбегінің мазмұны
3) Ежелгі Римдегі мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар
Дәріс №3
Тақырыбы: Франк мемлекеті. Англия феодалдық мемлекеті және құқығы
А)Ерте феодалдық Франк мемлекеті және құқығы
Б) Карл империясы.
В)Англосаксондық мемлекеттердің құрылуы
Г) Генрих -2 реформалары
Ерте феодалдық Франк мемлекеті және құқығының кезеңдерге бөлінуі:
1-кезең – Меровингтер ионархиясы (VІ – VІІ ғ.ғ.)
2-кезең – Каролингтер монархиясы (VІІІ – ХІ ғ. 1 жартысы). Франктер мекендеген жерлер 2-округқа – пагқа бөлінді. Паг ұсақ бірліктер – жүздіктерден тұрды. Мемлекет территориясын жайлаған негізгі этникалық топтар: Солтүстікті мекендеген франктар мен Оңтүстікті мекендеген галло-римдіктер болды.
Негізгі топтар – фоедалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды.
Меровингтер монархиясына тән белгілер:
1. Хлодвиг өлімінен кейін корольдік бірнеше рет тәуелсіз мемлекеттерге бөлінді.
2. корольдік билікті ұстау үшін жерге жеке меншік – аллад енгізілді.
1. үнемі өсіп отыратын шіркеулер және жер иеліктері тез байыды.
2. жерсіз шаруалардың тез өсуі.
3. патронат жүйесі кең таралды.
4. корольдік билік әлсіреп, ақсүйектердің құдыреттілігі өседі.
5. Билік ақсүйектердің қолына шоғырланды. Ол мемлекеттегі барлық маңызды лауазымдарды басып алады. Оның ішінде майордан – алғашында король сарайын басқарды, соңынан мемлекет басшысы болды. Бұл лауазым мұраға айналып, соңында Каролингтер әулетіне жол ашып береді.
Каролингтер монархиясының негізгі ерекшілігі сол ол майордан Карл Мартелл реформасымен тығыз байланысты. Оның мәні мынада:
1. жерді толық меншікке сыйға беру тәртібі жойылады ;
2. мұның орнына өмірлік иелену – бенефиций пайда болды.
3. бенефиций ұстаушысы – авссол деп аталады, ао берушісі – сеньор деп аталады;
4. бенефиций ұстаушысы сол жерді берген тұлғаның мүддесі үшін әскери қызметті өтеуі тиіс болатын;
5. мемлекет басшысынан басқа бенефицийді басқа да ірі феодалдар тарата бастады, сөйтіп олардың өздерінің вассалдары пайда болды ;
6. сот, полиция, қарды облысындағы барлық өкілеттіктер жер иесіне берілді;
7. иммунитеттік гролиотар енгізілді. Ол бойынша сол жерге мемлекет шенеуніктерінің қызметі таратылмады.
Мемлекеттік құрылыс
Басқару формасы бойынша франк мемлекеті шектеулі монархия болды. Король билігі үнемі әрекет ететін кеңеспен шектеліп отырды және олардың келісімінсіз бірде бір маңызды шешім қабылданбады.
Мемлекетті басқару мен сот ісін жүргізуде жоғарғы лауазымды тұлғалар қызмет етті : майордам, пфальцграф – алғашында король малайларын бақылады, соңынан сотты басқарды; тезаурарий – қазыналы, байлықты сақтаушы ; маршал – атты әскербасшысы ; және архикаппелан – король духовнигі және сарай духовенствасының ішіндегі ең басшысы.
Жергілікті басқару
Округті (паг) басқаруды – король тағайындайтын лауазымды тұлға – граф жүзеге асырды. Округ құрамына кіретін жүздіктерді солтүстікте центенарий, ал оңтүстікте викарий басқарды. Олар графқа бағынышты болды. Жүздіктің құрамына кіретін қауымдар өзін-өзі басқаруды сақтады.
Сот
Жоғарғы сот билігі монархта болды. Корольдік кеңес аса қауіпті қылмыстарды қарастырды. Негізінен істердің көпшілігі жүздіктердің сотында қаралды.
Франк мемлекетінің гүлденуі ІХ ғ. Басында оның құрамына барлық батыс Европа енгенде жетті. 843 ж. Вердендегі ¦лы Карл немересімен жасасқан шартта Франк мемлекетінің 3 корольдікке бөлінуі заңды бекітілді. Олар: батыс франктік, шығыс-франктік және орталық (болашақ Франция, Германия және Италия).
Құқығының негізгі белгілері
Ертедегі құқықтың қайнар көзі – тайпалық сипаттағы әдет ғұрыптар.
V-ІХ ғ. Кезінде варварлық шындық түріндегі тайпа әдет ғұрыптың жазбасы болды. Салистік, Рипуарлық, Бургундтық, Аллементтік шындықтар пайда болды. Көбінде Салистік шындық мысалға алынады. Онда құқықбұзушылық және соған сәйкес жазаның жалпы, абстрактілі ұғымдары болмайды : мысалы қылмыс дз – тұлға мен мүлікке зиян келтіру және король бейбітшілігін бұзу ; ал жаза дз – жәбірленушіге келтіруге зиянды өтеу және король бейбітшілігін бұзғаны үшін корольге айыппұл төлеу. Жаза кінаға байланысты болмады және ол тек қана әрекеттің аяқталған нәтижесіне тағайындалды.
Салистік шындық бойынша неке күйеу баланың келін баланы ұрлау формасында болды. Зорлықпен ұрлауға тыйым салынды және қандас туысы және еріктілер мен құлдар арасында неке қию тиым салынған. Мұрагерлік құқықта меншік иесі өлгеннен кейін барлық қозғалмалы мүліктерді ең алдымен балаларына, олар болмаған жағдайда кезектесіп шешесі, аға-қарындасына мұраға қалып отырды.
Міндеттемелік қатынас облысында Салистік шындық мәмілелермен тек қарапайым түрлерін білген : сату-сатып алу, несие, заем, айырбас, сыйға тарту. Мәміле кезінде меншік құқығын беру көпшіліктің алдында жүзеге асты. Міндеттемені орындамау мүліктік жауаптылыққа әкеледі. Сот процесі айыптаушылық сипатта болды. Оған тән негізгі белгілері : азаматтың және қылмыстық процестің жүзеге асырылуы бір формада болды. Іс жәбірленушінің инициативасы бойынша қозғалады.
1.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1)Ортағасырлық мемлекет пен құқық тарихындағы “қамқоршы” институтының пайда болу себебі?
2)Феодализмнің пайда болуына байланысты аллод кімге айналды?
3)Саликалық шындық бойынша сот процесіндегі сопряжниктердің саны?
2.
Дәріс №4
Тақырыбы: Франция мемлекеті және құқығы
а)Франциядағы феодалдық мемлекеттің құрылуы
б)Сословиялық монархияның құрылуы
3. (X ғ.).Оттан -1 ежелгі феодалдық мемлекет
4.
5. Франция мемлекеті мен құқық тарихының кезеңдері
1 - кезең – феодалдың бөліну кезеңі (ІХ-ХІІ ғ.ғ.)
2 – кезең – сословиялық өкілетті монархия кезеңі (ХІV- ХV ғ.ғ.)
3 - кезең – абсолютті монархия кезеңі (ХVІ-ХVІІІ ғ.ғ.).
Француз мемлекеті Каролинг империясы құлағаннан кейін пайда болды. Негізгі антогонистік феодалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды. Өздерінің топтық маңыздылығына қарай мемлекет феодалдар диктатурасы болып табылады.
Қоғамдық құрылыс. өндірістің негізгі құралы – жер - үстем топтың монополиялық меншігі болды. Шаруалар иелігінде күнделікті пайдаланатын иесінің кішкентай жері – парцелла болды. Көптеген шаруалар сервтар мен вилландарға айналды.
Сервтар – иесінің жеке және мұрагерлік тәуелділігінде, оның барлық айтқандарын істеп, бірталай ақы алды.
Вилландар – жеке басы тәуелді емес, өз парцелласын (жерін) басқа тұлғаларға сата алды, ал бұл оны сеньорлық борышынан босатты.
Мемлекеттік құрылыс
Мемлекет басында король тұрды. Оның билігі сайланбалы болды (корольді оның вассалары мен шіркеу иерархиясының жоғарғысы сайлады). Жалғыз жалпы мемлекеттік орган – корольдың курше (¦лы Кеңес) болды. ¦лы Кеңес съезд түрінде жұмыс істеді. Бұл кезеңде басқарудың арнай органдары болмады.
Министериалдар - лауазымды тұлғалар сарай шаруашылығын жүргізіп, сарайлық басшы болды. Король иелігі домен деп аталады. Барлық домен округтерге – превотаждарға бөлінді, Олардың басында прево тұрды. Орталықтағы министериалдар мен жергілікті жерлердегі превотаждарды король тағайындады.
Сот
Әрбір ерікті адам тең сотпен соттасулары қажет болды. әрбір тұлғаның жауапқа тартылуы қай иерархиялық сатыға жататынына байланысты болды. Жоғарғы сот – корольдық курия еді. Жергілікті жерлердегі сот- сеньорлық юстиция деп аталады. Жоғарғы дәрежелі сеньорлар жо,ғарғы сот билігіне жоғарғы юстицияға ие болды. Олар өлім жазасымен жазаланатын қылмыстарды қарады. Төменде тұрған сеньорлар төменгі юстицияға ие болды, қалған қылмыстарды қарастырды.
Екінші кезеңнің басында король билігі күшейе түседі. Ол мынадан көрініс табады : Король билігінің сайланбалылығы алынады; менің вассалымның вассалы менің вассалым емес деген принцип жоққашығарылады: вассаның адалдық жөніндегі анты тікелей корольге берілді:
Людовик ІХ реформалары өткізіледі : оның мәні мынада : сот реформасы – корольдық доменде жеке соғыстарға тыйым салынады, егер даутуған жағдайда корольдық сотқа жүгінулері керек; жергілікті жерлерде корольдің 40 күні енгізілді, бұл мерзім ішінде феодалдар жеке соғысты бастай алмады ; Корольдың куриядан ерекше сот палатасы Перит парламенті ығыстырылып шығарылды. Бұл жоғарғы апелляциялық инстанция болды. Қаржы реформасы – басты есептік бірлік ретінде – корольдық алтын монета енгізілді. Корольдық куриядан қаржылық басқарудың жоғарғы органы ретінде – Есеп палатасы ығыстырылып шығарылды.
Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
Қоғамдық құрылыс. Сервтардың орнына цензитарий пайда болды. Цензитарий – тәуелсіз шаруалар, мұралық жер үлесі цензив иесі. 3 Негізгі сословиенің ресімделуі аяқталды: духовенство, дворяндықжәне үшінші сословие. Оларға барлық алым-салықтар төлеу жүктелді.
Мемлекеттік құрылыс:
Саяси бөліну жойылып, мемлекет сословиелік -өкілетті монархия формасына ие болды : қуатты король билігі жоғарғы кеңесші орган – Бас Штат өкілмен бірігеді. Барлық мәселелер палаталар бойынша жеке қарастырылды. Шешім дауыстың көпшілігімен қабылданды, шешімнің соңғы бекітілуі барлық палаталардың бірлескен жиналысында шешілді.
Мемлекеттік басқару органдарына жататындар:
Мемлекеттік кеңес – жапы басқаруды жүзеге асырды және басқарудың өзге де саласын бақылады.
Есеп палатасы – қаржы басқармасының жоғарғы органы және Парламент жоғарғы сот.
Лауазымды тұлғалар:
канцлер – ағымдағы басқаруды жүзеге асырды және өзге лауазымды тұлғаларды бақылады;
коннетабль - король әскербасшысы;
камерарий – король қазынасын басқарды;
палатиндер – корольдің ерекше тапсырмасын орындайтын король кеңесшісі;
легистер – рим құқығы курсын меңгерген шенеуніктер.
Жергілікті басқару:
Король доменің территориясы бірдей әкімшілік бірліктерге – бальяждарға бөлінді. Олардың басында король тағайындайтын шененік – бальи тұрды. Бальяждар превотаждарға бөлінді. Олардың басында өз қолына әскери, әкімшілік, қаржы және сот биліктерін шоғырландырған – прево тұрды. Қалаларда қалалық өзін-өзі басқару органы – коммуна пайда болды.
Сот.
Жоғарғы апелляциялық сот – Парламент еді. Ол бірнеше палатадан тұрды: үлкен сотпалатасы, тергеу палатасы және кешірім палатасы. Жоғарғы шіркеу соты – алдымен рим куриясы соты, одан кейін кардионом соты, сосын архиепископ соты, аяғында официан соты болды.
Абсолюттік монархия кезеңі:
Қоғамдық құрылыс.
Негізігі ерекшелігі – феодализм қойнауында капиталистік өндіріс қатынастық пайда болды. Осыдан барып негізгі қанаушы тап – феодализммен бірге буржуазия пайда болы. Ол қала патрициаты – бай саудагерлерден тұрды. Бұрынғы сияқты ел тұрғындары 3 сословиеге бөлінді : мұнда духовенство мен дворяндық өз артықшылықтарын сақтап қалды, ал үшінші сословиеге шаруалар да кірді.
Мемлекеттік құрылыс.
Абсолбтизм барлық заң шығарушы, атқарушы және сот биліктілігі мен мемлекет басшысы – корольдің қолында шоғырланумен сипаттайды. Бұл Бас штат, Парламент, шіркеуінің қызметі шектелгендігінен көрініс табады.
Мемлекет басқарудың орталық органы әр кезеңде туындаған әртүрлі мекемелердің қоспасы еді. Оларға жататындар : Мемлекеттік кеңсе – король жанындағы кеңесуші орган ; Қаржы кеңесі ; Жасырын Кеңес – бірқатар істерді қайта қарастырды; канцлер аппараты және тағы басқалар. Осы органның барлығын Бас қаржы бақылаушысы және 4 мемлекеттік хатшы басқарды: әскери, шетел, теңіз ісі және сарай ісі.
Жергілікті басқару.
Корольдік территориясы генералитет, губернаторлық, дионез, бальяж және интенданттықтарға бөлінді. Бұлар қаржы, әскер, шіркеу, сот және әкімшілік ведомствоға сәйкес келеді. Жергілікті жерлердегі басқаруды интенданттың (король үкіметінің ерекше өкілеттілігі) жүзеге асырды.
Сот.
Бірқатар сот жүйесі қызмет етті: корольдық сот, сеньорлық сот, қалалық және шіркеулік соттар.
Құқықтың негізгі белгілері:
Феодализм ыдырағанға дейін Франция бірде бір құқық жүйесін білмеді. Құқықтың территориялық әрекет ету принципі болды, яғни тұрғындар сол территорияда қалыптасқан құқық нормаларына бағынды. Құқықтың негізгі қайнар көзі әдет ғұрыптар – кутюмдер болды. Сословиелік өкілетті монархия кезінде кутюмның алғашқы жинағы - өзіне Париж, Ориеан, Тур, Анжа және Мэп кутюмдерін қосатын Қасиетті Людовиг Жинағы пайда болды.
Абсолюттік монархия кезеңінде әдетғұрып жинақтарымен қатар құқықтың қайнар көздеріне корольдың жарлық, бұйрық, эдинт, ордонанстары қосылады. Францияның оңтүстігінде құқықтың қайнар көзі – рим құқығы болды.
Франция феодалдық құқығының негізгі институты – жерге меншік құқығы еді. Ірі жер иелену аллад, бенефицит түрінде болды. Ал ХІ ғасырда бенефицит мұраға қалтырылатын болды. Міндеттемелік құқықтағы шарт түрі : сату-сатып алу, заем, сыйға тарту, жерді жалдау. Неке отбасылық қатынастар негізінен канондық құқық нормаларымен реттелініп отырды, сонымен бірге кутюм және король ордонанстарымен де. Неке құру үшін : белгілі бір жасқа толу, тараптардың келісімі, ата-ана келісімі қажет болды. Мұрагерлік 2 формада болды: заң бойынша және өсиет бойынша. Қылмыстық құқықта барлық қылмыстың жиынтығын 3 топқа бөліп қарастыруға болады :
1) дінге қарсы қылмыстар ;
2) мемлекетке қарсы қылмыстар ;
3) жеке тұлғаға қарсы қылмыстар.
Жаза түрлері :
а) ауыр жазалар ;
б) мүшеге зиян келтіру туралы ;
в) түрмеге отырғызу және каторгалық жұмыстар ;
г) масқара жазалар және айыппұл.
Қылмыстық процесс 2 сатыдан тұрды :
1) қылмыскерді жасырын іздестіру және протокол толтыру арқылы жүргізілетін қажетті тергеу әрекеттері ;
2) ашық және көпшілік алдындағы соттау.
Кезеңге бөлінуі:
1-кезең – ертефеодалдық англосаксондық монархия (ХІІ-ХІ ғ.ғ.).
2-кезең – ағылшын феодализмінің қалыптасу кезеңі (ХІ-ХІІІ ғ.ғ.ғ).
3-кезең – сословиелік - өкілетті монархия.
4-кезең – абсолюттік монархия (ХV-ХVІІ ғ.І жартысы).
Ертефеодалдық англосаксондық монархия.
VІІ ғ. басында герман тайпалары. Британияны толық жаулап алады да, ал Британияны мекендеген кельт тайпалары құлдар мен тәуелді адамдарға айналады.
Қоғамдық құрылыс.
Тұрғындардың негізгі массасын ерікті қауым шаруалары керл-р құрады. Оның ішінен ру-тайпалық қауым ақсүйектердің өкілдері – эрл-р бөлінді. Жартылай еріктілер лэт деп аталады. Қоғамдық баспалдақтың ең төменгісінде құлдар тұрды.
Феодалдық қоғамның қалыптасуына байланысты англосаксониялық ірі жер иелері – глафорд немесе лорд деп аталады. Шаруалардың негізгі массасын басыбайлы шаруа- виллаир құрады. Ерікті шаруалар – сокмен деп аталады.
Бақылау сұрақтары:
1. Франция мемлекеті мен құқықығының қалыптасу кезеңдері
2. Феодалдық Франция мемлекетіндегі басқару органдары
3. Феодалдық Францияның әкімшілік –территориялық бірлігі
4.Франция құқығының қайнар көздері
Дәріс № 5
Тақырыбы: Англия буржуазиялық мемлекеті. XVII ғасырдағы Византия мемлекеті және құқығы
а ) Мемлекеттік құрлым
б) Мемлекет, шіркеу, феодалдық құқық
в)Англиядағы буржуазиялық мемлекеттің шығуы.
г) XVII – басы XVIII ғасырдағы конституциялық актілер.
ІХ ғ. Басында УЭС корольдығы өзіне англосаксондық мемлекеттен басқасын қаратып алады да, Англия деп аталатын біріңғай англосаксондық мемлекетін құрайды.
Мемлекет басында – король тұрады. Ол заң шығару билігіне, әскери билігіне ие болды және жоғарғы сот.
Атқарушы орган – Даналар кеңесі – витана гемот. Оның құрамына король, корольдың ер баласы, епископтар, ірі феодалдар және тэн-р- ақсүйектер өкілі. Витанагелиоттардың қызметі біртіндеп құлдырайды, өйткені король сарайы басқару орталығына айналады. Король жанындағылар мемлекеттің жоғарыдағы лазазымды тұлғалары болады. Олар:
- камерарий – король мүлкі мен қаржысына есеп берді;
маршал – король атты әскерін басқарды;
капеллан – король канцнляриясын меңгерді.
