Оңтүстік Қазақстаннан табылған тас қүралдар негізінде

Кіріспе
Планетамыздың барлық түкпірлерінде адамның шығуы мен даму тари-хында, сондай-ақ оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп жэне олар өзара тағыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген беттері осы кезге дейін ашылған жоқ, анықталған мэселелер мен даулы қағидалар элі де көп .Біздің ертедегі бабаларымыздың емірі туралы қазіргі түсініктер адам еңбегінің қалдықтары - тас қүралдар, оларды дайындаған кездегі қалдықтар, тамақ қалдықтары - жануарлардың сүйектері сақталып, үңгірлерді, үңгіме куыстарды зерттеуге негізделеді . Осы заманғы мешеу халықтар дейтіндердің өмірінен алынатын этнографиялық деректердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырақ түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де алғашқы қауымдык, қоғамның ең көп таралған материалы — тастан жасалған еңбек қүралдары береді.
Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезеңдерден өтті. Олардың негізінде тасты өндеу техникасының жетілдірілуі жэне соған байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық және рухани мэдениеттің өсуі жатыр. Археологияда қабылданған кезеңдерге бөлуге сәйкес адамзат тарихы тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді. Аталған дэуірлердің эрқайсысы өз кезегінде хронологиялық ірі кезеңдерге бөлінеді. Тас ғасыры үш кезеңнен: палеолит, мезолит, неолит кезеңдерінен түрады. Палеолиттің ерекшелігі Еуразия мен Африка аймақтарының сол дәуірдегі мэдениеттерінің едәуір үқсастығы болып табылады. Палеолиттің кеңінен мәлім кезеңге бөлінуі сонғы жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі өзгерістерге үшырады. Қазір палеолиттің бірінші, ең ертедегі мәдениеті деп олдувай мәдениеті дейтін танылады. Осыған байланысты Қазақстанның палеолитін кезеңдерге бөлу де басқаша көрінеді.
Ежелгі тас ғасыры дәуірі — адам мен оның шаруашылығы қалып-тасуының бастапқы уақыты. Алғашқы қауым адамы жабайы өсетін дәндерді, жеміс-жидектерді жинап, жануарларды аулаған. Палеолит дәуіріндегі адамдардың қоғамдық үйымы күрделі де үзақ даму жолынан өтті. Оның бастапқы кезеңі алғашқы тобыр — бірлесіп корғану және шабуыл жасау,аң аулау және жиын-терін үшін бірлесу болды. Бұл әлеуметтік қүрылым бейнесіздігімен қоғамдық қатынастардың жетілмегендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге оған неке байланыстарының кейбір реттелгендігі тән болды.
Алғашқы тобыр төменгі палеолиттің алдыңғы кезеңдерінің бірі - ашель дэуіріне сэйкес келеді. Ашель уақытында жаңа элеуметтік организм - алғашқы қауымның алғышарттары бірте-бірте толыса бастайды. Ал мустье дәуірінде жынысы мен жасына қарай табиғи еңбек бөлінісі болады, қауымның бастапқы нысандары шыға бастайды. Әлеуметтік жағынан алғанда соңғы палеолиттегі адам ұжымы жаңа межемен - алғашқы қауымның толысқан нысандарының қалыптасуымен сипатталады. Кептеген зерттеушілердің топшылауынша, бүл сапалық секіріс неандерталдың осы заманғыдай дене бітімі бар адамға айналуымен түстас келеді.
Келесі дәуір - мезолит дәуірін, ал одан кейін неолит пен энеолитті көшпелі жэне отырықшы түрмыс салтындағы аңшылар мен балықшылар мәдениетінің қалыптасу және даму уақыты ретінде сипаттауға болады. Ал қарастырылып отырған дәуір бізден қаншалықты қашық болғанымен, біз алғашқы қауым аңшылары мен жинаушыларының ежелгі мэдениеті шектес аймақтардың мэдениеттерімен езара тығыз эсер ету арқылы дамыды деп сеніммен айта аламыз.