Әскер.
Әскер сарбаздар мен халықтық жасақтардан тұрды. Оған қару ұстай алатын барлық еркін азаматтар енгізілді.
Жергілікті басқару.
Негізгі территориялық бірлік – графтық болды. Оны олдермен басқарды. Олдерменді король ақсүйектер ішінен тағайындады. Графтық жүздіктерге бөлінді. Ең төменгі территориялық бірлік – ауылдық қауым болды. Қауымдар ондықтарға бөлінді және олардың жауаптылығы бірдей болды.
Сот.
Мемлекеттегі жоғарғы сот – король соты болды. Ол мемлекеттік сатқындық, король вассаларының арасындағы дауды шешу және жер иелігіндегі жөніндегі дауларды шеші сияқты істерді қарады. Жергілікті жерлерде қылмыстық және азаматтық юрисдикция жиналыс қолында болды.
Ағылшын феодализмінің қалыптасуы.
1066 жылы норман герцогі Вильгельм үлкен әскермен аралды басып алып, англосаксон әскерін жеңіп, Англияны жаулап алды. Ол өзін барлық жерлердің жоғарғы меншік иесімін деп жариялап және барлық ерікті жер иелеріне оған ант берсін деп талап етті.
Қоғамдық құрылыс.
Феодалдық шаруашылықтың негізі – феодалдық жер иеліктерінің жиынтығы – манор болды. Негізгі антогонистік топтар : феодалдар және олармен қаналушы басыбайлы шаруалар. Қалаларда саудагерлермен қолөнершілердің топтары қалыптаса бастады.
Мемлекеттік құрылыс.
Норман герцогі Вильгельм Англияны жаулап алғаннан кейін ол қуатты король билігі бар орталықтанған мемлекет болды. Жоғарғы заң шығарушы билікті король корольдік куриямен бірге жүзеге асырды. Корольдік куриядан тек қана мемлекеттің қаржысын басқаратын орган –Шахмат тақтасы палатасы бөлініп шықты. Бұл орган жоғарғы есеп палатасы және тек қана қаржы ведомствасының шенеуніктері жасаған қылмыстарды қарастыратын сот органы болды. Бұл кездегі мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлғалар : маршал – әскер басшысы ; камерарий король мүліктері мен жер иеліктерін басқарды ; канцлер – мемлекеттік канцелярияның басқарушысы және юстициарий-корольдің бірінші көмекшісі.
Жергілікті басқару.
Жаулап алынғаннан кейін де Англиядағы графтықтарға, жүздіктерге және қауымдарға бөліну сақталды. Графтықтардың басында – олдермен тұрды, бірақ шын мәніндегі билік жоғарғы қаржы, сот, әскери және полицейлік билік иесі – шерифқа көшті.
Сот.
Сот жүйесін қайта құрудың негізін Генрих ІІ-ң ассиздері (нормативтік актілері) қалады. Ол 6 округке институт құруды қарастырды. әор округке 3 разъездік судья тағайындалды. Оларға сот функциясымен қатар, сонымен бірге жергілікті жерлердегі шенеуніктерінің қызметін бақылау және салық жинау міндеттері жүктелді. 1176 жылы Нортгемптондық ассизда 12 рыцарь және өзге де толық құқылы азаматтардан құралған сот құру көзделген. Разъездік судьялар институтын құрудан кейін Корольдік куриядан ерекше бөлім – корольдік орындық соты құрылды.
Сословиелік -өкілетті монархия.
Қоғамдық құрылыс.
Экономикадағы өзгерістер елдің таптық құрылысына да елеуші өзгерістер әкелді : нормандық және англосаксондық феодалдар арасындағы айырмашылық жойылып, олар бірігеді ; үстем тап құрамында ірі феодалдың ақсүйектер қабатына бөліну күшейе түседі : лордтар мен ұсақ және орта жер иелері – рыцарьлар арасында. Феодалдар мен шаруалар арасындағы қатынастарға келетін болсақ, натуралды борыш ақшалай борышқа – коммутацияға ауысады.
Мемлекеттік құрылыс.
ХІІ ғасырдың басында Англияда король билігін шектеуге қарсы және король шенеуніктерінің өкілеттігін де шектеуге қарсы күшті күрес туады. Бұл сословиелік өкілетті монархияның орнығуына себепші болды. 1215 жылы Иоан Безземельный бірінші конституциялық актіге қол қояды (Великая Хартия вольностей). Онда негізінен король билігін салық жинау мәселесі бойынша шектейтін корольдік кеңесін құру қарастырылған. Бұның нәтижесі – сословиелік өкілетті мекеме парламенттің құрылуы.
1258 жылы қаруланған барондар корольді Оксфорд азық түліктерін қабылдауын мәжбүр етті. Ол король бірде-бір маңызды шешімді 15 барон кеңесінің келісімінсіз қабылдай лмайды дегенді қарастырды.
1263 жылы корольдің жақтаушылары мен Симон де Монфор бастаған олардың қарсыластары арасында азаматтық соғыс басталды.
1264 жылы король әскері жеңіліп, мемлекеттік билік Симон де Монфордың қолында болды. Оның қызметіндегі ең маңыздысы сол, Англия тарихында алғаш рет Парламент шақырылды (1265 ж.) Оның құрамына король ірі (зайырлы) және рухани феодалдар, әр қаланың 2 өкілі кірді. ХІVғасырдың ІІ жартысында парламент 2 палатаға бөлінді: жоғарғы – лордтар палатасы, төменгі – қауым палатасы.
Жергілікті басқару
Жергілікті басқару жүйесіндегі негізгі өзгеріс графтықтың ескі соты мен жиналысының рөлі бірден түсіп, олардың функциясы жаңа лауазымды тұлғалар мен разъездік судьяларға көшті.
Сот жүйесі.
1. Корольдік орындық соты- қылмыстық істерді және қауіпсіздікті сақтау істерін қарастырды.
2. Жалпы дау соты – корона құқықтары мен мүдделеріне байланысты емес азаматтық істерді қарады.
3. Қазыналық сот – қаржымен байланысты істерді қарады.
4. Лорд-канцлер соты – алдындағы үшеуіне қарағанда әділеттікпен істерді шешті.
5. Ассиздер соты – разъездік судья басшылығындағы істерді қарады.
6. Алқа билер соты (Суд присяжных) – үлкен және кіші жюрийлерден тұрды, үлкен – айыптаушы, кіші – істі қарап, вердикт шығарды.
Абсолюттік монархия
1. Жаңа дворяндық – джентри
2. Қалалықтар
3.Шаруалар: копигольдер – ескі шаруалардың ұрпақтары және фригольдер – жердің ерікті меншік иесі болып бөлінеді.
Мемлекеттік құрылыс
Англияда абсолюттік монархия феодализм ыдырап, капиталистік өндіріс қатынастары пайда болғандақалыптасты. Ағылшын абсолютизмінің ерекшелігі сол, ол толық аяқталмады, яғни күшті король билігімен қатар парламент те әрекет етіп тұрды.
Мемлекеттік билік пен басқарудың ең жоғарғы органы – король - өзіне бағынышты органдармен көмегімен заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерін жүзеге асырды. Жасырын кеңес – мемлекеттің жоғарғы лауазымды тұлғаларынан тұрды: лорд-канцлер, лорд қазынашы, жеке мөрді сақтаушы лорд, лорд-адмирал. Парламент – сословиелік өкілеттік органы.
Жергілікті басқару
Графтықтар сақталды, бірақ ең төменгі территориялық бірлік – приход болды.
Сот жүйесі
Вестминстерлік соттармен бірге төтенше соттар (Звездная палата) пайда болды.
Құқығының негізгі белгілері:
Англиядағы құқықтың негізгі қайнар көздері:
1. әдет – ғұрыптар
2. нормативиік актілер (мысалы, 1017 ж. Кунт заңдары)
3. разъездік соттың жалпы құқықтары
4. даудың, айтыс – тартыстың жинағы деп аталатын сот мәжілісі барысында толтырылатын хаттамалар
Сөйтіп, маңызды сот ісінің жылнамаларда басылатын болды. Сөйтіп, жалпы құқықтың негізгі принципі қалыптасты: дау – дамайлар жинағында жазылған жоғары тұрған соттың шешімі ұқсас істерде немесе төмен тұрған соттарда міндетті түрде қаралуы тиіс. Сөйтіп, сот президенті пайда болды.
Ұқсас шешім болмаған жағдайда – құқықтың жалпы принциптері немесе соттың еркін қаралуы
әділеттік құқығы - тұлға өз мүддесінің жалпы құқық соттарынын қорғалуын таппағанда, ол өз ісін ар - ұятына қарай шешуін өтініп, корольден қайыр сұраған.
статуттар – орталық биліктің заң шығарушы актілері, яғни король мен парламент қабылдаған актілер.
Англосаксондық құқық жүйесіне тән белгілер: сот процестіне негізделген жалпы құқық және әділеттік құқығының пайда болуы;
Жалпы құқық жерді феодалдық ұстаумен байланысты ғана мәселелерді қарастырды. әділеттік құқығы негізінде копигольдер және лордтар арасындағы азаматтық істерді ғана қарастырды.
XII – XII ғ.ғ. ағылшын құқығында бұрын – соңды болмаған – сенімгерлік меншік институты пайда болды. Оның мәні мынада: бір тұлға екінші тұлғаға басқаның мүддесі үшін өз мүлкін сеніп тапсырады, береді.
Міндеттеменің негізгі қайнар көзі шарт және құқық бұзушылықтар болды. Англосаксондық құқық шартының барлық түрлерін білді.
Некеге отыру, оны бұзу және ерлі – зайыптылардың қатынастары жөніндегі мәселелер канондық құқық құзіретінде. Ерлі – зайыптылар арасындағы мүліктік қатынас жалпы құқықпен реттелді.
Барлық қылмыстар 3 топқа бөлінді : тризна-сатқындық (дарға асу жолымен өлім жазасына кесілді); фелония –ауыр қылмыстар (өлім жазасына кесілді) ;
мисдиминор - терісқылықтар (мүлкі тәркіленген).
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Англия мемлекеті мен құқығының орта ғасырда пайда болуы мен дамуының ерекшеліктері
2.Орта ғасырылық Англиядағы басқару органдары
3.Орта ғасырлық Англиядағы әкімшілік-территориялық бөлініс
4.Англиялық феодалдық құқықтың қайнар көздері
Дәріс№6
Тақырыбы: АҚШ- тағы Конституция, 1787 жыл. 1789 – 1812 жылдардағы Франция мемлекеті
а)Солтүстік америкалық колониялық Англия
б) АҚШ Конституциясы, 1787 ж
в) Ұлы француз буржуазиялық революциясы
г) Наполеон Бонапарт және Конституция
Солт. Американың Атлант жағалауындағы 1 ші ағылшын колониясы 17ғ басында құрылған еді. 17-18ғ тағы 12 колония пайда болды. Олар солт Американың жағалауларының ортаңғы бөлігін бойлай орналысты. Түккілікті тұрғындар үндістерді жойып, олардың орнына Африкадан құлдар әкелді.
Оң. және солт колониялардын экономикасы әртүрлі болды: оң колониялар плантаторлық ауыл шаруашылықты болды, оған қол көп еңбегі көп қажет болды; солт колониялар – мануфактуралық-өнеркәсіптік, яғни капиталистік қатынасы жақсы дамыды. 18 ғ 70ж таман колония тұрағы 3,5 млн адамға жетті, оған қоса 500мың құлдар бар.
Колонияларда басқаруда сол сияқты әртүрлі болды. Жеке иеліктер болды (мериленд, пенсельвания), және губернатор басқарған корольдік колониалар да болды. Колониялықтар өздерін ағылшын тәжісінің (корона) ерікті азаматы деп есептеді, оларға метрополия құқығы тарады: бостандықтың ұлы хартиясы, құқықтар тұр. Билль, жалпы құқық, әділеттік құқығы.
Алайда колонияны метрополияның шикізаты ретінде пайдалану және оны тонау саясаты келіспеушіліктерге әкеліп, ашық үкіметке қарсы бой көтерулерді туғызды.
Тәуелсіздік үшін соғыс.
Тәуелзіздік үшін соғысты баспасөз комитеті, қауіпсіздік, бақылау комитеті туғызды. 1774ж Филадельфия қаласында 1ші континенталды конгресс өтті, құрамында 55 делегат болды. Ол метрополияның кедендік және салық саясатына қарсылық білдірген құқықтар декларациясын бекітті. Бір мезгілде корольға петиция жасалды, онда колонистер метрополия жағынан қысым келтіруді тоқтатуды сұрады, оған жауап ретінде ағылшын үкіметі оларға қарсы әскери әрекетке көшті. 1775ж мамырда Екінші Континенталды конгресс жиналды. Ол Англия мен соғыс жағдайын айқындап Американдық әскер құру туралы шешім шығарды. Оның басты жетекшісі Джордж Вашингтон болды. Тәуелсіздік үшін соғыс басталды. Әрбір колония өзін тәуелсіз республика – штат деп жарияланды.
Американдықтарды ағылшын құқығының нормаларына сүйене отырып қорғаудың пайдасы жоқ екендігін көрген, күрестің көрнекті идеологтары Д.Адамс, Т.Джеферсон, А.Гамильтон кәдімгі құқық идеяларына жүгінді. Бұл идеялар адам құқығы тумысынан берілген және олар алнбайды, мемлекет оны бұзуға емес, қорғауға міндетті делінген.
Бұл идеялар 1776ж 4 шілдеде қайтадан шақырылған континенталды конгресстегі Тәуелсіздік демократиясын негізін құрады. Бұл құнаты метрополидан түпкілікті түрде бөлінгендігі туралы айтылды, себебі, метрополия колониялардың құқықтарын бұзды және тәуелсіз АҚШ-ң құрылуы туралы айтылды. Кәдімгі – құқықтың теория негізінде бүкіл территорияда ұлттың ұлттық егемендігі қағидасы жарияланды. Халыққа революцияға құқық берілді. Алайды, демократиялық Декларация құлдық пен үндістер туралы ештеңе айтылмады.
1781ж штат өкілдерінің Конгресімен Конфедерайия баптары атты құжат бекітілді. Штаттар АҚШ деп аталатын мәңгілік одақ - Конфедерайияға кірді. Штаттар өз ішкі істерінде тәуелсіз болып қала берді. 6 ай мерзімінен аспауы тиіс Конгрес сессиялары арасындағы кезінде оноың кейбір өкіметтіктерін орындау штаттар Комитетіне берілді. Осылайша бірегей мемлекеттің емес, мемлекеттер одағының қалыптастырылуы қарастырылды.
1783ж АҚШ-ың толық тәуелсіздігін мойындаған бейбіт келісімге қол қойылды.
Соғыстан кейін штаттардағы билікті плантаторлар, буржуазия мен көпестер алды. Соғысты басынан кешірген қатардағы Американдықтар өткен соғыстың барлық көпшілікті көрді. Елде тауқулар басталды. Ең ірі қарулы көтеріліс отставкадағы капитан Д.Шейстің басқаруымен болды. Тасқулар басып тасталды, бірақ биліктегілер конфедерацияда мықты бірлестік құру қажет деп тапты.
1787 ж Филоделфияда конституциялық конвент жиналды, оған 12 штат 55 дилегат жіберді. Конституцмяны дайындауда Д.Вашингтон, ДМедисон, ЭРандальф, ДУилсон және тб сияқты көрнекті зангерлер мен қайраткерлер қатысты. 4 айлық жұмыс нәтижесінде Конституйия дайындалды. Бұл құжаттың негізін қалаған, алғашқы бастамалардың бірі билікті заң шығарушы, атқарушы сот билігіне бақылу болды.
Заң шығару бөлімі 2 палата: Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын Конгреске тапсырылды. 2 палатамен қабылданған заң жобасы президент қол қойғаннан кейін 10 күн ішінде заң күшке ие болды. Егер президент заң жобасын қабылдамай тастаса, конгрес оны дауыстың 23 мен бекітті, Президент мемлекет, үкімет басшысы болды және қарулы күштердің бас қолбасшысы болды.
3ші билік АҚШ-ң жалпы федералдық Жоғарғы сотымен ұсынылды. Аса маңызды істер бойынша сот алқалары тағайындалды. Конституция сн бірге мемлекет билікті құрудың Ережелерін қарастырды. өкілдер палатасының депутаттары штаттар бойынша сайланды, сенат әрбір штат-ң з.ш. жиналысынан 2 сенатордан, Президент –сайлаудың 2 деңгейлік жүйесі бойынша сайланды. Жоғарғы сот мүшелері сенат келісімен президентпен тағайындалды. Өкілдер палатасы 2 жылға, сенат 6 жылға сайланды, және сенаттың 13 бөлігі әрбір 2ж. сайын қайта сайланды. Президент 4 жылға, жоғарғы сот судъясы - өмір бойынша сайланды.
Конституция федеративтік құрылым енгізді. Жалпы федералдық органдар мен орган штаттардың өкілеттіктері ажыратылды. Федерацияға: соғыс және бейбітшілік, сыртқы қатынастар, монета чеканкасы, мөлшер мен салмақ жүйесі, әскер мен армияны басқару сұрақтарымен айналысу құқығы берілді. Федералды құқықтың штаттар құқығынан басымдығы болды.
1791ж Құқықтар туралы Билль қабылданды, ал АҚШ конституциясына алғашқы 10 түзету енгізілді. Түзетулер саяси сұрақтарда демократиялық сипатқа ие болды.
Үндістердегі жаңа жерлерді басып алу, европалық колонияларды сатып алу штаттардың санын көбейтті. Жаңа штаттарды құру тәртібі 1787ж ордонанспен реттелді. Конгресс штат территориясын оның заң шығарушы жиналысымен бірге автономды деп жариялады. Губернаторды елдің президенті сенат келісімімен сайлады.
Саяи партиялар.
Саяси партиялардың құрылуына бастама жасаған А.Гамильтон, Т.Джеферсон басқарған саяси топтар болды. (18ғ 80 жылдары) Гамильтон жақтастары – құқық туралы Бильсіз конституцияны қолдады. Джефферсон жақтастары болып табылатын ұсақ кәсіпкерлер мен фермерлер, керісінше құқық туралы Билльді қолдады. Жеңіс Билльдің жақтастары жағында болды. 1828ж АҚШ-ң демократиялық партиясы, 1854ж АҚШ-ң респуликалық партиясы құрылды. 2 партия да құрамы жағынан әр текті болды, бірақ 1ші оңтүстіктерге, ал 2шісі – солтүстік штаттарға тартылды.
Республикалық партияда 2 ағым пайда болды: оң (ірі буржуазия) және либералды-демократиялық (фермерлер, ұсақ буржуазия).
Сайлаушылар даусы үшін париялар күресі сайлау жүйесін демократияландыру процессіне жағдай жасады. Штаттардың көпшілігі жалпыға бірдей ер адамдарға сайлау құқығын енгізді.
Азаматтық соғыс.