ТАБИГАТЖАҒДАЙЛАРЫЖӘНЕ ЕРТЕДЕП ГОМИНИДТЕР
МЕКЕНДЕГЕН ОРТА.
Еуразияның кең-байтақ кеңістіктеріндегі шөл, шөлейт аймақ пен дала-ларда кейінгі 35 жыл ішінде тас ғасырының көптеген түрақтары табылып зерттелді. Еуразияның қуаңшылық аймағы бетінің қүрылысында асқар биік таулар мен қыраттардан бастап ойпат далаға дейінгі мейлінше алуан түрлі жер бедерлері бар. Әлбетте, жер бедері мен көрінісінің бүлайша алуан түрлі болуы мен олардың куаң аймақта орналасуы ертедегі гоминидтер мекендерінің алуан түрлі ғана емес, сонымен қатар үқсас болуына да жағдай жасады. Куаңшылықты өңір аймақтарына эволюциядағы айырмашылық пен оның ұзаққа созылуы, жер аумағын игерудің бастапқы кезеңіндегі ерекшеліктер, сондай-ақ гоминидтердің шығуы мен эволюциясы тэн. Бірақ қуаң аймақтың бір сипатты ерекшелігі бар, ол ашық (жер бетіндегі) үлгідегі тұрақтардың өте басым болуы. Олардың көбі кешенді болып келеді жэне адамдардың ежелгі бабаларының белгілі бір геоморфологиялық жағдайда өте үзақ уақыт (екінің бірінде жүз мыңдаған жылдар бойы) болған іздерін көрсетеді)
Өзінің қуаң өңірдегі жағдайына, жер аумағының кеңдігіне жэне табиғи-ландшафтық өңірінің алуан түрлі, жер бедері үлгілерінің көп мөлшерде бо-луына қарай Қазақстан Еуразияның қуаң өңірінің палеолитін зерттеуге модель бола алады. Қазақстан аумағында ежелгі гоминидтер пайда болуының ал-ғышарттарын адамзат тарихындағы өтпелі және ең маңызды кезеңдегі гео-логиялық-географиялық жағдайларды негізге ала отырып іздестіру керек, ал ондай кезең палеоценнің екінші жартысы болып табылады. Ең ертедегі гоминидтердің Африка қүрылығынан бастап қазіргі қуаң өңір мен Сібір аумағына дейінгі кең-байтақ жерде анықталған іздері алғашқы адамдардың өте ауқымды кеңістікте қоныстанғанын дәлелдейді. Қазір бір нәрсе айкын: 1,5—1 млн жыл мэулетінде-ақ Каспий маңы ойпатының ашық кеңістіктерінде, Түран далаларында, Монғолия мен Солтүстік Қытайда гоминидтердің түрақтары болған. Плиоценнің палеогеографиялық жағдайлары таулары біршама аласа жэне климаты қолайлы Азия жазықтарын ежелгі адамдардың алыс солтүстікке қоныс аударуына жэрдемдесе алды деп санауға мүмкіндік береді. Ол кезде Қазақстан, Монғолия мен Солтүстік Қытай Еуразияны қоныстанудың алғашқы кезендері үшін ең солтүстік аудандар болған.
Плиоценнің аяғындағы апат пен төрттік кезең жағдайды өзгертті. Гинду-куш пен Гималай, Қарақорым, Тянь-Шань мен Алтай муссондарды өткізбейтін кедергі болып қана қойған жоқ, сонымен қатар ландшафты да толық өзгертті. Муссондар мен циклондар қозғалуының өзгеруі, қуаң еңірде климат континенттігінің үлғаюы едәуір аумақтың шөлге айналуына себепші болды. Сол бір өзгерген жағдайларда бұл өзгерістер Қазақстанның түрлі аймақтарына бірдей эсер еткен жоқ. Түран және Каспий маңы ойпаты мейлінше түрақты жағдайларымен сипатталады. Каспий теңізінің жағалауы мен Үстірт қыратында тас ғасырының палеолиттің аддыңғы кезендерінен неолитке дейінгі үздіксіз эволюцияны дэлелдейтін көптеген тұрақтары сақталған. Каспий өңірі мен Үстірттің палеолиті шақпақтас шикізатына негізделді.
Каспий маңы ойпаты мен Үстірт қыратындағы эволюцияның үзақ уақытқа созылуына палеографиялық жағдайлардың тұрақтылығы (қолайлы климат; аң аулау объектілері мен мекендеу орындарының молдығы; шикізаттың шексіз мелшерде болуы; түщы судын, молдығы) негіз болды. Сақталған тұрақтардың топографиясы геологтардың жағалау шегінін, талай рет өзгергені туралы деректерін растайды.
¥сақ шоқылар мен жазықтардың ұштасуы тән, түбі жайпақ кең аңғар-лары бар Сарыарқа геоморфологиялық жағдайлары жағынан мейлінше түрақты аймақ болып келді және солай болып қала да береді. Мүнда палеолиттің эволюциясы ашельдің едәуір соңғы кезеңінен басталып, соңғы палеолитке дейін созылады. Тас ғасыр түрақтары топографиясының өзіндік ерекшеліктері ежелгі адамдардың Сарыарқаның негізгі су айырығының бойымен өтіп, одан соң Солтүстік Балқаш өңіріне қоныстануы мүмкін екенін көрсетеді. Палеографиялық жағдайлардың түрақтылығы, жануарлардың қоныс аударатын жэне мекендейтін, күстардың ұшып өтетін жолдарының орнығып, тегінде, өзгермеуі, тас шикізаты өнімінің молдылығы және түракты су көздерінің көп болуы палеолиттің эр турлі мэдениеттерін таратушы алғашқы үжымдардың белгілі бір түрактарда үзақ уакыт мекендеуіне мүмкіндік жасады. Олар кені алынған тттүңқыр тізбектеріне, өзен жағаларына, терең қарасу немесе түщы сулы бүлақтар жанына жайғасты, қазіргі сияқты, бұрын да тұрақтардың орналасқан жері мен жүретін жолдары едэуір дәрежеде солар арқылы белгіленді. Өте суық әрі құргақ болған жоғарғы плейстоценніц аяғындағы төтенше жағдайлар ғана су жүйесін біржола бүзды. Көпжылдық тоңданудың өрістеуі жағдайында Сарыарқаның көптеген аудандарында Сарыарқаны қоныстанған жануарлар мен бір кезде түрақты мекендейтін осы жерлерден біржола кетіп қалған гоминидтердің қалыптасқан байланыстары бүзылып, қалпына келмеді. Тек өтпелі аймақтарда, Сарыарқаның шығысындағы Ертіс өңірінде ғана эволюция неолитке дейін толастамады.
Өтпелі аймактар әрқашанда мұқият көңіл бөлінетін объект болып келді. Қаратау жотасы осындай өте қызықты өтпелі учаскелердің бірі болуы ықти-мал. Онын географиялық жағдайының өзіндік ерекшелігі мынада: ол, бір жағынан, Солтүстік Тянь-Шань жоталарының сілемі болып табылады жэне соларға тән биіктік белдеуі бар, ал ең суық дәуірлерде, сірә, онда мүзарттар болса керек. Екінші жағынан, ол екі ірі аймақты - Орта Азияның қүмды даласы мен Бетпақдаланың саздаққты даласын шектеп, бөліп тұр. Климаты жағынан Қаратау жотасының жағдайы ерекше қолайлы. Қаратау жотасының мүндай жағдайы үзақ уақыт бойы, кем дегенде жоғарғы шшоценнен бастап сақталып келген. Мүны неоген кезінен сақталған кептеген ежелгі өсімдіктер мен жануарлар дүниесі дэлелдейді.