19ғ ортасына таман өнеркәсіптің солтүстік пен құлиеленушілік оңтүстік арасында өткір қайшылықтар пайда болды. 1860ж АҚШ президенті болып республикалық партияның либералдық-демократиялық қанатының өкілі – А.Линкольн сайланды. Бұған жауап ретінде оңтүстік штаттар бөлініп, оңтүстік штаттардың жеке Конфедерациясын құруды шешті. 1861ж соғыс басталды.
1862ж мамырда Линкольн әрбір ниет білдірген адамға батыста фермерлік етуге 160 акр жер участігіне құқық беру туралы заң – Ганстед-акт-қа қол қойды. (1акр-1017квм). 1862ж құлдықты ликвидациялау туралы Прокламация жариянды.
1863ж 1 қаңтарынан бастап негрлер ерікті деп жарияланды.
1865ж ақпанында Конгресс АҚШ Конституциясына округке 13 түзету қабылдады, ол бойынша бүкіл елде құлдық жойылды. 1865ж көктемде оңтүстіктегілердің әскері қиратылды.
1865ж 14 сәуірде А.Линкольн оңтүстіктер жіберген жалдамалы кісі өлтірүшімен өлтірілді. 1867ж Конгресс қабылдаған жоспар бойынша оңтүстік 5 әскери бөлінді. әскери әкімшілік үшін басқарушы Конституцияға енгізілген 14(1868ж) және 15(1870ж) түзету болды. 1 АҚШ азаматтарының заң алдындағы теңдігін жариялады,2ші – ер адамдардың барлығына, оның түсіне байланыссыз сайлау құқығын беру.
1872ж оңтүстіктегі әскери әкімшілік таратыла бастады, ал 1872ж оңтүстік штаттардан федералдық жауынгерлер шығарыла бастады. Бұл расисттердің қолын байлады. 1881ж Тенниси штатында Джим Кроудың заңы деген атпен белгілі нормативті акт қабылданды. Ол ақдар мен қараларға бөлінген вагондарды белгіледі. Осындай актілерді жоғарғы сот Конституцияға сәйкес деп таныды. Ал ақтар мен қара түстілер тең бірақ бөлек құқықтар береді деді.
18ғ Франция буржуазиялық революциясының өндірістік күштер мен феодалдық өндірістік қатынастар арасындағы өткір қайшылықтар болды. Феодализм елдің объективті тарихи дамуын тежеді. Жаңа формация: өндірушілер, банкирлер, көпестер.
1788ж терең экономикалық дағдаррыс.
Король Бас штаттардың шақырылуы туралы жариялады. Бас штаттардың ашылуы 1789ж 5 мамырда болды. Қаралған мәселелер:
депутат өкілеттіктерін тексеру тәсілдері туралы;
біріккен және жеке отырыстар туралы ,
Бос штаттардың міндетері туралы,
3ші сословие\ буржуазия құқықтары туралы (буржузия).
Буржуазия сайлауды бірігіп өткізуді және шешімдерді дауыстардың көптігіне қарай қабылдауды талап етті. Үкімет даус берудің мұндай тәртібін қолдаудан бас тартты. 1789ж 14 шілдеде халық Бастилияның қамау-түрмесі – король абсолютизмінің символы алынды. Бұл күн Француз халқының ұлттық мерекесі деп есептеледі.
Провинцияларда ескі органдардың орнына өзін-өзі басқару органдарын құра бастады. Олар – муниципалиттер. Ұлтық гвардия – революцияның қарулы күштері құрыла бастады. Ұлттық гвардия басына маркиз Лафайетті қойды.
1789ж 26 тамызда Құрылтай жиналыс 1ші конституциялық акт – адам мен азамат құқығы декларациясын қабылдады
Декларация салтанатты түрде адамдардың заң алдындағы теңдгін, ұлттық егемедігін, биліктің бөліну принципіт және т.б. жария етті.
Декларацияда жеке тұлға құқығының және заңдылық принципінің маңызды кепілдері бекітілген: қылмыс болмаса – жаза да жоқ, кінәсіздік презумпциясы (егер сотпен дәлелденбесе, ешкім кінәлі емес деп саналды), жазаның қылмысқа сәйкестігі.
Декларацияда жалпыға бірдей теңдік бекітілді, алайда 1789ж желтоқсанда бірнеше ай өткен соң, құрылтай жиналысының шешімімен сайлаушыларға мүліктік және басқа даценздерді енгізу туралы декрет қабылданды. Барлық азаматтар белсенділір және белсенді местер деп бөлінді. Белсенді азаматтар болып саналу үшін: 1) француз болу керек; 2) 25жасқа толу керек; 3) 1 кантонда 1 жылдай уақыт тқрақты тұру керек; 4) 3 күндік жалақы мөлшерінде салық төлеуі керек; 5) қызмет көрсетуші (прислуга) жағдайында болмауы тиіс. Белсенді емес азаматтар сайлауға қатыспады.
1790ж басында бірқатар маңызды декреттер күшіне енді. Шіркеулік меншік мемлекет қарамағына өтті. АХА жазу құқығы алынды. АХА жазу мемлекетпен бақыланды.
Жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс енгізілді, Франция 83 департаментке бөлінді, олардың әрқайсысына дистриктер, кантондар, коммуналар кірді. Салық жүйесі бірігіп, дворяндық титул және чиндер жойылды.
1791ж 21 қзанда халықтық көтерілістерді басу үшін қарулы күштерді қолдануға рұқсат туралы декрет қабылдады. 1791ж 14 шілдеде қақтығыстар мен көтерілістердің өткізілуіне тиым салған Ле Шопалье заңы күшіне енді
Конституциялық монархия
1791 ж. 13 қыркүйекте Құрылтай жиналыс конституциялық монархияны ресми заңдастыру үшін конституцияны бекітті. Конституцияға сәйкес заң шығарушы орган деп 2 жылға сайланған бір палаталық ұлттық жиналыс танылды. Атқарушы билік оның алдында жауапты король және министрлерге берілді. Сот билігі сайланған судьяларға берілді. Кассациялық және Жоғарғы соттар бекітілді.
1791 ж. 3 негізгі топтар анықталды:
фельяндар: конституциялық-монархиялық буржуазия мен либералдық дворяндық мүддесін қорғады.
жирондистер: провинцияларды сауда-өнеркәіптік буржуазияны қорғады.
якобиндіктер: ұсақ, жартылай орта буржуазияны, қолөнершілерді, крестяндықты қорғады.
1789-1791 ж. Елдің саяси өмірінде фельяндар басым болды.
Жирандық респубиканы жариялау.
1792 ж. Революциялық монархия еуропаның ірі монархияларының антифранцуздық әскері коалициясының нысанасында болды. Оның мақсаты революциялық Францияны әскери талқандау. Контрреволюция корольмен келісімге кіріп, елді соғысқа итермеледі. Халық якобиндықтарға үміт артты. 1792 ж. 10 тамызда Парижде халықтық көтеріліс болып, король сарайы алынып, Людовик ХVI тұтқындалды. Билік біраз уақытқа Париж Коммунасның қолында қалды. Ұлттық конвент шақыру туралы декрет шығарылды.
1792 ж. 17 тамыздағы Декрет бойынша контрреволюционерлер үстінен Төтенше ылмыстық трибунал бекітілді.
Қыркүйекте Конвнтке сайлау аяқталды. 783 депутат сайланды, олардың 200 жирондисты, 100 якобиндықтар, қалған депутаттар болоты деп аталды.
21 қыркүйекте Ұлттық Конвент монархияның жойылғанын жария-етті. 1792 ж. 25 қыркүйекте Конвент Декретімен Франция республика болып жарияланды. Бірақ, революцияның басты мәселесі – ауылдардағы феодалдық қатынастарды түпкілікті және толық жою шешусіз қалды.
21 қаңтарда Людовик ХVI өлтірілді.
1793 ж. 2 маусымда париждіктер мен ұлтық гвардияшылар Париждық Коммунаның басқаруымен Жирндиндық Үкіметті құлатты.
10 маусымдағы декретпен салалардағы феодалдық тәртіптер жойылды. 17 маусымдағы декрет бойынша барлық феолалдық құқықтар жойылды. 1793 ж. 24 маусымда өзінің мазмұны жағынан адам мен азаматтардың құқығы Декларациясынан тұратын Конституция қабылданды. Якобиндық диктатура басқарудың демократиялық режимін бекітті. Ол 21 жасқа жеткен барлық француздарға сайлау құқығын берді. Мемлекеттік басқару функциялары 24 адамнан тұратын Атқарушы кеңеске жүктелді, ол қабылданған заңдар мен декреттер шегінде әрект етуі тиіс болды.
Заң шығарып, талқылау құқығы бар мемлекеттік биліктің жоғарғы органы – Конвент; Елді қорғау және басқару бойынша ерекше өкілеттіктерге ие қоғамдық құтқару Комитеті сияқты органдар болды. Бұл комитеттің басқаруы мен бақылауында барлық министрліктер мен ведомствалар болды. Қоғамың құтқару Комитеті армияны қайта ұйымдастырып, 1793 ж. 23 тамыздағы Декрет бойынша жалпыға ортақ әскери міндеттілікті енгізді.
Істерді Комитетте қарағанан кейін ревоюциялық трибунағаға берді. Қоғамдық қауіпсіздік Комитеттің қарамағында полиция мен түрме болды.
1793 ж. 29 қыркүйекте Жалпыға ортақ максимум туралы декрет бекітілді, барлық негізгі тауарларға қатаң баға және еңбек ақының максималды мөлшерін енгізді. Якобиндықтар революциялық күштен карательный күшке айналды. 1794 ж. 10 маусымдағы Декрет халық жауы ұғымын енгізді. Халық жауы көбінде революция жаулары емес, М. Робеспьердің жеке жаулары мен оның саясатымен келіспейтін адамдар болды.
Директория (Термидоримдік Республика)
Термидориандық конвент 1795 ж. Конституцияны дайындады.
1795 ж. Конституцияға сәйкес жоғарғы заң шығарушы жиналыс болып 2 палата: жоғарғы – ақсақалдар кеңесі, төменгі – 5 жүздіктер Кеңесінен тұратын заң шығарушы корпус жарияланды. Төменгі палата заң жобаларын жасады, оны жоғарғы палаты бекіте және қайтара алды.
Заң шығарушы корпусқа сайлау 2 деңгейлі болды. Дауыс берушілер Заң шығарушы корпустың және жоғарғы сот органдарының мүшелерін сайлады.
Атқарушы биліктін құрамында 5 мүшесі бар Директория қалды.
Басқарушылар жаңа революция мен келе жатқан былықтан құтқаратын әскери диктатура енгізді. Генерал Н. Бонапарт үлкен қолдауды Италия мен Еуропадан тапты.
1799 ж. әскердің көмегімен Бонапарт Заң шығарушы корпусты қуып, Директорияны жойды.
1799 ж. Конституция жаңа режимді заңды түрде бекітті. Үкімет 3 консулдан тұрды. Барлық билік 1-ші консулдың қолында болды. 2-ші және 3-ші консулдар кеңесші дауысқа ие болды.
Заң шығарушы билік органдары ретінде мемлекеттік кеңес, Трибунат, Заң шығарушы корпус және Корғаушы сенат бекітілді. 1-ші консул заң жобасын ұсынды, мемлекеттік кеңес оларға редакторлық етті, Трибунат талқылды, Заң шығарушы корпус қабылдады, қорғаушы сенат бекітті.
1802 ж. Бонапарт өмірлік консул болып жарияланды. Оған мұрагер тағайындау құқығы берілді. Сосын ол француздардың императоры болып жарияланды.
1814 ж. әскер одақтық армияның қысымынан құлады.(ағылшын, орыс, австрия және пруссия)
Легитимді монархия.
17 Король Людовик толық революцияға дейінгі түрде абсолютизмді орнатуға болмайтындығын түсініп, конституциялық басқаруға келісті. 1814 ж. Ол хартиямен рәсімделді. Елде легитимді конституциялық монархия пайда болды(легитимдіктің мағынасы, Бурбондардың заңдық династиясы қайтадан басқарды дегенді білдірді). Корольға атқарушы билік толық берілді. Заң шығару облысында ол жарлық шығару құқығын иеленді. Сонымен қатар оған пэр титулын иелену құқығы берілді, ол өмірлік және мұрагерлік болды.
Сайлау цензін енгізу нәтижесінде 31 млн. Тұрғынның 50 мыңы ғана сайлауға қатыса алды, ол 15 мыңы ғана сайлануға құқығы болды.
Легитимді монархия негізінен Наполеон тусында пайда болған әскери – бюрократтық және сот апаратын сақтады.
1830 ж. Маусымында Карл X корольдің үкіметі 1814 ж. Хартиямен бекітілген конституциялық режимді жоюды шешті. 4 ордонанс қабылданды: депутаттар палатасын тарату; төменгі палата депутаттарының санын 2-ге қысқарту; баспасөздің толықтырушы прессасын енгізу; жиналыс пен манифестацияға тиым салу туралы. Карл Х қашты, легитимді монархия құлады.
Король деп ірі буржуазиядан шыққан Луи-Филипті жариялады.
1830 ж. Хартия жаңа редимнің конссы болды. Парламент ролі біраз кеңейді, заң шығарушы билік король мен 2 палатаға да берілді.
1848 ж. Ақпанда Луи-Филипп тақтан түсті. Уақытша үкімет құрылды және гвардия жасақталды. 1848 ж. Көктемде Құрылтай жиналысқа сайлау болды. Жиналыстың көп бөлігін ірі буржуазия, жер иеленушіліер, генералдар, жоғарғы духовенство құрады. Еңбекшілердің жағдайын жақсартатын барлық актілер доғарылды.
1848 ж. 22 маусымда жұмысшылар көтеріліске шықты.
1848 ж. Жаңадан енгізілген Конституция бойынша басқарудың республикалық формасы мен, биліктін бөлінуі жарияланды. Жоғарғы заң шығарушы орган болып Ұлттық жиналыс бекітілді. Атқарушы биліктің басшысы – Президент болды.
Заңдардың қолданылуын бақылаушы Кеңесші орган Мемлекеттік Кеңес болды. Оның құрамын 6 ж. Мерзімге Ұлттық жиналыс тағайындады.
ІІ - Империя
1ші сайланған президент Луи-Наполеон болды (Н. Бонапарттың жиені). 4 жылдық мерзімді азсынған және қайтадан сайлануға тиым салумен келіспеген Луи-Наполеон 1851 ж. Желтоқсанда Ұлттық жиналысты қуып, 1848 ж. Конституцияны жойды.
1852 ж. Конституция Луи-Наполеон төңкерісін заңдастырды. Жаңа конституцияға сәйкес бүкіл билік президентке тапсырылды. Заң шығарушы билікті Мемлекеттік кеңес, заң шығарушы корпус және Сенат жүзеге асырды. Ол мемлекеттік Кеңес пен Сенат мүшелерін тағайындады. Президент 10 жылға сайланды.
1852 ж. Қарашада арнайы заңмен Империя орнады, Луи-Наполеон француздар императоры – Наполеон III болды. Елде әскери-полицейлік диктатура белгіленді.
1871 ж. Жаңа биліктің басқарушы органы Ұлттық гвардияның Орталық комитеті болды. Өкілді жоғарғы орган – Париж Коммунасының Кеңесі болды. Ол өз құрамында әр-түрлі сұрақтар бойынша 10 комиссиядан тұрды.
Әділ сот ісімен әділет комиссиясы айналысты.
1871 ж. 19 сәуірде Коммуна Француз халқына Декларацияны жариялады: Декларация елді Коммуналарға бөлуді ұсынды, яғни республикалық режимді өзгертпестен. Орталық үкімет Коммуналардан шыққан депутаттар жиналысы ретінде қызмет етуі тиіс болды.
1875 ж. елдің конституциясын құраған 3 заң қабылданды. 1) Мемлекеттік билікті ұйымдастыру туралы конституциялық заң; 2) Сенатты ұйымдастыру туралы заң; 3) Мемлекеттік билік қатынастары туралы заң.
Президент сенат пен депутаттар палатасының абсолютті көпшілік дауысымен 7 жылға сайланды. Заң шығарушы билік сенат және депутаттар палатасымен жүзеге асырылды.
Бүтіндей басқарудың республикалық режимі жарияланды. Бұл Францияның саяси өміріндегі 2 ағымның күресімен түсіндірілді: монархиялық және республикалық.
1877 ж. 3 монархиялық топтар республикаға қарсы астыртын сөз байласып бірікті. (Мак-Магон) Президент Мак-Магон мемлекеттік төңкеріліс жасауға тырысты, бірақ республикандықтардың күшті қарсылығын кезіктіріп, отставкаға кетті.
2ші рет министр Буланже шара қолданды, бірақ париждіктердің көтерілісінен қауіптеніп, ол ашық әскери қақтығысқа шыға алмады.
1884 ж. Демократиялық қозғалыстың жандануы жағдайында 1875 ж. Конституцияға маңызды түзетулер енгізілді. Келесі кезеңдер қарастырылды:
1) депутаттар палатасы мен Сенат мемлекеттік биліктің негізгі звеносына айналды;
2) президент билігінің келуі байқалды;
3) үкімет парламент бақылуында болды;
1879-1880 ж. Республикандықтар Париж Коммунасының ұлттық гимні етіп Марсельезаны тануды, ал 14 шілдені Францияның ұлттық мерекесі деп тануға қол жеткізді. Республика негізінен бұрынғы әкімшілік-аумақтық бөліністі сақтады. Кейбір министрліктердің департаменттерге және кантондарда өз бөлімшелері болды. Департамент басында префект, округ басында – суперфект тұрды. Жергілікті органдарға департаменттің бас кеңесі, аймақтық кеңес, Коммуналардағы (муниципалитет) қалалық және селоық өзін-өзі басқару органдары өкілдік етті.
Коммуна басшысы сайланған мэр болды. Бұл органдар салық, жергілікті басқару сұрақтарымен айналысты. Префектіні ішкі істер министірінің ұсынуымен президент тағайындады, суперфектіні – ішкі істер министірі тағайындады. Бұл тұлғалар округтер мен департаменттерде орталық билікті иеленді.
Француз колониалдық империясы.
Көлемі бойынша 2ші колониалдық империя салыстырмалы қысқа мерзімде пайда болды : 1880-1918 ж. Оған: Батыс Африка - Сенегал, Гвинел, Судан, Мавритания, Нигер; Экваторлық африка – Конго, Чад, Габон, Жоғарғы Вольта; Солт. Африка – Тунис, Алжир, Марокко; Аралдар – Таити, Мадагаскар, Маркиздік, Гвиана; Солт. Америка – Канадалық Квебек; Индо-Қытай – Вьетнам, Камбоджа, Лаос кірді.
Француздық колониялардың негізгі массасы 4 генерал-губернаторлыққа бөлінді: Француздық Бат. Африка, Француздық Экваториялық Африка; Мадагаскар, Индо-Қытай. Индо-Қытайды басқаруға қолайлы болу үшін : Кохинхин (оң. Вьетнам), Аннам (ор. Вьетнам), Камбоджа, Лаосқа бөлінді. Камбоджа мен Аннамада номиналды басқаруға жергілікті династиялар жіберілді. Алжирда территория 3 департаментке бөлінді. Азаматтық басқару префекттерде болды, әскери-дивизионды генералдарда болды. Тунисте жергілікті монархты, Мароккода – султанды сақтады, бірақ олардың билігі номиналды болды.