Екінші жағынан, Қаратау жотасының шөл дала аймағындағы табиғат жағдайы мүнда алыс жақтарында, қалың күмдар мен ойпаттарында сары топырақты қабаттардың қалыптасуына да жағдай жасады. Қаратау жотасының көптеген аудандарының, геологиялық қүрылысы да мүнда жануарлардың сансыз көп үйірлерінің түрақты мекендеуіне қолайлы болды, олардың қалдықтарының Көшқорған, Ш. Уәлиханов атындағы жэне т. б. елді мекендер сияқты көптеген жерлерден табылғаны мәлім. Осылардың бәрі бүл арадан тамақ пен су көздерін, сондай-ақ өзен жағаларынан, үңгірлерден жэне сары топырақты жерлерден мекендейтін жақсы орындар тапқан ежелгі го-минидтердің осында мекендеуіне себепші болғаны қайран қалдырмайды.
Алайда, өтпелі (шекаралық) аудандардың ерекшелігі - оқиғапар мен құбылыстардың қалдықтық және алуан түрлі болуы. Мәселен, Қаратау жотасының палеолиті қалай болғанда да эволюцияның екі (үшеу болуы да мүмкін) бағытымен сипатталады. Бірінші жол Кіші Қаратау ауданына тән және Бөріқазған мен Тэңірқазғанның салмақты қара шақпақтастарына негізделген. Ең ежелгі түрақтар мүйісті-қыратты биіктеріне байланысты. Неғұрлым соңғы — ашельдік, мустьелік жэне соңғы палеолиттік тұрақтар тау етегінде орналасқан жэне Беріқазған мен Тәңірқазғанның алдыңғы палеолиті жайғасқан жерден хронологиялық алшақтығы басым көрінеді.
Екінші бағыт неғүрлым жақсы қасиеттері бар жэне өңделгендерінен не-ғүрлым сапалы сынықтар алуға мүмкіндік беретін ашық-сүрғылт түсті шақпақ тастар негізінде дамыды. Негізгісі Ш. Уәлиханов атындағы түрақ болып табылады. Оның бірегейлігі мынада: оның өмір сүруі өзендердің аңғарлары кесіп еткен сары топырақты үстірт тарихымен байланысты.
Үшінші даму бағытының немесе құмайттарда даму бағытының іздері де бар. Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ ауданында жэне басқа да жерлерде ти-пологиялық ерекшеліктері бойынша Сарыарқадағы саяқ мәдениетше үқсайтын сонғы палеолит үлгілері жиналды.
Қазақстанның соңғы палеолиттік мэдениеттері емір сүрген кездің па-леогеографиялық жағдайлары қандай болған? Сібір, Қазақстан, Орта Азия үшін қабылданған уақыт аралығы кері қарай 10 мың жылға дейінгі 40—30 мың жыл аралығында белгіленеді. Қазақстан үшін бүл уақыт ландшафтағы, палеоклиматтағы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіндегі үлкен өзгерістермен сипатталады. Бүл кезге қарай Қазақстанның жер бетінің құрылысы қазіргісіне жақын болды. Негізгі ареалдарда тас ғасыры мәдениетінің дамуы өзгеріссіз журеді.
Соңғы, былайша айтқанда, осташковтық-сартандық мүздану жэне қатты салкындау зардаптары Қазақстанның едәуір бөлігі үшін қиын жағдай туғызды. Бүл кездегі климаттың ерекшелігі сонда: бүл өте суық жэне құрғақшылық кезең болды. Маңызды палеогеографиялық екі окиға — Қазақстанның шығыс жағында көлемді таулы аймақтың пайда болуы жэне Қазақстанның батысы мен шығысында палеогеографиялық жағдайлардың айқын ерекшеленуі осы уақытпен байланысты.
Біріншісімен сабақтас екінші оқиға - кең-байтақ Сарыарқа аймағы су желісінің нашарлауы мен мүнда жануарлар мекендейтін ежелден калыптасқан аймақты бузған тоңдану жағдайларының пайда болуы. Гоыинидтер өздерінің қоныстанған орындарынан біржола кетіп қалды. Олардың Сарысуды, Торғай ойпаңының күрғақшылық жайлаған аңғарлары мен көлдерін жағалай, Сарыарқаның шет жақтарындағы көлдердің тізбектерін бойлап орналасқан сирек түрақтар түріндегі қоныс аударған іздері жануарлардың соңынан кетуге тура келгендердің іздері болуы ықтимал. Жалпы алғанда Солтүстік Қытай мен Монғолия сияқты аудандарда соған үксас жағдай орын алуы мүмкін еді.