Өзін –өзі бақылау сұрақтары:
1. Жаңа замандағы Францияның саяси-экономикалық өмірі
2. Жирандық респубиканы жариялау
3. Директория (Термидоримдік Республика)
4. Легитимді монархия.
5. ІІ Империя
6. Француз колониалдық империясы.
Дәріс№7
Тақырыбы: Герман феодалдық мемлекеті
а) Мемлекеттік құрылысы
б)Германиядағы сословиелік өкілетті монархияның ерекшеліктері
в) Германиядағы абсолютизмнің ерекшеліктері
в) Германиядағы феодалдық құқық
Герман ұлтының қасиетті римдік империясы 1804 ж. Н. Бонапартпен қиратылды. Наполенонның шабуылынан кейін 1814 ж. Париж трактымен Герман адағы қурылды. 34 мемлекетің ішінде – корольдік, княждік, герцогтік және біраз еркін қалалар. Барлық бул мемлекеттер император мен императорлық сеймнің қол астына қарайды деп есептелді, бірақ, тәжірибеде тасық тәуелсіздіқті иеленеді.
Германдық одақтың басқарушы органы – одақтың сейім барлық германдық окілеттік мемлекеттерден турды.
Одакқа кітел мемлекеттердің әр қайсыны егемендегі болды және әр түрлі басқарылды: бір мемлекеттерде самодержавия қанды, басқарларында земдік собраниялар қурылды. Барлық шемде әлеумк қурамы бірдей бы. Дворяндық князға және императорға тәуелді бағды. Қалалық турғындар окілді қалалық мекелелерді, бюргерлерді және қаюнершілерді басқарушы патрициондық отбасыларынан турды. Крестьяндардың көп бойгі крепостнойлар болды.
Пруссия мен Австрия барлық герман мемлекеттерінің ішіндегі ең консервативті бы. Консерватизмнің идеологиялық базасы бул кезде құқықтың тарихи мектебі болды (Гуго, Савиньи, Пухт), ал құқық кодификациясына да, жалпы либералдық заң шығаруға да қарсы болды.
Германиядағы жалпы саяси жағдай үшін наполеондың соғыстар ізсіз откен жоқ: Наполеон Кодексінің ықпалы реформалардан корінді. Осылай 1808-1810 реформа Пруссиядағы мемк басқаруды реттеді. Ескі баскарусыз коллегиялардың орнын 5 министрлік онды (әскері істер, шетелдік, қаржылық, ішкі, юстиция). Қалада муниципалдық кеңестер қурылды. Крепостнайлық құқық доғарылды, бірақ шаруы жерді палещиктің пайдасына бергенген кейін ғана босталды.
Шарнхорст реформасымен жалпыға ортақ әскери қулшылық енгізілді.
1848 жылғы Революция
Германиядағы революцияға 1814 жғы Француз революциясы түрткі болды. 1848 ж.наурызында Берлинде әскери бас көтеру болды. Уақытты ұты үшін корольдер мен князьдер франкфурт-на-майна да бүкіл германдың
Қурылтай жиналысты шақыруға келісім берді. Ол жинаныс федералдық Конституцияны дайындады. Демократиялық конституцияның жобасы әрекет етпеді, ал 1849 ж маусымында делегаттарды үкімет Вюртемберге қуды.
1850 ж дайындалғын конституция феодалықтың консттіліктеріне жауап берді. 2 палаталық заң шығарушы роган қурылды. Томенгі палаты таңдаумы болды, жоғарғы палата король жарлығымен тағайындалды. Парламенттің заң шығару билін корольдің абсолютті вето қуқығымен паралелді болды. Үкімет министрлері ландатқа тәуелді болмады, яғни сенімсіздік вотумы ағарта қауіп тондірмеді.
Пруссия канцлері Отто Бисмарк әскерте бюджеттің 51 млн талерінен 22 сін жумасады. Алайды Пруссия 1886 ж. Австриямен хоғыста жеңгелмен кейін, оған кешірім берілді. Соғыс нәтижесінде Пруссияға бірқатар солтүстік-германдық мемлекеттер қосылды, олардың ішінде Ганновера, Гессен-Кастелл, Ниссаң, Франкфурт – на – Майне бар. Шлезвиг және Гальштейн 1864 ж. Даниямен соғыстан кейін Пруссияға берілді. 1866 ж. Германдық одақ орнына солтүстік-герман одағы қурылда. 1867 ж. жаңа мемлекет жаңа конституция қабылдады. Оған сәйкес Одақты басқару Прусс корайне (прензидентке), қанцлерге, 2 палатаға берілді. Төленгі палата жалпыға бірдей сайлау қуқығы негізінде сайланды.
Адақкқа ониүстік – герман мемлекеттері кірмеді: Бавария, Саксония, Вюртемберг. Олардың күштеп біртігуне Франция кедері болды, оған мықты, бірлікті Герман мемлекетінің қурылуы пайданы бмады.
1870 ж. Пруссия Францияны соғысқа.
Франция қиратылды, ол Пруссия оңт-герман мемлекеттерін озіне қосып алды. Осылайна, Европоның орталығында жаңа мем-т Герман империясы п.б.
1871 жылғы Герман Конституциясы
Жаңа конституцияға сәйкес, империя қурамына 22 монархия және бірнеше еркін қалалар енді. Империя басшысы прусстік король болды. Империя территориясының жартысынаң астам басігі Пруссия үлесіне кірді және турғындардың 60%-ті. Король мем-т басшысы болды және қарулы критердің басты басқарушысы болды, ол үкімет басшысы – иперия канцлерің тағайылдады.
Парламенттің жоғарғы палатасы Одықтық кеңес (бундесрат) д.аталды. Төменгі палата (рейхстаг) 3 жылға сайланды. Рейхстагтың фактілік билін бундесрат окілеттілігінен айтарлықтай кем болды. Рейхстагтың үкімет үстінен бақылау жасауға тырысушылығына бундесрат жол бермеді.
1871 ж. Конституцияның 20 бабы ер адамдардың сайлау қуқығын елгізуді декрет арқылы белгіледі, бірақ қупия сайлау орнына ашық дауыс беру енгізілді.
Томенгі палатаның тартылуп бундесраттың қарапайым қаумысымен лирикін болды, және бул жей кездесті.
Жалпы 1871 ж. Конся өзінің әлеушк-саяси мазмуны бойынша феодалдық-юнкершік жериелеушілер мен жедел дашыпкеле жатқан прусс-германдық капитал арасындағы компромисс көрінісі болды.
Германияның дамуы.
19ғ. 2ші жартысынан бастап Германияда өнеркәсіптік өндірісті жоғарлатуға талпыныс байқалды. 1882ж біріккен германияда 9,5 мың, 1895ж – 18 мыңдай, 1907ж – 30 мыңнан аса кәсіпорындар пайда болды. Жұмысшы топтың саны 6дан 11мың адамға дейін көбейді. Жұмысшы топтың жедел өсуі оны ұйымдастырушы органы әлеуметтік-демократиялық партия болып табылатын саяси күш ретінде көрсетті. 1875ж Гот қаласындағы съезде Гот бағдарламасында айтылғандай социал-демократтар демократиялық парламент үшін күресуді, ал парламенттің өзінде – жұмысшы топтың жағдайын жақсартатын заңдар үшін күресуді мақсат етті. Социял-демократтардың ықпалын күшейтуге Биссмарк үкіметінің жауабы социал-демократтарға қарсы заңды рейхстаг арқылы өткізу болды. Алайда, 1890ж заң доғарылып, Биссмарк отставкаға кетті.
Отаршылдық қатынаспен ерекшеленген Германия әлемді қайта жасауға тырысты. Франция мен Ұлыбританияның шиеленісті қатынастары бірінші әләмдік соғысқа әкелді. Соғысқа седеп болған 1914 ж Сараево қаласында Австро Венгр тағынын мұрагері Эрцгерцог Фердинанттың өлімі болды. Бірақ соғыста Германия женіліп империя құлады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Германиядағы заң шыңарушы орган қалай аталды?
2. 1871 ж. Герман Конституциясы бойынша басқару органдары
3. Германиядағы абсолютизмнің ерекшеліктері
4. Германиядағы феодалдық құқықтың ерекшеліктері
Дәріс №8
Тақырыбы: Социалистік мемлекет және құқық
а) 1917 - жылғы қазан революциясы
б) КССР- дың конституциялық құрылысы
в) Социализм- әлемдік жүйе
1930ж. ортасында бұрынғы КСРО –да аса күрделі өзгерістер болды. Капитализмнен социализмге өтетін өтпелі кезең аяқталып, социалистік қоғамдық қатынастар жеңіске жетті деп есептелді. Бұндай үлкен қорытынды индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, мәдени революцияның шешуші жеңістерімен байланыстырылды. Мұндай түбегейлі өзгерістер КСРО Конституциясын өзгертуге негіз болды. 1936ж. 5 желтоқсанда КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданды. Конституцияда Қазақстанға Одақтық республика мәртебесі берілді. Осылай ҚАКСР ҚКСР айналды. Бұл қазақстанның болашақ тәуелсіздігін қамтамасыз еткен мәнді құқықтық акті және саты болды. Осыған байланысты 1937ж. бүкіл қазақстандық кеңестердің төтенше Хсъезі ҚКСР Конституциясын бекітті.
Ол 11 тараудан 125 баптан тұрды. І тарауда: ҚКСР жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті деп көрсетілді. Социалистік меншік не мемлекет меншігі не колхоздық кооперативтік меншік түрінде болды. Социалистік шаруашылықтың мемлекеттік жоспар бойынша дамып отыратындығы анықталды. ІІ тарауда “Мемлекеттік құрылыс” бекітілді. 13 бапта экономика, саясат, отан қорғау, өзара жәрдемдесуді жүзеге асыру мақсаты мен ҚазКСР басқа да одақтас республикалармен КСРО-ға бірігіп отыратындығы көрсетілді. Осыған сүйеніп ҚазКСРО КСРО конституциясының 40 бабында көрсетілген құқықтарды КСРО-ға оның атынан басқаратын жоғарғы өкімет органдары мен мемлекет басқару органдарына қамтамасыз етіп берді. КСР заңдары міндетті түрде орындалуға жатты. Қазақстанның азаматы КСРО азаматы болып есептелді. Ш тарау мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдарына арналды. ҚазКСР –да өкімет билігінің жоғарғы органы –ҚазКСР –ның жоғарғы кеңесі болды. Заң шығарушы орган –Жоғарғы Кеңес болды. Атқарушы және бұйырушы жоғарғы органы ҚазКСР-ының Халық Комиссарлар Кеңесі болды. Бұл орган респібликаның үкіметі болып табылды. УІІ тарау сот және прокуратураға арналды. Негізгі заң мемлекеттің ел таңбасын, туын және астанасын белгіледі. 1937ж. Конституция 40 ж. қызмет етті. Елдің экономикасы, мәдениеті мен саяси – құқықтық дамуына зор әсер етті. Бірақ тотаритарлық қоғамда оның адам құқықтарына қатысты нормалары аяқ асты етіліп, миллиондаған адамдар қуғын-сүргіннің құрбаны болды.
1941-1945жж. Ұлы Отан соғысы мемлекет пен құқыққа үлкен ықпал жасады. Мемлекеттік құрылыс, оның қызметі, құқықтық қатынастар соғыстың талабына сай қайта қаралды. Бәрі де майданға, жеңіске қызмет етті.1941ж. 30 шілдеде КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының, БК(б)П ОК-нің және Халкомкеңесінің шешімімен төтенше орган Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті құрылып, мемлекеттегі барлық билік түгелдей оның қолына берілді. Қазақстанда және басқа да республикаларда МҚК-нің тұрақты өкілі қызмет етті. Соғыс жағдайында орталықтанған директивалық басқару алдыңғы қатарға шығып, өкілді органдардың қызметі шегерілді. Жаңа мемлекеттік органдар құрылды. 1941ж. ұлттық құрамалар жөнінде республикалық комиссия, халкомкеңес жанында еңбекке жарамды адамдарды ауыл шаруашылығы жұмыстарына мобилизациялау туралы бөлім, эвакуацияланғандарды орналастыру бөлімі т.б. органдар құрылды. Соғыс барысында әскери қызметкерлердің отбасын орналастыру және қамтамасыз ету басқармасы қызмет етті. 1944ж. Кокшетау және талдықорған облыстары құрылды. Азаматтық құқық социалистік меншікті нығайтуға бағытталды. Мүлікті ұрлау, жоғалту, малды нашар қарағаны үшін жоғарғы жауапкершілік ендірілді. Кәсіпорындардың жоспарды орындауына, келісімдерді дер кезінде жүзеге асыруына ерекше көңіл бөлінді. Еңбек заңдарына өзгерістер енгізіліп, өкімет органдарына 16 мен 55 жасқа дейінгі азаматтарды міндетті еңбекке тартуға құқық берілді. Колхоздарда 12 жастан асқан жасөспірімдер еңбекке тартылды. Себепсіз еңбеккүн толтырмағаны үшін қылмыстық жауапқа тартуға дейін шаралар қолданды. Әскери оқудан бас тартқан азаматтар да жазаға тартылды. Қылмыстық істер одақтық заңдар бойынша қаралды. Әскери сот органдарының рөлі артты. 1942ж. әскери трибунал туралы ереже бекітілді. Қазақстанда соғыс жағдайы енгілімегендіктен мұндай жағдай әскерилендірілген мекемелерде қолданылды.
1) Мемлекеттік құрылыс пен мемлекеттік басқару
2) Кеңес дәуіріндегі Қазақстан территориясындағы кейбір өзгерістер
3) Қазақстандағы Кеңестік құқықтық жүйенің дамуы
Соғыстан кейінгі мемлекеттік құрылыс пен басқару бейбіт жағдайға қайта бейімделді. 1946ж. 28 наурызда ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Президумының қаулысымен ҚазКСР-дің Халық Комиссарлар Кеңесі ҚазКСР-інің Министрлер Кеңесі, ҚазКСР-нің Халық комисариаттары ҚазКСР-нің министрліктері болып өзгерді. Жаңадан өнеркәсіп және құрылыс материалдары министрлігі құрылды. Олардың өкілеттіліктері артты. 1946ж. ҚазКСР Ғылым Академиясы құрылды. 50 жылдары жергілікті кеңестердің, олардың атқару комитеттерінің қызметтері кеңейтілді. Олардың тұрғын үй салу, көгалдандыру, өнеркәсіп, құрылыс саласындағы жоспарлау, бақылау, басшылық ету құқықтары артты. 1956жылғы КОКП ХХ съезі Кеңес Одағының өміріндегі үлкен бетбұрыс болды. Сталиннің жеке басына табыну , социалистік заңдылықты аяққа басу, саяси қуғын-сүргін айыпталды. 30-50 жылдары жазықсыз атылған, қамалған азаматтардың бір тобы қайта ақталды. Одақтас республикалардың құқықтары артып, егемендігі біршама кеңейді. ҚазКСР Үкіметінің совхоздарды қайта құру, жою, жер бөлу, ауыл шаруашылығына қатысты құқықтары кеңейді. Одақтас республикалардың заң шығару құқығы кеңейтілді. Республикалар Одақтық мәселелерді шешуге көбірек қатысатын болды. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесінің жанынан одақтас республиканың өкілдері кірген экономикалық комиссия құрылды. 1958ж. ҚазКСР Ғылым академиясының философия және құқық институты құрылды. Құқық саласындағы зерттеулерге жағдай жасалды. 60 жылдардың ортасында халық шаруашылығын басқаруда өзгерістер болды. Бұл оқиғалар Кеңес Одағының партия мен мемлекет басшысы Н.С. Хрущевтің орнынан түсіп, билікке Л.И. Брежневтің келуімен байланысты. 1977ж. республикада 19 облыстық, 218 аудандық, 82 қалалық, 29 қала ішіндегі аудандық, 189 поселкелік, 2184 ауылдық, селолық кеңестер жұмыс істеді. Жергілікті Кеңестердің атқару комитеттерінің құрамына 20 мың адам кірді. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің, оның Президиумының жұмысы жүйелене түсті. Сессиялар тұрақты шақырылып, оларда мемлекеттік басқарудың маңызды мәселелері талқыланып, жаңа заңдар мен кодекстер қабылданды.
1924ж. Түркістан республикасы тараған соң оның құрамындағы Сырдария және Жетісу облыстары ҚазАКСР құрамына енгізіліп қазақтың жерлері қайтарылды. Осы жылы қарақалпақ автономиялы облысы да қазақстанның құрамына кіріп, 1932 жылы Өзбек КСРінің құрамына өтті. Орынбор қаласы мен облысының біршама аудандары РКФСР құрамына берілді. ҚазКСР Конституциясы бойынша қазақстанның шекарасы тек оның Жоғарғы Кеңесінің келісімімен ғана өзгертілетін болды. 1955ж. 13 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес Қаулысымен Батыс қазақстан облысының Жәнібек ауданының жалпы көлемі 7049га РКФСР Астрахан облысының Владимир ауданына берілді. 1956ж. КСР –на Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданы (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облысы колхоздарының Бостандық ауданындағы жайылым көлемдерін қоспағанда) берілді. Голодностеп (Мырзашөл) каналының сол жағалауындағы 75 мың га жер ҚазКСР үкіметінің 1936-37жж. Өзбек КСР-не уақытша берілген 329 мың га жерлер Өзбек КСР-не берілді. Осылай барлығы 5 млн. Га астам жерлер Өзбек КСР-не берілді. 1971ж. майда Өзбек КСР-нің Сырдария облысының Жетісай , Киров және Мақтаарал аудандары сол кездегі шекарасымен Шымкент облысына қайта қосылды. Кеңес дәуірінде Қазақстанның территориясында осындай өзгерістер болды. Бұл өзгерістерді тәртіп бойынша алдымен ҚазқКСР Жоғарғы Кеңесі қабылдап, онан соң КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы бекітіп отырды. Сонда бұл өзгерістер құқықтық жағынан Қазақстанның өз еркімен бергені болып саналады. Дегенмен мұндай “өз еркімен” жасалған өзгерістердің негізінде Мәскеудегі орталық билік органдарының қысымы жатқаны белгілі.
Соғыстан кейінгі жылдарда, әсіресе 50-70 жж. Қазақстандағы құқықтық жүйе дамыды. Еңбек құқығы негізінен одақтық заңдармен реттеле берді. Соғыс кезінде алынып тасталған еңбек демалыстары қалпына келтірілді. Артық жұмыстар тоқтатылды. Кәсіпорындардың кәсіподақ ұйымдарымен ұжымдық шарттары қалпына келді. Еңбекке қатысты тым қатаң тәртіптер, өндірістен өз бетімен кетіп қалғаны үшін қылмыстық жауаптылық жойылды. Еңбек дауларын қараудың жаңа ережесі қабылданды. 1959ж. қылмыстық және қылмыстық- процессуалдық кодекстер қабылданды. Бұл кодекстер Қазақстан тарихында тұңғыш рет қабылданды. 1971ж. ҚазКСР-нің Еңбекпен түзеу кодексі қабылданып, онда сотты болған адамдардың жазасын өтеу, оларға еңбекпен түзеу әдістерін қолдану, т.б. мәселелер шешімін тапты. 1963ж. республиканың азаматтық және азаматтық –процессуалдық кодекстері қабылданды. Бұл кодекстер социалистік заңдылықты, социалистік қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталды. Сот құрылысы, сот ісі, адвокатура және нотариатқа қатысты заңдар жетілдіріліп, кейбірі қайта қабылданды. ҚазКСР-нің әкімшілік жауапкершілік туралы заңдылығы онан әрі дамыды. Заңдылық пен қоғамдық тәртіпті нығайтуда көпшілік бұқараның роліне көңіл бөлінді. Осы тұрғыдағы жұмыстарды жандандыруда жолдастық соттардың, жергілікті кеңестердің жанындағы бақылау комиссияларының, жасөспірімдер жөніндегі комиссиялардың, жасөспірімдерді тәрбиелеу жөніндегі қоғамдық тәрбиелеушілердің маскүнемдікке қарсы комиссиялардың ролі артты. Жоғарғы Кеңес 1983ж. тұрғын үй кодексін қабылдады. Оның қабылдануы тұрғындардың үй-жай алу құқығын тереңдетті. 1976ж. ҚазКСР-нің жер қойнауы туралы кодексі қабылданды. Кодексте жер байлығы, тау-кенг өндірісі, оларды тиімді пайдаланудағы мемлекет, кәсіпорын мен мекемелердің міндеттері белгіленді. Жер қойнауының байлығы түгелдей мемлекет меншігі болды. Осыларға қарамастан социалистік құқықтың өзі компартияның заңдастырылған еркі болды. Мұның бәрі де халық бұқарасының іштей наразылығын тудырды.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Қазан төңкерісінің жеңісі және Кеңес үкіметінің орнауы.
2. ҚазКСР-інің автономиялық және одақтас республика ретіндегі әкімшілік-саяси және құқықтық жағдайы
3. 1950-1990 жылдардағы КСРО-дағы мемлекеттік-құқықтық даму
Дәріс №9
Тақырыбы:Қазақстан аумағындағы мелекет және құқықтың пайда болу және даму тарихы
1. Сақ тайпасы
2. Үйсін және қаңлы
3.Ғұндар мемлекеті
Алғашқы қауымдық құрылыс адамдардың тарихының ең ұзақ кезеңі. Адамдар тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың жылдарға созылған кезеңдерді бастан өткізді. Тарихты бұлай дәуірлеу өндіріс құрал-жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты болған.
1. Адамдар тас дәуірінде табиғаттың дүлей күшіне қарсы бірігіп күресу үшін тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың тобы. қажеттігі адамдарды біріктірді. Некенің түрі топтық неке болды.
2. Рулық қоғам туыстас адамдардың қауымдастығы. Экзогамиялық неке - ру ішінде некеге тыйым салыну. Рулық қоғамда биологиялық емес әлеуметтік көрсеткіштер үстемдік құра бастады.
3. Адамдар арасында тұрақты неке мен отбасы қалыптасты.
4. Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар құрылды.
5. Адамдар игеруші өндірістен біртіндеп жер және мал шаруашылығына көшіп, өздері өнім өндірушілерге айналды. Артық өнімнің пайда болды.
6. Ру мүшелері бір-бірімен тең болды. Руды рулық қоғамдағы биліктің жоғарғы органы - халық жиналысында сайланған ақсақалдар басқарды.
7. Патриархалдық отбасы - ер адамның - әке билігінің үстем етуі.
8. Рулық қоғамда қатынастар моральдық, адамгершілік нормалармен, әдет-ғұрыптар және дәстүрлермен реттелді.
9. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңі - әскери демократия кезең. Әскери демократияға тән ерекшеліктер: рулар мен тайпалар арасында соғыстар мен қақтығыстардың болуы, қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат алды; әскери көсемдердің ролі артады. әскери көсемдер әлі де халық жиналысына тәуелді болды. Бірақ, меншіктің пайда болуы, байлықтың шоғырлануы, үнемі жалғасқан соғыстар жағдайында әскери демократия рулық қоғамның шеңберінен шығып, әскери көсемдер жеке билігін орната бастады. Әдет-ғұрып пен дәстүрдің орнына құқық пайда болып, рулық қоғамды мемлекет ауыстырды.
10. Б.э.д. 8-3 ғғ Қазақстан мен Орта Азия жерлерінде сақ тайпалары өмір сүрді. Бұл әскери демократияның гүлденуі және мемлекеттің қалыптасу кезеңі. Алғашқы мемлекеттік белгілер байқалды. Рулар тайпалар тайпалық одақтарға бірікті. Тайпалық одақ - алғашқы мемлекеттік құрылым. Оларды көсемдер немесе сақ патшалары басқарды. Сақ патшасы - әскери басшы, ол соғыс және бітім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-қатынастарды реттеді.
11. Б.э.д. ІV- ІІІғғ. сақтарда мемлекеттіліктің ең басты белгілерінің бірі – жазу пайда болған.
12. Көшпелі өмірдің, сыртқы жаулармен күрестің ықпал етуімен сақтар бірлестігі әлі де буыны бекімеген, әскери демократиямен шектелген құрылым болды.
13. Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы мемлекеттік құрылымдардың бірі, көшпелі тайпалар мемлекеттігінің алғашқы көрінісі – ғұндардың мемлекеті.
14. Ғұндар туралы алғашқы деректер б.э.д. ІVғ. Қытай жазбаларынан кездеседі..
15. Б.э.д. ІІІғ. басында ғұндар әскери көсем Тауманның басшылығымен үлкен көшпелі мемлекет құрды. Қытай деректері ғұндардың мемлекет басшысын шаньюй деп атаған. Ғұндардың өзі патшаларын тәңірқұты деп атаған. Ұлы Мөде тұсында мемлекет мейілінше күшейді.
16. Б.э.д. 59ж. ғұндар дағдарысқа ұшырап екіге бөлінді. Ғұндардың оңтүстік бөлігі Қытайдың қоластына кіруге мәжбүр болды. Сволтүстік бөлігі Қазақстан мен Орта Азияға, одан әрі Европаға қоныс аударды. Ғұндар соы өңірде алаңдармен, қаңлылармен және үйсіндермен араласты.
17. Ғұндардың империясы жоғарыдан төменге дейін түгелдей әскери және азаматтық билік жымдасқан үлгісі болды.
18. Мал отбасының меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір территорияға ие болған. Ол территорияны бүкіл ру болып қорғаған. Ғұндарда әмеңгерлік жүйе өмір сүрген. Ұрлық жасағаны үшін отбасы мүшелері түгел жауап беретін.
19. Ғұндар көшпелі өркениетке енгізделген көшпелі мемлекеттік құрылымның негізін қалады. Алғаш рет әдет-ғұрыптарды заңдастырып, көшпелі әдет-ғұрып негізін салды.
20. 3) Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдарды құрушы ежелгі үйсін және қаңлы тайпалары.
21. Үйсіндер Жетісуға Орталық Азияның түпкірінен Дұңхуаң және Чилан тауы аралығынан б.э.д. ІІғ. шамамен 160ж.көшіп келген. Ол кезде үйсіндерді Нәнді би басқарған. Жетісуда үйсіндер өз мемлекетін құрды.
22. Үйсін мемлекетінің басшысы күнбегі болды. Ол мемлекетті өзі тағайындаған әскери әкімшілік ұлықтар арқылы басқарды. Үйсіндерде тақ әкеден балаға мұрагерлікке беріліп отырды. Тақ үшін мұрагерлер арасында қанды күрестер жиі болып тұрған.
23. Ру мен тайпаларды күнбегі тағайындаған бектер басқарды. Бүкіл үйсін елі сол қанат, оң қанат және орта деп үш әкімшілікке бөлінді.
24. Үйсіндермен қатар бір кезеңде көрші болып Қаңлы мемлекеті өмір сүрді. Б.Э.Д. ІІІ-ғасырдан бастап қаңлылар Сырдарияның орта алқабы Қаратау өңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі өлкелер қараған.
25. Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір деректерде оны яғбу, жабғу деп атаған. Ханның билігі азаматтық істерге де, әскерге де жүрген. Қаңлы мемлекеті өз ішінде бес иелікке бөлінген, оларды ханның өкілдері басқарған. Бұл иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен аталған.
26. Деректерде қаңлылардың жазба заңы болғандығы айтылады. Олардың заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды. Заңда өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады, одан соңғылары өлім жазасына үкім етіледі, ұрлық істегендердің қолы кесіледі делінген
27. Қаңлылар Қазақстан жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым құрып, мәдениет пен өнердің, шаруашылықтың дамуына үлес қосты.
Ғұндар - көшпелі халық. Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі жазуын тұтынған. Сөйлеу тілі де түркі тілі болған. Шығыста Мөде шыгыс ху тайпаларын бағындырды, ал оның құрамына, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекендеген сянби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумақты алып жатты. Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына жасаған жорықтары туралы да айтылған. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды. Мәтінде берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сюннулердің солтүстік жағында жатқаны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабына дейін созылып жатса керек.
Өзін –өзі бақылау сұрақтары:
1. Сак тайпа одағы
2. Үйсін және қаңғылы
3. Ғұндар мемлекеті
Дәріс №10
Тақырыбы:VI-XII ғасырдағы мемлекет және құқық
1. Орта ғасырдағы мемлекет (6-10 ғғ.)
2. 10-12 ғғ.мемлекеттер
ІV-ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде Көне Түрік империясы құрылды. Сонымен қатар жаңа этникалық тип – түрік тілдес халықтардың іргесі қаланды.
Бірінші қаған Құтлұқ болды. Оны Елтебер қаған деп атады. Оның жақын көмекшісі, әрі кеңесшісі түріктердің тамаша ерлік істері мен өсиеттерін құлыптастарға жаздырып қалдырған Тоныкөк болды. Қапаған қағанның тұсында (691-716) екінші Түрік қағанаты өзінің әскери-саяис қуатының гүлдену дәрежесіне жетті. Түрікте Қытайға бірнеше сәтті жорықтар жасады, қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап, Туваны бағындырды. Осылай Қапаған қаған Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның әскерлер Соғды жерлеріне дейін барды. Білге мен Күлтегін қағандардың тұсында да түріктердің қуаты артып тұрды. Ішкі соғыстардан 744 жылы екінші Түрік қағандығы құлап, Ашина әулетінің билігі тоқталды.
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағдайда өмір сүрді. Түріктердің қоғамында дамыған мемлекеттің барлық белгілаеі болды. Мемлекетті қаған биледі. Қаған- әскери қолбасшы саналды. Сондай-ақ қаған жайылымдарды бөлуге басшылық жасап, көшіп-қону бағыттарын анықтады. Қаған мемлекеттегі жоғарғы сот билігін жүргізуші де болды. Елдегі құқықтық тәртіптің ережелерін бекітті.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана сайланатын. Қағанның жанында қаған кеңесі болған. Қаған билігі билеуші әулет ішінде ағадан жасы үлкен ініге мұраға беріліп отырған. Түрік қағанатында қағаннан соң ұлығ, жабғу, тегін, шад, елтебер, тархан, бек, бұйрық, тұтық т.б. сияқты көптеген лауазым иелері болған. Осыған қарағанда қағандықта көп сатылы билі органдары болса керек. Жабғу, тегін, шад сияқты жоғары лауазымдарға қағанның балалары мен туыстары тағайындалды. Оларды қаған сайлап отырды.
Түрік қағандығында қағаннан бастап ру-тайпа бастығы бектерге дейін жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған.
Түрік қағанаттары сол кезең үшін дамыған мемлекеттік құрылыс жағдайында өмір сүрді. Түрік қағанаттары рулық-тайпалық құрылымдарды сақтап қалды. Көшпенді халықтардың құқығы әдет-ғұрыпқа негізделген құқық болды. Көшпелі мемлекеттің де әдет-ғұрып құқығының да алғаш рет кемеліне жеткен кезеңі түрік қағанаттарының дәуірі болды деуге толық негіз бар.
Түркеш және Қарлұқ қағанаттары
Түрік қағанаттарынан соң Қазақстан территориясында Қарлұқ мемлекеті (756-940), Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қарахан мемлекеті (942-1210), Қарақытайлар мемлекеті (1228-1213), Найман және Керей ұлыстары, Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219) сияқты мемлекеттер өмір сүрді. Бұл мемлекеттерді Түрік қағанаттарының заңды жалғасы деуге болады. Себебі Түрік қағанатындағы халықтар кейін осы мемлекеттердің құрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы мен тұрмысы, мәдениеті, діни наным-сенімдері де ұқсас болды. Түргеш, сонан соң Қарлұқ қағандықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб әскерлері кірді. Қарахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дінге айналды.
Қарлұқ қағандығы (756-940) VІІІ ғасырдың ортасында түргештердің орнын басу үшін қарлұқ тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды. Қарлұқ мемлекетінің басшысын жабғу, кейінірек қаған деп атады. Қарлұқтардың мемлекеттік жүйесі ұлыстық-тайпалық сипатта болып, орталық билігі күшті болмады. Орталықтың нашар болып, аймақтардың мықты болуы қарлұқ қағанының құлауына себеп болды.
Оғыз мемлекеті
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда оғыз тайпаларының одағы құрылды. Оғыздар 24 тайпадан тұрды. Өз ішінде оғыздар әрқайсысы 12 тайпадан тұратын екі бөлікке: бузуктарға және ұшықтарға бөлінді. Оғыздар Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің төменгі ағысына дейінгі жерде көшіп-қонды. Астанасы Жаңакент қаласы болды.
Оғыз мемлекетінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік мұраға қалдырылды. Күл-еркін – жағбудың орынбасарлары болды. Жабғуды тайпа өкілдерінен тұратын кеңес сайлады. Оғыз әскерлерінің қолбасшысын сюбашы деп атаған.
Оғыз басшыларының қатаң салық саясаты халықтың наразылығын тудырды. Бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан қыпшақтардық соққысынан оғыздардың мемлекеті ХІ ғасырдың басында құлады.
Қарахан мемлекеті
Қарахан мемлекеті бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан қарақытайлардың шабуылынан құлады.
Қарахан мемлекетінде әскери басшылық әкімшілік басшылықтан бөлінді. Мемлекеттің әкімшілік құрылымы көп сатылы (иерархиялы) принциппен құрылды.
Мемлекеттің жоғары билеушісінің құрметті атағы Арслан (арыстан) және Боғра (бура) деп аталды. Бүкіл елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық жұмыстарын басқаратын лауазым иелері бұғырыш, обғұ, туксин сияқты үш жүйеге жіктелді. Хан сарайындағы (аппаратындағы) қызметтердің белгілі штаты болды. Субаш (қолбасы), бек, ұлыққажин (бас кеңесші), ялауаш (елші), батықшы (хатшы), қабих (сарай күзетінің бастығы), хорұқшы (есік күзетшісі), ағшы (қазынашы), аспаз т.б. болды.
Қалалар мен қыстақтарды мехторлар, әкімдер мен райыстар басқарды. Пошта бастығын – саһипбарида, салықшылар бастығын – мустауфа деп атады.
Хан өзінің туыстары мен жақындастарына аймақтар мен қалаларды сыйға тарта алды. Мұндай сыйлықты “икта”, сыйлық иесін “иктадар” деп атады. Ханның келісімімен “иктадарлар” өзіне сыйға тартылған жерлерден бұған дейін мемлекет пайдасына алынатын салықты өздерінің пайдасына жинауға құқық алды.
Қимақ және Қыпшақ мемлекеттері
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). ІХ ғасырда Алтай мен Сырдария аралығындағы көптеген тайпаларды біріктірген Қимақ мемлекеті пайда болды. Бұл мемлекеттің саяси ядросы Шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ) тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.
Қимақтардың басшысын алғашында шад-тұтық, онан кейін жабғу, қаған деп атады. Қаған тайпаларға өз өкілдерінен басшылар тағайындады. Соңынан қимақтардың 11 тайпаларының басшылығы мұраға қалдырылды. Осылай ұлыстық-тайпалық жүйе қалыптасты. Мұны өзі жергілікті тайпа басшыларының сепартизмін күшейтті. ХІ ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ тайпаларының күшеюіне байланысты Қимақ мемлекеті құлады.
Қазақстан мен Орта Азияда терең із қалдырған елдің бірі Қарахан мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қарахан мемлекетінің шекарасы шығыста Қашғарға, оңтүстікте Мәуереннахрға, солтүстікте Балқаш көліне, батыста хорезмге дейін созылып жатқан ірі ел болды.
Мемлекет көптеген ұлыстарға бөлінді. ХІ ғ. 30-жылдарында мемлекет екіге бөлінді. Батыс хандығының орталығы Бұқар болып оған Мәуереннахрдан Ходжентке дейінгі жерлер қарады. Шығыс хандықтың астанасы Баласұғын болып, оған Тараз, Шаш, Испиджаб қалалары, Ферғана, Жетісу және Қашғар өлеклері қарады.
Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219). ХІ ғ-ң басында қимақ қағандығының орнына қыпшақ хандығы келді. Қыпшақ даласын Дешті-Қыпшақ деп атады. Олар Ертістен Жерорта, Қара теңізге дейін жетті. Оңтүстікте Хорезм мемлекеті мен Кавказға дейін жетті. Дешті-Қыпшақ екі қанатқа бөлінді. Батыс қыпшақтары Еділден батысқа қарай созылған жерлерді жайлады. Оларды тоқсоба руынан шыққан әулет биледі. Шығыс қыпшақтары Ертіс пен Еділ өзендерінің арасын жайлады. Мұнда елбөрілі руынан шыққан әулет биледі.
Қыпшақ қоғамындағы жоғары мемлекет билеушісі хан болды. Хан әскери және азаматтық билікті қолында ұстады. Ханның ставкасы Орда деп аталды. Ханның билік етуші аппараты көп сатылы басқарушы органдар арқылы мемлекетті басқарып отырды. Оң қол деп аталған батыс қыпшақтарының орталығы Жайық өзенінің бойындағы Сарайшық қаласының орнында болды. Сол қанат немесе Шығыс қыпшақтардың орталығы Сығанақта орналасты. Хандықтың орталығы – хан ордасы Торғай даласында көшіп қонды.
Ханнан кейін тархан, басқақ, бек т.б. лауазым иелері болды. Оларды хан тағайындайтын.
Қыпшақ мемлекетінде әскердің ролі ерекше болды. Ру – тайпа басшылары өз дәрежесіндегі әскер басшылары болып есептелді.
Қыпшақ қоғамында әлеуметтік жағынан теңсіздік орын алды. Малға, өндіріс құралдарына жеке меншік болды. Қыпшақ хандығының тарихи сахнадан кетуіне моңғолдардың шапқыншылығы себеп болды.
Найман және Керей ұлыстары
Наймандар мен Керейдің ұлыстары Алтай, Ертіс, Моңғолия жеріне созылып жатты. 840 жылы Ұйғыр мемлекеті құлаған соң, наймандар мен керейлер күшейе бастайды да, көшпелілер конфедерациясының құрылуы басталды. Олардың бірлескен ханы далай-хан деп аталды.