Қуаң аймақты аталған тұрақты ландшафт-климат жағдайлары қажет бо-латын күрделі бірыңғай механизм ретінде қарастыру керек. Қазақстан үшін бүл мынадай аса маңызды үш буын:
а) Сарыарқаның, Бетпакдаланың кең-байтақ шөл аудандары, Түранның құмдақты және саздауыт шөлі - қуаң аймақтың жүрегі, ірі ауқымда алғанда суық кезде мекендейтін орта;
э) солтүстік аудандар (орманды дала, дала) - ыстық кезде мекендейтін аймақтар;
б) таулы аймақтар — дағдарысты палеогеографиялық төтенше жағдайлар кезінде мекендейтін еңір.
Әзірше Қазақстанның таулы аймақтары мейлінше аз зерттелген күйінде қалып отыр. Мүнда палеолит түрақтарын іздестірудің қиыншылықтары жауын-шашынның мол жиналу ерекшеліктерімен және жер бедерінің тез өзгеруімен анықталады.
Жер шарының белгілі бір аймағының географиялық жэне климат ерек-шеліктері туғызған эр түрлі табиғи жағдайлар приматтардың әр жерде адамға айналуының негізгі факторлары болды. Әр түрлі ендік халықтарының ертедегі шаруашылығы мен алғашқы мэдениетіндегі айырмашылықтарды көп жағынан айқындап, адамзат пен өркениеттің кейінгі даму қарқындарына ықпал еткен де солар.
ЕЖЕЛГІПАЛЕОЛИТ.
Ежелгі палеолит ірі-ірі үш кезеңге (мэдениетке): олдувэй (бүдан бүрынғы 2,6 млн жыл - 700 мың жыл), ашель (бүдан бүрынғы 700 мың - 150-120 мың жыл) және мустье (бүдан бүрынғы 150-120 мың - 35-30 мың жыл) кезеңдеріне белінеді. Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін жақсы білген, өйткені оның оңай жарылатын шақпақ тасты бэрінен де көбірек қолданғаны, ал оған үқсас тас түрлерін кей жерлерде колданбағаны тегін емес; Материал таңдау көбінесе қүралдың қолданылатын мақсатына байланысты болды. Күралдардың мынадай түрлері: шапқылар, қырғыштар, үшкір тастар, шой балғалар, піспектер, пышақтар, тескіштер жэне т. б. бөлініп шыққан.
Ауыр салмақты, тік бүрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек қүра-лдарына жатқызылады, олар Кеңірдек елді мекені жанынан, Қаратау жота-сының оңтүстік-батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары жайыл-масынан, қатып қалған теменгі төрттік кезеңінің калың конгломераты ара-сынан табьлған. Клектон түрпаттас деп аталатын бүл ежелгі күралдардың одан анағүрлым кейінгілерден айырмасы - олардың соғатын қыры тым үлкен, ол тіпті бүкіл сынық көлемінің жартысынан көбірек. Олармен бірге үлкен шақпақ тастар, дөңес нуклеустер де табылды; әлгі сынықтар солардан сындырылып алынған Ашельдік Бөріқазған және Тэңірқазған тұрақтары мейлінше назар аударуға лайық. Бүл түрақтардағы қ^ралдардың таралу шегі айқын және өңделген шақпак тас бүйымдар белгілі бір шектен тыс жерлерде сирек кездеседі. Бөріқазған мен Тәңірқазғаннан табылған ежелгі палеолиттік саймандар төрт топқа: екі қырлы және бір қырлы шапқы күралдар; шапқылар; ауыр тас сыныктар; ірі ұра тастар — нуклеустер болып бөлінеді. Біршші тобы кебірек кездеседі. Шапқы қүралдардың Оңтүстік-Шығыс Азия мен Африканың шель-ашель кеніштерінен табылған дерекі тас саймандардан елеулі айырмашылығы жоқ, олардың барлық жағдайда да малта тас сияқты түрде болуы айқын аңғарылады, тас қүралдардың бір шеті өңделген, екі жағынан мол сындырылып жүқартьлған, өткірленген имек жүзі бар, ал қарсы жағы өңделмеген. Төменгі палеолитте адам тасты сындыру үшін басқа тасты пайдаланып, біріне-бірін ұрған. Мүндай