1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар өздерінің тәуелсіз хандықтарын құрды. Керей хандығы ванхан деген атаққа ие болған Тоғарылдың кезінде, наймандар Таян ханның, Бұйрық және Күшлік ханның кезінде нығайды.
Керейдің ханы Тоғарыл (1171-1203жж.) Шыңғыс ханның әскерінің соққысынан қирады.
Наймандардың ханы Таян және оның ұлы Күшлік хан да моңғолдармен соғысты. Шыңғыс ханның әскерінен шегінген Күшіліктің әскері 1212 жылы Жетісуға басып кіріп, Шыңғыс ханның әскері 1218 жылы Жетісуға басып кіргенше созылды.
Наймандар мен керейлердің мемлекеттері басында тікелей атадан балаға мұраға беріліп отыратын хан отырды. Ру-тайпа басшыларын хан тағайындадаы. Қоғам өмірі мейілінше әскерилендірілді.
Керейлер мен наймандардың шаруашылығының негізгі түрі көшпелі мал шаруашылығы болып, малға жеке меншік болды.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. .қазақ халқының құрылуының алғы шарттары
2. 2. қазақ жүздері
3. 3. 15-18 ғасырдағы қазақ хандары
Дәріс №11
Тақырыбы:XIII-XV ғасырдағы Қазақстандағы мемлекет және құқық түсінігі
1. Қазақстан территориясын моңғолдардың басып алуы
2. Моңғол ұлыстарының Қазақстан территориясында болуы
Шыңғыс ханның (1156-1227) басшылығымен құрылған моңғол империясының дүниеге келуіне байланысты. Шыңғыс хан 1206 жылы император болып жарияланды. Мемлекеттің басты кәсібі жаулаушылық саясатын жүргізу болды. Моңғол әскерлері Қытайды, Кореяны, Сібір халықтарын, Керей және Найман хандықтарын, Қыпшақ хандығын, Хорезм мемлекетін, Ауған, Иран, Кавказды, Орыс жерлерін, Шығыс Еуропа мемлекеттерін түгелдей жаулап алып жермен-жексен етті. Моңғолдар жаулаған жерлерде Шыңғыс ханның ұрпақтарының билікте болуы ресми заңдастырылды. Басқа әулеттің билікке қол сұғуға құқы болмады. Артықшылықты пайдаланатын Шыңғыс әулетінен тараған ұрпақтар жалпы ақсүйек – төрелер, ал ру- тайпа басындағыларын сұлтандар деп атады. Шыңғыс ұрпақтарының ел билеу дәстүрі зорлықпен және насихатпен қоғамдық санаға сіңіріліп дәстүрге айналды.
Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді. Бұл жерлер ұлыстар деп аталды. Үлкен ұлы Жошының ұлысына Ертіс өзенінен батысқа қарай монғалдардың атының тұяғы жеткен жерлер берілді. Сонда Шығыс, Орталық, Батыс Қазақстан немесе еліміздің көпшілік бөлігі Жошы ұлысына кірді.
Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға Жетісу, Сырдарияның бойымен және Мәуереннахр берілді. Үшінші ұлы Үгедейге батыс Монғолия мен Тарбағатай өңірі берілді. Кіші ұлы Төлеге шаңырақ иесі ретінде Монғолия және Қытай берілді.
Сонда Қазақстан территориясы негізінен түгелге жуық Жошы мен Шағатай ұлысына қарады, Шығыс Қазақстанның аз ғана бөлігі Үгедей ұлысына кірді.
Жошы ұлысының мұрагері оның ұлы Бату хан болды. Бату хан Шыңғыс ханның жорықтарын жалғастырып орыс княздарын, Чехословакия, Польша, Венгрия, Югославия, Румыния жерлерін басып алып Адриат теңізіне жетті. Осы ұлан байтақ жерде Батудың 1242 жылы негізін салумен Алтын Орда атты алып мемлекет дүниеге келді.
Шыңғыс ханның жаулап алған территориялары алғашқы кезеңде бір мемлекет болып есептелді. Мемлекеттің астанасы Қара Қорымда отырған Ұлы хан басқарды. Шыңғыстан кейінгі Ұлы хан оның өсиеті бойынша сайланатын Үгедей (1227-1241жж.) болды. Одан кейін Күйік (1242-1248жж) (1246 жылға дейін оеның шешесі Турака регент болды), онан соң Мөңке (1248-1260жж.), Құбылай (1260-1295жж.), Ұлы хан болды. Ұлы ханды Шыңғыс ханның ұрпақтарынан тараған ұлыс басшылары, ірі қолбасшылар мен Шыңғыстың басқа ұрпақтарының Ұлы Құрылтайы (жиналысы) сайлады.Ұлы Құрылтай Шыңғыс империясының ең жоғарғы органы болды.
Шыңғыс ханның алып терреторияны басқаруында оның шығарған заңдары Ұлы Жасақтың (Ясының) маңызы ерекше болды.
“Ұлы Жасақтың” бірінші бөлімі “Билік” – мемлекет басқару ісіне арналған. Екінші бөлімі “Жасақ” – жалпы тәртіпке және әскери құрылысқа арналған. Монғол империясы бір орталыққа бағынған, темірдей тәртіпке негізделген, көп сатылы басқару органдары бар мемлекет болды.
“Шыңғыс хан заңдарында әскерге ерекше көңіл бөлінді. Бүкіл халық қаруланған әскер түрінде болды. әрбір ер адам сирек кездесетін жағдайда болмаса әскери міндетті болды (15 бап). Ал әскерге алынбай қалған ер адам белгілі бір уақыт ішінде мемлекетке ақысыз қызмет атқарады (17 бап). Соғыс жағдайында бірде бір жауынгердің рұқсатсыз шегінуге құқы болмады. Темір тәртіпке негізделген отрядтар соңғы адамы қалғанша соғысуға тиіс болды.
Империя әскері орта, сол қанат және оң қанат болып сап түзеді. Әр топ он мыңдаған, тіпті жүз мыңнан аса адамнан тұрды. Әр топтың (қанаттың) басшысын Шыңғыс ханның өзі тағайындады. Әскер ондық, жүздік, мыңдық, түмен сияқты бөліктерге бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы, мыңбасы және түменбасылар басқарды. Бейбіи кезде түменбасылар “әскери генерал - губернатор” сияқты азаматтық билікті де жүргізді. Мыңбасы мен жүзбасылар да осындай міндеттер атқарып, белгілі аумақтарға басшылық етті.
“Жасақта” отбасылық жағдайлар, ерлі – зайыптылардың қарым – қатынасы туралы да айтылды. Жақсы ер жақсы әйел арқылы білінеді. Әйелі нашар болса, одан ерінің нашар қасиеттері көрінеді (14 бап).
Зайыбының көзіне шөп алушы ештеңеге қарамастан, үйленген болсын, үйленбеген болсын өлімге кесіледі.
“Жасақ” көп әйел алуға рұқсат етті. Бәйбіше артықшылықты пайдаланды. Әкесі қайтыс болған жағдайда ұлы оның әйелдеріне билік (өз шешесінен басқасына) жүргізді. Оларды басқаға күйеуге беруге, тіпті үйленуге де құқығы болды (34 бап). Балалардың жолы олардың шешелерінің орнына қарай анықталды. Ер адам әйелді сатып алуы тиіс болды. Бірінші және екінші дәрежелі туыс адамдарға некегшетұруға тиым салынды. Ерлерге әпкелі – сіңлілерге үйленуге рұқсат берілді.
“Өтірік куә болғаны, сатқындығы, ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы қарастырылды.
Шыңғыс хан заңдарында арақ-шарап ішудің зияндығы ерекше атап көрсетіліп, ол үшін жазаның түрлері да қарастырылды.
“Жасақта” дін жөнінде де айтылады. Шыңғыс ханның өзі құдіретті Құдайға табында, әскері мен қатардағы адамдардан да соны талап етті.
“Жасақта” қарыз алу мен оны өтеу, құлдарға көзқарас, сауда – саттық және т.б. қоғамның басқа да жақтары қарастырылды.
Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Бату хан жаулап алған жерлерде 1242 жылы Алтын Орда мемлекетінің негізі қаланды. Бұл мемлекет сол кезеңде Ұлы Ұлыс немесе Жошы ұлысы деп аталды. Бату хан қайтыс болғаннан кейін інісі Берке хан (1257-1266жж.) отырды.
Алтын Орда Еуразия даласына созылып жатқан алып империя еді. Оған Бату хан жаулаған елдер түгелдей вассал ретінде кірді. Беркенің кезінде Алтын Орда Ұлы ханнан тәуелсіз болды.
Алтын Орданың шығыс Дешті –Қыпшақ бөлігі Ақ Орда деп аталды.
Ақ Орда мен Көк Орданың құрылуы ескі дәстүр бойынша мемлекеттің сол қанат (Алтын Орда) және оң қанат (Ақ Орда) болып екіге бөлінуіне байланысты болуы мүмкін.
Ақ Орда оның соңғы ханы Барақ қайтыс болғанша (1428ж.) екі жүз жылдай өмір сүрді. Ақ Орданың Орда Ежен, Сартақ, Қоншы (Қайшы), Баян, Сасы БҰқа, Ерзен, Мүбәрак, Шымбай, Ерісхан, Құйыршық, Барақ сияқты хандары болды.
Ақ Ордада қазақ халқын құраған тайпалардың барлығы дерлік өмір сүрді десе болады. Оның орталығы алдымен Ертістің жағасында болып, кейінірек Жетісу мен Сырдария бойына (Сығанаққа) көшті.
Ақ Орда хандары алғашында Алтын Ордаға тәуелді болды. Орын ханның тұсында Ақ Орда тым күшекйіп әлсіреген Алтын Ордаға ауыз салады. Әмір Темірдің тікелей араласуымен Орыс хан өлген соң Ақ Орда тағына Тоқтамыс хан отырып (1380), ол Ақ Орда мен Алтын Орданы қайтадан біріктіреді.
Алтын Орда мен Ақ Орданың мемлекеттік құрылысы бірдей болды, себебі олар ұзақ уақыт бір мемлекет болып, аз уақыт бөлек өмір сүрді. Алтын Орданы Бату хан әулеті басқарса, Ақ Ордада Орда Еженнің ұрпақтары хан болды.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Шыңғыс хан империясының қоғамдық және саяси жүйесіне сипаттама.
2. Шыңғыс ханның саяси –құқықтық және әскери реформалары.
3. Шыңғыс ханның Қазақстан аумағын жаулауы.
4. Алтын Орданың әкімшілік- аумақтық жүйесі. Көк Орда, Ақ Орда.
Дәріс №12
Тақырыбы:XV-XVIII ғасырлардағы саяси құрылым
1.Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары
2. Қазақ жүздері туралы ұғым
3. 15-18 ғасырдағы қазақ хандары
XV ғасырдың ортасында қазақстан территориясында аса маңызды тарихи оқиға болды. Қазақ хандығы атты жаңа мемлекет пайда болды және осы мемлекеттің негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде қалыптасты.Қазақ хандығы да қазақ халқы да шет жерден келіп қоныстанған жоқ. Қазақ хандығы бұған дейін осы өңірде өмір сүрген ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалғасы ретінде дүниеге келді. Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар, тайпалар мен халықтардың қазақ деп аталатын этникалық топқа қайтадан топталунан құрылды. Осы ұлан-байтақ жердің бүгінгі иегері "қазақ" халқы мен оның атымен аталған мемлекет Қазақ хандығы осылай тарих сахнасына шықты. Қазақ хандығының негізін салушылар Керей мен Жәнібек хандар болды. 1456 жылы Керей мен Жәнібек қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр хандығынан іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне орда тікті. Бір кезде қаһарлы болған Әбілхайыр ханның олардың жолын кесуге мұршасы болмады. 1468 жылы қазақтарды шабуға үлкен қолмен аттанған Әбілхайыр жорық үстінде қаза тапты. Оның хандығы ыдырады. Әбілхайыр хандығы құрамындағы халықтар мен қазақ хандығы құрамындағы халықтар бірыңғай болғандықтан ешқандай ұрыс-соғыссыз олар бірігіп кетті де бүкіл жерлер қазақ хандығына қарады. Халық бұдан былай қазақтар деген атаққа мәңгі иеленді.
Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі қазақ хандықтарының және олардың жойылу кезеңі. Бірінші кезеңде қазақ хандығы мемлекет ретінде дүниеге келіп оның территориясы анықталды. Қазақ халқы қалыптасып, оның түрік дүниесі негізінде пайда болған өзіндік тілі, мәдениеті, өнері, ғылымы, әдебиеті, тұрмысы, шаруашылығы мен құқығы қалыптасты. Қазақ хандығы өзінің кемеліне келіп, әлемге танылды. Екінші кезеңде біртұтас қазақ хандығы этникалық территориялық негізде үшке Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталатын формальды хандықтарға бөлінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781) ж.ж. біртұтасқа қайта қол жетті. Бұл кезеңде қазақ хандықтары тәуелсіздігінен айырылып ресей империясының отарына айналды.
Хан. Қазақ қоғамының жоғарғы мемлекет басшысы хан болды. Қазақ хандары Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери және азаматтық билік шоғырланды. Хан әскердің бас қолбасшысы болып есептелді.
Сұлтандар. Ханнан кейін жоғарғы мемлекеттік билік сұлтандардың қолында болды. Сұлтандар ханның тірегі болып саналды. Сұлтандардың ортасынан хан сайланады. Сұлтан деген құрметті атақ тек Шыңғыс ханнан тарағандарға берілді. Сұлтандар ханның тапсыруымен белгілі ру-тайпалардың және олар көшіп-қонған жайылымдардың егесі болды. Сұлтандар жергілікті әкімшілік билікті жүзеге асырды. Сондай-ақ олар әскери биліктің де, сот билігінің де тізгінін ұстады. Сұлтанның билігінің осылай саяси да территориялық та маңызы болды. Қазақ қоғамы ақсүйек және қарасүйек деп екіге бөлінді. Ақсүйектерге Шыңғыс ханнан тараған ұрпақтар төрелер жатты. Төрелерден сұлтандар мен хандар шықты. Мұндай бөлу Шыңғыс ұрпақтарының билігін мәңгілендіру және олардың артықшылығын рәсімдеу арқылы жүзеге асырылды. Ақсүйектердің екінші тобын қожалар құрады. Қожалар қоғамдағы рухани сала-ислам дінін алғашқы таратушылардың ұрпақтары. Қожалар ислам дінін насихаттаумен, молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты.
Билер. Қазақ қоғамында ерекше рөль атқарған топ билер. Би қоғамдағы аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Би бұрынғы бек атауының өзгерген түрі деген пікір бар. Билердің билігі жан-жақты болған. Біріншіден, ол атына сай билік құрушы, әкімшілік құқығы бар лауазым иесі. Бұл тұрғыда билер рулар мен тайпаларды немесе белгілі бір өңірді билеуші адам. Екіншіден, билер даладағы сот процессуалдық істерді жүргізіп, үкім, шешім шығарушы немесе тергеу ісі мен сот ісін жүргізуші. Олар қазақтардың әдет-ғұрып құқығының ғана емес, шариғаттың да білгірі. Үшіншден, билер соғыс жағдайында әскер басы, дипломатиялық, елшілік қызметтер де атқарды. Билердің бәрі де сқан зерек, шешен, ақылдығымен ерекшеленетін.
Көшпелілер арасында ежелден соғыстар көп болды. Қоғамдық өмірдің өзі де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қазақ қоғамы кез келген жағдайда сыртқы жауға тойтарыс беруге даяр тұрды. Осындай жағдайда халықты отан қорғауға бастайтын ерекше әлеуметтік топ батырлар қалыптасты.
Қазақ қоғамында үстем тап өкілдерінің негізгі көпшілігі байлар болды. Қазақ байлары ірі мал иелері. Байлар сондай-ақ байлығының арқасында үлкен жайылымдар мен тоғандарға иелік еткен.
Шаруалар. Қазақ қоғамының көпшілік бөлігін шаруалар құрды. Шаруа жеке басы тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Шаруашының жеке шаруашылығы өзіне қажетті малы болды. Шаруалардың кейбір бөлігі егіншілікпен айналысты. Қолөнермен кәсіп қылған шаруалар да болды. Шаруалардың кейбір өкілдері аңшылықпен және балық аулаумен күн көрді.
Қоңсы шаруалар ауқатты ауылдарға қоңсы қонып, байлардың, би, сұлтандардың малын бағып, солардың көмегімен көшіп-қонып жүрген кедей шаруалар тобы болды.
Қазақ қоғамының ең қорғансыз және мал-мүлкі, үй-жайы, тіпті отбасы да жоқ тобы байғұстар деп атады.
Ерекше әлеулеметтік топ төлеңгеттер деп атады. Олар жаугершілік жағдайда хан, сұлтандар, билер мен батырлардың төңірегіне олардың нөкерлері ретінде топталды. Бейбіт кезде олардың шаруашылығын қамтамасыз етті, салық жинау мен хабаршылардың жұмысын атқарды.
Қазақ қоғамында патриархалдық (үй шаруашылығындағы) құлдық та болды. Құлдың ешқандай құқығы да еркі де болмады. Қожайыны құлды қандай жазаға тартса да, сатса да ерікті болды. Құлдың құны бір аңшы ит немесе аңшы құсқа теңеліп те кете берді. Құлдың әйелін немесе құлдыққа түскен әйелдерді кұң деп атады. Құлға тұтқынға түскендер, борышқа батқандар түсті. Құлдардың саны көп болмаған және олар материалдық игіліктерді молайтуға ерекше үлес қоспаған.
Құлдың өмірі ауыр болғанымен уақыт өте құлдықтан босату жиі кездескен. Мұның өзі қазақ қоғамының адамгершілік жақтарын көрсететін құбылыстар.
Қазақ хандығы мемлекет ретінде көшпелі шаруашылықтың регресті дамуы немесе дағдырысқа ұшырай бастаған дәуірінде дүниеге келді. Ұлы жібек жолы тарихи сахнадан кетіп, сауда жолдары теңіздер мен мұхиттарға көшті. Батыста феодалдық қатынастар шегіне жетіп, жаңа нарыққа негізделген капиталистік қатынастар етек келе ала бастады.Көшпелі өмір тұрақты мемлекеттік аппарат ұстауға мүмкіндік бермеді. Себебі ханның өзі де халықпен бірге көшіп қонды. Мұндай жағдайда тұрақты аппарат ұстау қиын еді. Сондай-ақ көшпелі мір тұрақты армия мен түрме, полиция, тұрақты сот-прокуратура сияқты мемлекеттік билік органдарын да ұстауға мүмкіндік бермеді. Әрине бұл органдарға қатысты мәселелер қазақ қоғамында билер соты және халық жиындары арқылы өз шешімін тауып жатты. Ру мүшелері туыс адамдар болғандықтан өз ішінде қыз алысуға жол бермеді. Қыз лыспайтын жақын рулар да көп болды. Ру туыстық ұйым және қоғамның ерекше бөлігі ретінде өз мүшелерін қорғауға міндетті болды. Тіпті өз мүшелерінің айып қарыздарын да бірігіп өтеді. Барымта мен қаза жағдайында да бірігіп әрекет етті. Жеке мүшелердің жөнсіз қылығы үшін де ұятты болды. Тіпті әр рудың өз моласы да бөлек болған жағдайлар көп кездескен. Қазақ қоғамының демократиялық сипаты болды. Оның көріністері: ханның сайланып қойылуы, халық жиналыстарыныңда жиі шақырылып онда аса маңызды мемлекеттік мәселелердің талқыланып тұруы, билер сотында екі жақтың ашық тыңдалуы, құлдықтың болмауы, ру мүшелерінің туыстық қатынаста болуына байланысты қанаудың қатаң болмауы және жасырын сипаты, халықтың басым бөлігі шаруалардың құқықтық жағынан ешкімге тәуелсіз ерікті болуы, қазақтың қыздарының еркін болып, пәренже тақпауы, соғыстарға қатысуы.
Әскердің ұйымдастырылуы. Қазақ қоғамында әскерді ұйымдастырудың өз тәртібіболды. Арнайы тұрақты әскер болмады. Көшпелі қоғамында тұрақты әскер құрудың ешқандай қажетіболмады. Көшіп қонып жүрген халықтың тұрмысының өзі жартылай әскери сипатта болды. әрбір қазақ атқа мінді, садақ атып, жебе тртуды терең меңгерді. Тұрақты кездесіп тұратын барымта мен көкпар ойындарының әскери сипаты үлкен болды. Соғыс жағдайында халық жасақтары өте жылдам құрылды. Әрбір қазақ екі ат, қажетті қару-жарақ пен сауыт-саймандарын өзі дайындап, жасақтағы өз орын табатын. Халық жасақтары ру, тайпа, жүздік приципімен құрылып ондық, жүздік. Мыңдық және түмен болып бөлінді. Әскердің бас қолбасшысы хан болды. Хан белгілі батырларды мыңбасы. Түменбасы етіп бекітті. Қазақ хандығыүш жүзге бөлініп, әр жүздің өз ханы болған "Ақтабан шұбырынды" жылдары қазақ жасақтарының басы бірікпей халық қатты жеңілістерге ұшырады. Тек 1726 жылы Ордабасында үш жүздің өкілдері Әбілхайыр ханды бас қолбасшы етті. Хандардың жанында саны көп емес тұрақты әскері-ұландары болды. Олардың негізін төлеңгіттер құрады. Сондай-ақ мұндай әскер ірі сұлтандар мен билердің қасында да болды.
Қазақ хандығы монархиялық басқару үлгісіндегі феодалдық мемлекет болды. Мемлекет басшысы хан- монарх сайланып қойылды. Хан тек Шыңғыс хан әулетінен шығуы тиіс болды. Қазақ қоғамының негізгі туыстық қатынастар негізінде топтасқан ру болды. Рулық қатынастар көшпелі мал шаруашылығына негізделген феодалдық қоғамға мейлінше бейімделді.
Қазақ қоғамы әлеуметтік жіктелуге ұшыраған таптық қоғам болды. Оның бір жағында хан, сұлтан, би, байлар бастаған саяси және экономикалық жағынан үстем таптар тұрса, екінші жағында тәуелді шаруалар, төлеңгіттер, жатақтар сияқты топтар тұрды.
Қазақ мемлекетінде көшпелі өмірге орай күшті тұрақты басқару аппараты болмады. Мұның өзі орталық биліктің біртндеп нашарлауына, керісінше аумақтарда жүзге бөлінудің күшейтіп үш жүздің жеке-жеке хандықтарға айналуына, ақыр аяғында қазақтардың Ресейдің боданы болуға алып келді.
Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені "адат" деп атайды. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары.Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-ғұрып деген ұғымджы білдіреді. "Адат" өте ерте кезден басталып, көптеген өзгерістермен және толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен "адаттың" құқықтық институттары ғасырлар барысында үлкен өзгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады.
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды.
2. Қазақ әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз етті.бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше орын алды.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән бере берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы, қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан теңдігі қазақ аристократиясының (сұлтандар,билер. қожалар) артықшылығымен ұштастырылды. Қазақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың артықшылығ ресми заңдастырылды. Ал ел билеу ісітек сұлтандардың үлесі ретінде рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы басты нәрсе- ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді. Олардың негізінде жатқан принциптері еді. Ең басты нәрсе сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс пен жэаза саласында- қанды кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында- жеті атаға дейін қыз алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялық, шешендік қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол қағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды, жүйеледі, өз атынан жриялады). Бірақ әдт-ғұрып нормалары оның ішінде Ереже жарғылары да. Одан мемлекет заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру мәнін жоғалтқан жоқ... Қоғамдық тәртіп, демек, әдетғұрып нормаларын сақтап орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне. өздерін өздері басқаруға негізделген еді.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты: а) әдет-ғұрыптар- адат;б) билер сотының практикасы (сот прецеденті); в) билер съездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрып ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан бастау алады. Таптық қатынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай келеді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б. қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Қазақ ордасының қоғамдық және саяси жүйесі.
2.XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ құқығы.
3. Жеті Жарғы заңдар жинағының құқықтық маңызы
Дәріс №13
Тақырыбы: Қазақтардың әдеп құқығы. Әлеуметтік қазақ қоғамы.
1. Қазақ хандығының саяси құрылымы
2. Әлеуметтік қоғамның дамуы
3. әз- Тәукенің Жеті ЖАРҒЫ заңдар жинағы
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның қасқа жолы", Есім ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты заңдар жинағы белгілі. Әдет-ғұрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес бөлімнен тұрды. Бірінші бөлім- мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан тұрды. Екінші бөлім- қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын жинақтады. Үшінші бөлім- әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери тәртіпті бұзғандығы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды қарастырды. Төртінші бөлім- елшілік жораларға қатысты. Елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан тұрды. Бесінші бөлім- қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекерлер өткізу т.б. рәсімдерге арналды. Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Есім хан негізінен бұрынғы Қасым хан тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды жалғастырушы ретінде "Есім ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан Есім ханнан соң шамамен 80-90 жылдан соң дала заңдарына өзгерістер мен толықтырулар ендіріп оны "Жеті жарғы" деген атаумен қайта қабылдатты. Тәуке хан әдет-ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері бірнеше рет жиналып Жеті жарғының нормаларын талқылаған "Күлтөбенің басында күнде жиын" деген сөз сол кезден қалған. Жеті жарғының бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-бірінен өзгешіліктері бар.оның қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX ғасырдың алғашқы ширегінде орыс ғалымдары жазып алған нұсқалары. 1804 жылы Г.Спаский Кіші жүздің жаппас руының старшины көбек Шүкірәлиевтен 11 фрагменттен тұратын "Жеті жарғының" нұсқасын алғаш рет жазып алып "Сибирский вестник" журналында жариялады.Екінші нұсқа атақты тарихшы А.Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген "Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских, орд и степей" атты кітабында кілтіріледі. Бұл нұсқа 34 фрагменттен тұрады. Нұсқаларды мұндайфрагменттерге бөлу кейінірек жасалған. А.Левшиннің кітабы бойынша жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының қазақша ықшамдалған аудармасы мына төменгідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға-1000 қой, әйелге-500 қой)
-ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады –денеге зақым келтірілсе, соған сәйкес құн төленеді (бас бармақ-100 қой, шынашақ-20 қой)
-төре менқожаның құны қаршадан 7 есе артық төленді
-егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екі қабат әйел жасаса, жазадан босатылады)
-егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің құнын төлейді
-ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі
-өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді
-егер екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес айлық бала үшін-бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға-әр айына 1 түйеден (анықтама үшін: 100түйе –300 атқа немесе 1000 қойға тең)
-әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мұндай қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады.
Біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе, күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс
-әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса, арсыздығы үшін айып салынады
-қан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгіленген жазға бұйырылады, мұндай қылмыс бөтендердің қарауына берілмейді
-құдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі
-кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады
-құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде (қазақ құлдарды жалшы, малшы ретінде ұстап, кейін бөлек шығрып отырған)
ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып, анасының билігіне беріледі
-ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс
-ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жзаға тартылады
-ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады
-өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады
-барымтадан қайтқан мал төлімен қайтарылуға тиіс
-дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі
-куәлікке кеміндеекі немесе үш адам жүреді.
Жеті жарғыда әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық мәселелерімен қатар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты мәселелері көрініс тапқан. Осыған қарағанда Жеті жарғы Тәуке ханның тұсында қазақ қоғамының барлық жақтарын түгел қамтылған әмбебап кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады.
Адат және шариғат. Әдет-ғұрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат болды. Жеті жарғыда шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен, онда Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады деген ережелер болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық жағдайға жете алмады. Олар көбіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шариғаттың нормалары XVIII ғасырдың соңында күшейе түсті. Оның ықпалы Оңтүстік Қазақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары белгілі бір мөлшерде отбасы-неке, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеп отырды.
Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды. Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша қауымның меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік танылды. Шың мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі жайылымдарды меншік иелеріне бөлудің ешқандай мәні болуы мүмкін емес еді. Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында мың киллометрге дейін көшіп-қонып жүрген көшпелі қауымдар үшін жерді, жайылымдарды жеке меншікке бөліп беру мүмкін емес те еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше бастады. Қыстау- аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні жайылым негізінен пайдаланылмады. Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында (1801 жылы құрылған) болды.Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі феодалдарға үлкен мөлшерде жер тартылды.
Адатбойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы құқықтар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептеледі.
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру, куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған адам өтейді. Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Адат бойнша қарыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол рудың, ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі- айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сүтін сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде берілді.Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшлрін ауқатты адамдарға тәуелді етудің әдісі ретінде қолданды.
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық спатқа ұшыраған қоғам мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға, билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін.
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына беретін.
Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ қоғамының негізі ру басы, рудың негізі отбасы болды. Отбасының басшсы ер адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің, балалардың, тәуелді жақын туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан тұрды.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзомиялық дәстүр бір рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге рұқсат етпеді. Қазақтарда жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір ер адамға бірнеше әйелмен некеде тұруға немесе көо әйел алушылыққа рұқсат ету деген ұғым.
Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар, негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға ұшырайтын. Неке құда түсу рәсімінен басталады.Ата-аналар балаларын үйлендіру үшін құда түседі. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін. Қалың малы төленген қызды қалыңдық деп атайды. Қалыңмалы төленген қыз сол жігітке шығуға міндетті.Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал ретінде төленетін төлемақы. Қалыңмалдың мөлшері әртурлі болған. Өте бай адамдар 100-150-ге дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100 мал, одан төменгілер 20-40 мал. Кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал-10 мал болды.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы " ретінде аса құнды заттар берілді. Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз тартатын түйе берілетін.
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Некеқию салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және көпшілік алдында өтеді.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы, еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәлелденуі тиіс. Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке тоқтаған жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасына қалады.
Әменгерлік. Адатта ерекше әменгерлік институты болды. Әменгерлік бойынша жесір әйел ері өлген соң бір жылдан соң күйеуінің туыстарының біріне тұрмысқа шығуы тиіс болды.Бірінші кезек өлген ерінің аға-інілеріне берілді.Әменгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкесінің қамқорлығына өтіп жетім деген аттан құтылады.
Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша өсиет болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды. Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған. Ертеректе мұраға тіпті құл мен күндер де қалдырылған. Мұрагерлік құқық қыздардың қүқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің мынандай тәртібі туралы деректер бар: мұраның сегізден бір бөлігі жесрге тиесілі. Он екіден бір бөлігі қайтыс болғанның әкесіне тиесілі. Он екіден бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне тиесілі мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың үлесі қыздан екі есе артық болады.
Адат бойынша қылмыстық істер мен азаматтық құқық бұзушылықтың арасы ерекше бөлінбеді. Қылмысты қазақтар " жаман іс", "жаман сөз" деп те атады. "Айыпкер" ретінде тек қылмыс істеген адам ғана емес, оның туыстары, руы да есептілді.
Саяси. Қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға, сұлтандарға қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң жазаланды. "Жеті жарғыда" сұлтандар мен қожаларға қарсы қылмыстар ерекше жазаланып, оларға төленетін құн жай адамдардан жеті есе артық болды.
Қылмыстың түрлері. Жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды. Оларға мынадай кісі өлімдер жатты. Егесінің құлды өлтіруі, ерінің әйелін опасыздығы үстінде өлтіруі, ата-ананың өз балсын өлтіруі, ұры-қарақшыны қылмыс үстінде өлтіруі. Тек XIX ғасырда Ресей заңдарының ықпалымен мұндай әрекеттерге тиым салынды.
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян келтіру т.б. жатты. Ұрлық көбіне мал ұрлау түрінде кездесті."Жеті жарғыда ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс" делінген.
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам діннің қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. ."Жеті жарғыда " ."Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі " деп көрсетілді.Қасиетті жерлерді. Зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза қолданды. Дінге қарсы қылмыстар бетіне қара күйе жағылып, масқараланып, райынан қайтпаған жағдайда өлім жазасына дейін кесілді.
Жазаның түрлері адат бойынша алуан түрлі болды. Жазаның ең ауыр түрі өлім жазасы болды. Тас боран қылып, дарға асу, аттың құйрығына байлау сияқты өлім жазасының түрлері болды. Мұндай жаза діннен безгендерге, жақын туыспен жыныстық қатынаста болғандарға қолданылады. Бұл өте масқара әрі азапты жаза болып саналды. Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін құлағын, қолын, мұрнын кесу қолданылған. Сондай-ақ елден көшіріп жіберу, мүлкін тәркілеу, айып салу, дүре соғу, басыбайлы құлдыққа беру, айыпкерді талапкерге жұмысқа бру. Масқаралау сияқты көптеген жаза түрлері болды.
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды. Қылмыстың түріне қарай төленді. Құн- ақсын төлеп. Жазадан құтылудың жолы, қылмыстың мал арқылы өлшенетін мөлшері. Ердің құны-1000 қой, әйелдің құны-500 қой деп белгіленген "Жеті жарғыда".
Жазаның көбірек қолданылған түрі айып болды. Айып үш тоғыздан бастап ат-тон айыпқа дейін болды.Айып ұрлық жасағаны үшін үстем тап өкілдері мен билік өкілдеріне, жеке адамдарға тіл тигізгені үшін салынды.
Дүре соғу жазанң түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге асты. Соққының саны соттың шешіміне орай болатын.
Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін хан, сұлтандар және билер жүргізді. Хан мен сұлтандардың қарауында аса маңызды қылмыстық және азаматтық істер жатты. Олардың қатарында барымта, руаралық, ауыларалық даулар, жер дауы, сұлтандар мен билік басындағылардың өлімі. Сұлтандар арасындағы далар болды. Аса маңызды істер билердің араласуымен жүрді және қалың көпшілік алдында өтті. Қазақ хандығы дәуірінде билерді ешкім сайламаған және тағайындалмаған. Билер өз білімі және тәжірибесі арқасында мойындалып, оларға билік сұрап халықтың өзі келетін. Сот ашық түрде екі жақты, куәлерді тыңдау арқылы жүрді. Сотқа куәлер тартылды. Ерлі-зайыптылардың бір-бірінің көзіне шөп салғандығын дәлелдеу үшін 4 куә, қалған істерге 2 куә қажет болды. Куәлер бидің алдында ант беруі тиіс болды. Қазақ мемлекетінде атқарушы биліктің мықты болмауына және дамымауына байланысты билер шешімінің орындалмай қалатын кездері де ұшырасатын. Оның үстіне сот шешіміне де наразылықтар болатын. Осындай жағдайларда барымтаға жол берілді. Барымта қарсы жақтың малын зорлықпен айдап әкету, тартып алу. Барымта ертеректе сот шешімі аяқсыз қалып, қарсы жақтың заңды талапты орындамай қойғанда дауды өз бетімен шешудің құралы ретінде пайда болса ерек.Барымта кінәлінің немесе оның руластарының малын күштеп айдап әкету арқылы жасалып, көп жағдайда ол кісі жарақатына, өліміне жетіп, қайғылы аяқталып жататын. Барымташылар қарсы жаққа барымта жасалуы мүмкін екендігін хабардар етіп отырған. Барымтаға наразы қарсы жақ қарымта жасап малдарын күшпен қайтарып алуға әрекет жасап отырған. Шиеленсіп кеткен барымтаны шешу үшін екі жақтың, екі рудың адамдарының толық жиыны, съезі шақырылып барымтаның себептері талқыланып, екі жақтың айдап алған малдары өздерінде қалдырылып, оны өрел деп атаған.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. хандардың саяси құрылымы
2. әлеуметтік қоғамның дамуы
Дәріс №14
Тақырыбы: XX- ғасырдағы Қазақстанның әкімшілік құрылымдық қалыптасуы.
1. XX- ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік- құқықтық дамуы.
2.Қазақ қоғамының саяси интеллегиясы.
3.Қазақстанның бірінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы жылдарындағы саяси -әлеуметтік жағдайы.
Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси – құқықтық мәселелері. Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 1726ж. Ордабасыдағы бүкілқазақтық жиында қазақ әскерлерінің қолбасшысы болып сайланды. Әбілхайыр хан Ресейге арқа сүйеп өз позициясын нығайтпақ болып Ресей патшасы Анна Иоановнаға жасырын хат жазды. Әбілхайырдың бұл әркетіне жоңғарлардың үздіксіз шабуылы да түрткі болды.
1731ж. 19 ақпанда патша Анна Иоановна Кіші жүздің Ресейдің қол астына кіргені туралы грамотаға қол қойды. Содан кейін қазақ даласына А.И. Тевкелев бастаған патшаның елшілігі шығып 1732ж. 10 қазанда Әбілхайыр хан және 27 сұлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы заңды актіге қол қойып, ант берді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант берді.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіші жүз бен Орта жүз Ресеймен протекторлық қарым- қатынаста болды. Бұл қарым –қатынас бойынша Қазақстан сыртқы саясаттан өзге мәселеде егемендігін сақтауы тиіс еді. Ресейдің қол астына кіруі протекторлық қатынастардың шегінен асып, Ресей тарапынан таза отаршылдық сипат алды.
“Игельстром” реформасы деген атпен енген Орынбор генерал – губернаторы Игельстромның әрекеті Сырым Датұлы бастаған көтерілісті өз мақсаты тұрғысында пайдалану еді. Реформа бойынша билік рубасынан старшындарға өтті. Бірақ расправолар да шекаралық сот та қалыпты жұмыс істей алмады. Оған себеп ықпалы мықты сұлтандық топтың әсері болды.
Сөйтіп, Екатерина ІІ патша қайта хан сайлауға келісім берді. Патша өкіметінің Кіші жүзде хандық билікті жою туралы алғашқы қадамы жүзеге аспады.
Ол Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болған соң 1771ж. Абылай хан (1711-1781) болып сайланды. ХУШғ. 50ж. Абылайдың басшылығымен қазақ жерлері жоңғарлардан түгелдей азат етілді. Абылайдың әскерлері Қазақстанға басып кірген қытай басқыншыларының бетін қайтарды. Абылайдың басшылығымен Оңтүстік қазақстан жерлері Қоқан басқыншыларынан азат етілді.