техника сокқылау техникасы немесе малта тас мәдениеті деп аталып кеткен, ейткені оған көпшілік жағдайда өзендерде кездесетін кәдімгі малта тастар шикізат болған. Кейіннен шой балғалар пайда болып, олар жақсырақ нәтижелерге жетуге мүмкіндік берді. Олар көбінесе цилиндр немесе дэңгелек түрде болып, көп жерінде жемірілген және соғылған із қалған. Мысалы, X. А. Алпысбаевтың Қаратау жотасы ауданынан тапқан қүралдары жоғарыда аталған тәсілмен өнделген. Қүралдар дайындау үшін негізгі шикізат малта тастар болған. Қүралдарды өңдеу кезінде тастың екі жақ шетінен ортасына қарай шеттері мол сындырылып, жүқартылған да кесетін имек жүз шығарылған. Қүрал кейіннен шапқы ретінде пайдаланылған. Қаратау жотасының тас қүралдарын зерттеудің нэтижелері Мовиустың негізгі қағидаларына қайшы келеді, ол төменгі палеолит дэуірінде шектеулі екі аймақ болғаны туралы болжам ұсынған еді. Олардың біріне мекендеушілеріне қолдан жасаған шапқыларды пайдалану ғана тэн болған Үндістан, Оңтүстік жэне Батыс Европа, Алдыңғы Азия мен Африка жатқызылды. Екінші аймак солтүстік-батыс Үндістан, Жоғарғы Бирма, Қытай, Ява болып табылады, олардың тас құралдарды жасау техникасында екі және бір жағы өткір шапқы күралдар тэн. Онтүстік Қазақстанда табылған тас күралдар негізінде мынадай қорытынды жасауға болады: Екі немесе бір шеті шабатын қүралдар мен қол шапқыларының бір жерден табылуы азиялық төменгі палео-литтік мүлде ерекше мэдениеттің болуы туралы және теменгі палеолит дэуірінде Азияның даму жолының ерекше екендігі туралы пайымдаулар-мен келісуімізге мумкіндік бермейді. Оңтүстік Қазақстаннан табылған материалдардың Азия мен Африка аумағында табылған еңбек күралдарымен үқсастығы жэне солармен баланатыдағы төменгі палеолиттік мэдениет дамуының бірдей екендігі, оларда өзгерістер мен дамудың бір жолмен жүргендігі туралы жорамал айтуға мүмкіндік береді.
Ашель уақытының ескерткіштері Орталық Қазақстаннан да табылады. Мүнда құралдар қара жэне сүрғылт-жасыл тусті шақпақ тас жыныстарынан дайындалған. Осындай түрақтардың бірі — Сарыарқаның солтүстік-шығыс шетінде орналасқан Қүдайкөл. Құралдар арасынан бифастарды, яғни тастан екі жақ беті өнделіп жасалған кұраддарды, жануарлардың терісін өңдеуге жэне ағашты үқсатуға арналған қырғыштарды, сондай-ақ көптеген нуклеустерді — жоңқалар мен жалпақ тіліктер сындырылып алынып күрал ретінде пайдаланылған ауыр тастарды атап өтуге болады. Орталық Қазақстандағы басқа да ашельдік ескерткіштер арасынан Жезқазған қаласынан 150 шақырым қашықтықта орналасқан Жаман Айбат жэне Қарағанды облысының Жезді ауданынан табылған Обалысай түрақтары назар аударуға лайық. Тас бүйымдар жиынтығы арасында шапқы қүралдар ерекше көзге түседі. 60-70-жылдары Балқаш өңірі мен Маңғыстау даласында интенсивті жүргізілген зерттеулер археолог А. Г. Медоевтің Қазақстанның алғашқы заман тарихы проблемаларына және тас ғасыр индустриясының өзіндік дамуына дэстүрлі емес көзқарастарының қалыптасуын көп жағынан анықтады. Зерттелген ескерткіштерді көзбен шолып байқау оның ертеде өткен кездің археологиялық қырларын бірегей түсінуге жетуіне мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, оның көзқарастары сол кезге қарай дүниежүзілік археологиялық ғылымда жинақталған деректемелермен жақсы үштасты.