Абылай орталық хан билігін күшейтті. Рубасы сұлтандар мен билердің билігіне шек қойып, өзіне бағындырды. Бағынбаған сұлтандарды, билерді, старшындарды Абылайдың төлеңгіттері талқандап отырды. 1781ж.
Өзінің билігін нығайту үшін Абылай хандықты ұлыстарға бөліп, ұлыстардың басына өз ұлдарын тағайындады. Абылай өз билігінде батырларға, ел ішіндегі беделді билер мен жырауларға арқа сүйеді. Төле би мен Қазыбек би Абылайға елдің бірлігін сақтауда көп жәрдемдесті.
3) Кіші жүздегі ХУШғ. Соңындағы шаруашылық-саяси дағдарысқа, жайылым мәселелерінің күрделеніп кетуіне байланысты қазақтардың көптеген топтары Орал мен Жайық аралығының төменгі бойына көшіп барып 1801ж. Бөкей хандығын құрды. Оған император Павел І келісім берді. 1812ж. Бөкей сұлтан орданың ханы болды. Ол қайтыс болған соң (1815) уақытша регент Шығай болып, 1823ж. патша Жәңгірді хан етіп бекітті және ол соңғы хан болды.
Бөкей хандығы патша өкіметінің әкімшілік бірлігі болып саналды. Хан ішкі мәселелерді Орынбор әкімшілігімен келісіп шешті. Ханның біршама ішкі дербестігі болды. Ол дербестік қаржы- салық, жер бөлу, рулық- территоиялық басқару, халықты шаруашылық жағынан орналастыру түрінде жүзеге асты.
Ордадағы билік негізінен ханның қолында шоғырланды. Ханның жанында 12 биден тұратын хан кеңесі құрылды. Ханның арнаулы тапсырмаларын орындайтын 12 жасауылы болды. Жергілікті басшылық рубасы старшындар қолына өтті. Оларды хан және Орынбор әкімшілігі тағайындады.
Сот билігі ханның, жергілікті билердің, хан депутаттарының қолына шоғырланды.
Патша өкіметі Қазақстанды отарлауды тереңдете түсті. Үкімет алдымен Орта жүздегі хандық билікті жоюды көздеді. Орта жүзде Бөкей (1817) және Уәли хандар (1819) қайтыс болған соң жаңа хан сайлауға Патша өкіметі тұрығысынан жол берілмеді. Батыс Сібір губернаторы М.М. Сперанский “Сібір қырғыздары туралы Устав” атты құжат жасады. Осы Устав негізінде Орта жүзде хандық билік жойылды. Бұрын рулық билік бойынша бөлінетін территория әкімшілік-территориялық принциппен округтерге бөлінді. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Әр округте 15-20 болыстар, әр болыста 10-12 ауылдар, әр ауылда 50-70 үйлер болды. Округті аға сұлтан басқарды. Аға сұлтан сайланбалы қызмет болды. Оны 3 жылға тек сұлтандар сайлады. Ол патша өкіметінің шенеунігі болып саналды. Ауылдық старшындар қазақтар арасынан үш жылға сайланды.
“Устав” бойынша қазақтардың сот ісіне, әдет-ғұрып құқығына өзгерістер енді. Билер сотының, адаттың билігі шектелді. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. 1822ж. “Устав” отаршылдықты тереңдетіп, Орта жүзді одан әрі игеруге бағытталды. Хандық өкімет жойылды. Оның орнына территориялық принципке негізделген округтік, болыстық, ауылдық басқару енді.
Орта жүзден соң патша үкіметі іле –шала кіші жүзде хандық билікті жоюға кірісті. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен “Орынбор қырғыздары туралы Уставын” жасады. Ол 1824ж. азиялық комитетте бекітілді. Кіші жүзде хан билігі жойылды. Кіші жүз үш бөлікке бөлінді: Шығыс, Орта және Батыс. Әр бөлікті сұлтандар басқарды және олар патша өкіметінің шенеунігі болды. Билеуші-сұлтандардың 100-200 адамнан тұратын әскері болды.
1822-1824жж. “Уставтар” бойынша Орта және кіші жүзде хандық жойылып, басқару мен сот жүйесінің жаңа түрлері енді. Рулық құрылым орнына территориялық құрылым енді. Біртіндеп аға-сұлтандар мен болыстық сұлтандардың орнына қатардағы қазақтар сайлана бастады.
Реформа бойынша байлар мен билердің рөлі арта түсті. Төлеңгіттер мен батырлардың саны азайып, олардың әлеуметтік рөлі төмендеуге бағыт алды.
Патша өкіметінің қазақ жеріне тереңдеп еніп ондаған әскери бекіністер салуы, Орта және Кіші жүзде хандық билікті жойып, жаңа басқару жүйесін ендіруі, орыс әскерлерінің озбырлықтары қазақ халқының отарлыққа қарсы күреске шығуына себеп болды. Кенесары Қасымұлы бастаған 1837-47жж. көтеріліс болды. Көтеріліске шыққан халық Кенесарыны 1841ж. хан көтерді. Мемлекет басшылығы Кенесары ханның қолына жинақталды. Батырлар, билер және ханның туыстары кірген кеңесші орган-хан кеңесі жұмыс істеді.
Хандық ішінде темірдей тәртіп орнатылды. Салық төлемейтіндер мен тәртіп бұзушылар қатаң жазаға тартылды.
Сот реформасын жасауда Кенесары бұрынғы қазақ хандарының үлгісіне сүйенді, қазақтың әдет – ғұрып құқығын одан әрі дамытты. Кенесары ру билерін жойды. Сот билігін өзі тағайындаған билер мен жасауылдарға берді.
Салық жүйесінде жеке феодалдар жинайтын алымдарға тиым салынып, жалпыхандық салықтар өндірілді. Малдан зекет, астықтан ұшыр жиналды.Сонымен қатар, әр ауылдан бөлек салық алынды. Салық негізінен соғыстың қажеттіліктеріне жұмсалды.
Кенесарының хандығы қазақтардың уақытша тәуелсіздігін қалпына келтірген соңғы тәуелсіз мемлекет болды.
1) Қазақстанның отар ретіндегі құыққтық жағдайы
2) 1867-1868 және 1886-1891 жылдардағы реформалар
ХІХғ. 60 жылдары Қазақстанның Ресейге қосыла бастағанына бір жарым ғасыр болған еді. Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп есептеді.
1867-1868жж. Реформалардан соң қазақ өкілдері губернаторлық, облыстық, уездік дәрежеде басшылық түгілі, қатардағы шенеуніктікке де жібермеді. Қазақтың жеткен билігі болыстық болды. Олар болыстыққа жету үшін қазақтар орыс өкілдеріне әбден жем болатын.
2) 1867ж. 11 шілдеде “Жетісу және сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже”, 1868ж. 21 қазанда “Орынбор және батыс сібір генерал- губернаторларының далалық облыстарын басқару туралы уақытша ереже” бекітілді.
Қазақстан территориясы Орынбор, Батыс –Сібір, Түркістан атты үш генерал- губернаторлықтың құрамына кірді. Оларды патша өкіметі тағайындаған генерал – губернаторлар басқарды. Оларда екі облыстан барлығы алты облыс болды. Облысты әскери губернатор басқарды. Олардың қолында әскери және азаматтық билік толығымен шоғырланды.
Әскери губернаторға бағынышты облыстық басқарманың қолында да билік болды. Өкімші бөлім облыстық әкімшіліктің шекарасын бөлумен, үкіметтің облысқа қатысты өкімдері мен заңдарының орындалуын, лауазымды адамдарды әкімшілік жазаға тартумен немесе оларды қылмысы және тәртіп бұзғаны үшін сотқа берумен және т.б. айналысты. Шаруашылық бөлімі тұрғындар арасында жер бөлу, қазақтардан алым-салық жинау істерін қадағалады. Сот бөлімі облыстық басқарманың сот палатасы ретіндегі азаматтық және қылмыстық істерді тыңдауын дайындады.
Облыстар уезддерге бөлінді және оны әскери губернатордың ұсынуымен генерал – губернатор тағайындаған уезд бастығы басқарды. Уезд бастығы әскери, полициялық, азаматтық билікті қолына шоғырландырды. Уезд бастыңы әскери адам болды. Реформа бойынша басқарудың төменгі жүйесі болыстық және ауылдық жүйе болды. Болысты болыс, ауылды старшын басқарды.
1886ж. 02 маусымда “Түркістан өлкесін басқару туралы ереже”, 1891ж. 25 наурызда “Ақмола, Семей, Жетісу және Орал облыстарын басқару туралы ереже” қабылданды. Батыс –Сібір генерал – губернаторлығы Дала генерал- губернаторлығына деп өзгеріп оған Сырдария облысынан басқа бес облыс түгелдей кірді. Сырдария облысы Түркістан генерал – губернаторлығына қарады. Жетісу облысы 1897ж. қайтадан Түркістан генерал – губернаторлығының құрамына кірді. Қазақстандағы отаршылдық әкімшілік органдары мен “қазақтардың өзін-өзі басқару” деп аталатын болыстық-старшындық жүйе 1917ж. дейін өмір сүрді. Бұл жүйенің мақсаты жергілікті халықты күшпен басқарып, кез келген өкіметке қарсы қозғалысты басып жаншу еді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Қазақстандағы Қазан төңкерісінің жеңісі және Кеңес үкіметінің орнауы.
2.Қазақстанның автономиялық және одақтас республика ретіндегі әкімшілік-саяси және құқықтық жағдайы
3.1950-1990 жылдардағы Қазақстандағы мемлекеттік-құқықтық даму
Дәріс №15
Тақырыбы: Тәуелсіз Қазақстан.
1. Егеменді Қазақстан мемлекектінің пайда болып, қалыптасуы.
2. Кеңестік дәуірдің құлдырауы
Қайта құрудың соңына қарай Кеңес Одағының орталық органдарының билігі әлсіреп, керісінше одақтас республикалардың құқықтары күшейе түсті. Алдымен РФ, Украина КСР өздерінің егемендіктерін жариялады. Одақты реформалауға бағытталған жаңа Одақтық шарттың жобасы жасалып жатты. Осындай жағдайда 1990ж. 25 қазанда республиканың Жоғарғы Кеңесі Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының егемендігі туралы декларация қабылдады. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, ұлттардың өзін - өзі еркін билеу құқығын тани отырып, қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершілікті ұғына отырып, демократиялық, құқықтық мемлекет құруды негізге алып, ҚазКСР-нің мемлекеттік егемендігін жариялады және осы Декларацияны қабылдады. Декларация 17 баптан тұрды. Онда алған рет ҚазКСР ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданды деп жазылды. Бұрын бұл қызметтер Одақтық органдарға тиесілі еді. Алғаш рет ҚазКСР территориясында, оның өз еркімен одаққа берген мәселелерін қоспағанда , ҚазКСР Конституциясы мен заңдарының үстемдігі орнатылады деп жазылды. Бұл егемендіктің өзекті қағидаларының бірі еді. Осыған орай ҚАзКСР өз егемендігіне қайшы келетін одақ заңдарын тоқтата алды. ҚазКСР халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде БҰҰ мүше болуға құқылы болды. Егемендік Декларациясын қабылдау шын мәнінде үлкен тарихи оқиға болып, тәуенлсіздікке жету жолындағы соңғы саты болып табылды. Сондықтан да кейінірек егемендік Декларациясын қабылдаған 25 қазан Республика күні мерекесі болып бекітілді. 1991ж. 10 желтоқсанда Қазақ КСР –інің атауы Қазақстан Республикасы болып өзгертілді.Қазақ халқының ғасырлар бойы тынымсыз тәуелсіздік жолындағы жүргізген күресі жүзеге асты. Осы 1991ж. 16 желтоқсанда “қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық заңы қабылданып, онда ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі салтанатты түрде жарияланды. Осылай Қазақстан Республикасының тұңғыш рет мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң қабылданып, оны қорғау мен дамытудың да негіздері қаланды.
Ұзамай 1992ж. 3 наурызда Қазақстан БҰҰ, онан кейін т.б. халықаралық ұйымдарға мүше болды. Қазақстанның тәуелсіздігін шет елдер таныды, олардың елімізде дипломатиялық миссиялары ашылды. Қазақстанның мемлекеттік рәміздері туы және елтаңбасы (1992ж. 04 маусым), әнұраны (1992ж 11 желтоқсанда) қабылданды. Қазақстан демократиялық, құқықтық мемлекет және нарықтық қатынастар құруға бет алды.
1991ж. 01 желтоқсанда Н.Ә. Назарбаев бүкілхалықтық дауыс беру арқылы ҚР тұңғыш Президенті болып сайланды. Президенттік биліктің басымдығы тағы да айқындалды.
1) ҚР 1993 жылғы Конституциясы
2) ҚР мемлекеттік құрылысы мен құқығының онан әрі дамуы
1) 1993 жылғы Конституция қайшылықты өтпелі кезеңде қабылданды. “Конституциялық құрылыс негіздері” бөлімінің қағидалары мен принциптері Ата Заңның басқа бөлімдеріне негіз болып табылды, оны өзгертудің тәртібі ерекше қиындатылды. Конституцияның бірінші бөлімі (27 бап) азаматтардың құқығы, бостандығы мен міндеттеріне арналған. Мемлекет құқықтар мен бостандықтардың теңдігіне кепілдік береді, азаматтарды кемсітушіліктің кез келген түріне тиым салады деп көрсетіледі. Республиканың әрбір адамының азаматтық алуға және оны өзгертуге құқығы бар. “Қоғам, оның құрылыс негіздері” деп аталатын екінші бөлім “Меншік және кәсіпкерлік”, “Отбасы”, “Қоғамдық бірлестіктер” атты үш тараудан тұрды. Ата заңда меншік түрлерінің сан –алуандығы бкітілген. Мемлекет меншіктің барлық түрлерінің және субъектілердің заң алдында теңдігін қамтамасыз етеді. Меншіктің сан алуандығы жарияланғанымен, Конституцияда оның екі түрі (жеке және мемлекет меншігі) аталды. Мемлекеттік билік біртұтас. Заң шығарушы, атқарушы жәнесот биліктері мемлекеттік биліктің үш тармағы болып табылады. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы Негізгі Заң болды. Ол үлкен тарихи, саяси-құқықтық рол атқарды. Дегенмен, Конституцияны Кеңес дәуірінде сайланған Жоғарғы Кеңестік қабылдауы өз таңбасын қалдырды. Ұзамай ол қайшылықтар өсіп, жаңа Конституция қабылдауға негіз болды.
2) Әлі де көптеген мәселелер шешілмеді. Бірнеше ауқымды мәселелер бойынша елде ұзақ даулар болды. Олардың ішінде: қос азаматтық, тіл мәселесі, ұлттық мемлекет пе азаматтық қоғам құру ма? , әкімшіліктер мен кеңестер арасындағы қайшылықтар, Жоғарғы Кеңес пен Үкімет арасындағы қайшылықтар болды. ҚР “Азаматтық туралы” заңы қабылданып (1991ж. желтоқсан), елде қос азаматтыққа жол берілмеді. Тіл мәселесі 1993 жылғы Конституцияда толық шешімін таба алмағанымен 1995 жылғы Конституцияда және Қазақстан Республикасының жаңа “Тіл жөніндегі заңында” жаңаша шешімін тапты. Қазақ тілі мемлекеттік тіл, орыс тілі мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ресми түрде тең қолданылатын болды. Мемлекет барлық халықтар тілдерін үйрену мен дамытуға жағдай туғызуға қамқорлық жасайды. 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы ҚР жаңа Конституциясы қабылданды. Демократиялық және құқықтық қатынастар жолындағы құқықтық кедергілер жойылып, еліміздің өркениет жолына түсуіне кең жол ашылды. Қазақстан таза Президенттік Республикаға айналды, қос палатадан тұратын тұрақты Парламент құрылды, Үкіметтің ролі артты. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары нығайды. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 1997ж. қазан айында өзінің Қазақстан халқына жолдауында “Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасын ұсынды. Ұзақ мерзімге арналған бұл стратегия 7 басым бағыттардан тұрады. Оның “Ұлттық қауіпсіздік”, “Кәсіпқой мемлекет” деген басымдықтары түгелдей мемлекеттік – құқықтық сипатта десе болады. Оларда ұлттық қауіпсіздікті , сыртқы байланыстарды нығайту, Үкіметтің жұмысына кәсіпқойлық сипат беру, жаңа типті мемлекеттік қызметшілерді қалыптастыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, стратегиялық жоспарлар бойынша жұмыс істеу, мемлекеттің экономикаға араласуын шектеу және қайта қарау сияқты қомақты теориялық және Семинарлық мәселелер көтерілген. Стратегия негізінде негізінде саяси реформалар мен демократияландыруды тереңдету қолға алынды. Оған дәлел Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер енгізіп, партиялық тізім бойынша сайлау арқылы Парламент Мәжілісіне қосымша он депутаттық орын берілді. ҚР Президентінің өкілеттік мерзімі 7 жылға созылды. Парламент палаталары төрағаларының Конституциялық өкілеттіліктері жоғарылатылды. 1999 жылы 10 қаңтарда ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев баламалы негізде 7 жыл мерзімге Президенттікке қайта сайланды. 1999 жылдың 10 қазанында Парламент мәжілісі және жергілікті мәслихаттарға сайлау белгіленіп, оларға демократиялық, баламалық негізде депутаттар сайланды. Осы жылы 17 қыркүйекте Парламент Сенатына да депутаттар сайланды. Осылай, Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырға “Қазақстан 2030” стартегиялық бағдарламасын орындау ғасырына жаңа Президентімен және жаңа парламентімен бағыт алды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Қазақстан – Тәуелсіз мемлекет ретінде және оның конституциялық-құқықтық дамуы
2. Қазақстан Республикасының 1995 ж Конституциясының тарихи – құқықтық мәні
3. Қазақстан – 2030 бағдарламасы және Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы.
Мемлекет түсінігінің пайда болуы
Герман Федеративті Республикасы
Құқықтық жүйе және Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі
Германияның 1949 жылғы Конституциясы
Конфедеративтік мемлекеттердің құрылымдық ерекшеліктері
Германия (ГФР)
Герман Федеративтік Республикасы
Шет елдер мемлекеті мен құқық тарихы пәнінен дәрістер
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оку-әдістемелік құрал
Роман - герман құқықтық жүйесі құқығының қайнар көздері
Басқару процесiнiң мазмұны
Тергеушінің тергеу бөлімінің бастығымен және анықтау органдарымен өзара әрекеттесуі
Ақтөбе қаласы бойынша салық және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке түсуін талдаудың ақпараттық жүйесін тұрғызу
Бәсекеге қабілетті экономиканың системасын қазіргі заманға концепция бойынша құру және іске асыру
Желілік жоспарлау мен басқару әдісін қолданғандағы экономикалық талдаудың және бизнес жоспарлаудың стратегиясы және тактикасы
Мақта тазалау кәсіпорын басқарушылық есебін және ішкі аудитін ұйымдастыруды ( Шардара - мақта ЖШС)
Педагогикалық процесті басқарудағы әлеуметтік институттардың өзара әрекеттестігі
алықаралық қаржылық есеп стандарты бойынша дебиторлық қарыздың өзгерістері
Банктің корпоративтік клиенттерімен жүргізетін операцияларын басқарудың Ақпараттық жүйесін тұрғызу