Осы уақытқа қарай жинақталған материалдар қайтадан ой елегінен еткізілуде және Қазақстан сияқты қуаң аймақтағы палеолит ескерткіштерінін езіндік ерекшеліктерін анықтау өте маңызды болып отыр. Бүл түрғыдан алғанда алғашқы адамдардың ашық үлгідегі Семізбүғы, Бөріқазған, Шақпақата, Өнежек" түрақтары мен басқалары зор рөл атқарды. Мэселе мынада: шөгінділердің сары топырақты немесе жайылма қатпарларында көміліп қалған археологиялық қалдықтар алғашқы адамдардың өмірі туралы, олардың тас саймандары туралы бірегей, егжей-тегжейлі ақпарат береді. Бірақ мүндай ескерткіштер біршама кысқа уақыт аралығын ғана қамтиды. Ашық үлгідегі ескерткіштер керісінше, едәуір үзақ уақыт аралығын қамтиды, сондыктан оларды зерттей келіп, тас бүйьмдарды өңдеу дәстүрлерінің эволюциясын қадағалауға болады
Қазақстанның палсолиттік мәдениеті аймағыі Іда Солтүстік Балқаш өңірі өзекті орындардың бірін алады. Бул ауданда түрлі уақыттардағы түрактар өнімі алынған шүңқырлар тізбектерінің үстіне, өзен және көл қабақтары-на, шикізат шығатын шокылардың үшар басы мен беткейлеріне орналасқан. Үсақ шоқылы Семізбүғы алқабы Жезқазған облысындағы Саяқ поселкесінің шығыс жағында 60 шакырым жерде жатыр.
Солтүстік Балқаш өңірінің тек бір ғана — аумағы 2500x300 м үсақ шоқы-лы Семізбүғы мекенінен барлығы 1611 тас қүралдар табылған. Оларды дайы-ндаған негізгі шикізат қара түсті шакпақ тас девон алевролиттері болған. Тас бүйымдары арасында нуклеустер, клектон сынықтары, тісті күралдар, қырғыштар, бифастар, пышақтар, жаңқалар мен пластиналар бар. Жалпы алғанда, Семізбүғы индустрия кешендерінің эволюциясын бағалай келіп, жетекші технологиясы леваллуа дәстүрі болып табылатынын мойындау ке-рек., Бүгінгі танда Шығыс Қазақстан жеріндегі ең ежелгі ескерткіш Қозыбай түрағы саналады. Бұл түрақ Күршім ауданындағы Қаратоғай ауылына жақын жерге, Қалғулты өзенінің жағасына орналасқан. Алғашқы адамның қолымен дайындалған тас бүйымдар, соның ішінде шапқы құрал, екі жағы өңделген қүралдар мен кара түсті шақпак тас жыныстарынан жасалған үшкір сынықтар биік кабаттардың беткейінен табылған.,
Кейінгі кезең — мустьелік кезенде тас ендеудің жаңа техникасы ойлап табылды, бірақ үсақ малта тас та қолданыла берді. Оңтүстік жэне Орталық Қазақстан жерінде мұндай ескерткіштер көп кездеседі. Олардың бірі 1958 жылы X. А. Алпысбаев тауып, кейіннен Ш. Ш. Уәлихановтың есімімен ата-лған көп қабатты түрақ болып табылады.
Қазіргі кезге қарай түрақтан 6 мәдениет қабаты анықталып, олардан тас бүйымдар, от жағылған орын мен ошақтар, жылқы, бизон, киік, асыл туқымды буғы сияқты жануарлардың сүйектері табылды. Оның қабатгары Арыстанды езешпің он жағасының қазіргі бетінен әр түрлі тереңдікте келбей орналасқан. Әзірше бүл — Қазақстан жеріндегі тас бүйымдар мен басқа да мэдени-түрмыстық қалдыктар бастапқы күйінде, яғни оны мустьерлік уақыт-та адам калай кадырса, сол күйінде жатюн бірден-бір түрақ. Қазудың қиындығы мәдени кабаттардың 2,30 метрден 7,20 метрге дейінгі терендікте жатқандығында болып табылады. X. А. Алпысбаевтың мәліметтеріне қоса, алғашқы аңшылардың өмірі туралы жана мағлүматтар алу5 еңбек қүралдарын дайындайтым Імеберхананы аршу жэне соның негізінде тұрақты адамдардың үзақ уақыт бойы, іс жүзінде мустьеден бастап, жоғарғы палеолит дэуірі-не дейін үздіксіз мексидсгендігі туралы түжырым жасау мүмкін болды.
Мүнда қүралдар дайындау үшін негізгі шикізат материалы ашық реңді халцедон болған. Қүралдар арасында пышақ тәрізді калақтар, қырғыштар басым. Остеологиллық материал жаиуарлардың, соның ішінде жылқының, бизонның, бүғы мен киіктің сүйектерінің үсақ сынықтарынан түрады. Ата-лған аң сүйегінің қалдықтары ландшафттың далалық сипатын, климаттың қүрғақ болғанын дэлелдейді. Бүл жағдайды споралы-тозандық талдау де-ректері де керсетеді.
Шымкент облысындағы Көшкорғанды қазғанда қызықты мәліметтер алынды. Мүнда артезиан қайнар көзінің биіктігі 1 метрге дейін жететін травертин орамы кемкерген ежелгі грифоны (аузы) орналаскан. Орамнын диаметрі 25 м. Грифонда палеозоологтар эр жылдарда казба жумыстарын жургізіп, сүтқоректілердің төмснгі төрттік фаунасынын бай жиынтыгын жинаған, ол Көшкорғап кешені деген атаумен бөліп корсетілген.
Археологиялық қазба жүмыстары көптеген тас сайман тапты, олар өте ерекше және оған үқсастарын табу киын. Негізіне ақ кварц пен сарғылт-сүр қүмдақбасым шикізат пайдаланған.
Құралдардың жетекші үлгісі көбінесе жай дөңесті және тура бүиірлі кырғыштар болып табылады, сүйір үшты сынықтар мен пышақтар да кездс-седі. Алуан түрлі жануарлар - мүйізтүмсык, бизон, жылқы сүйектері ыен тас бүйымдардың мол болуы палеолит адамының суға келген кезінде бүлак жанындағы батпаққа батқан жануарларды аулауының нәтижесі екенін дәлел-дейді.
Ескерткіштердің бүған үксас индустриясын Көлбүлақ материалдарынан жэне Тэжікстандағы сары топырақты палеолиттен табуға болады. Соны-мен бірге Кешқорған кешенінің бірқатар белгілері жөнінен Орталық Евро-падағы кешендермен: Вертешселеш (Венгрия) және Билшинисглебвн (Гер-мания) түрақтарымен жакындығы аңғарылды. Бүл орайда Вертешселештеп түрактың өмір сүрген уақыты 350-600 мың жылмен белгіленеді. Көшқо-рғанға үқсайтын түрактарды алыс шыгыстан да үшыратамыз. Мәселен, Қытайдың Чжоу-коу-дянь үңгір тұрақтарының кешені. Мұның бэрін қосып алғавда, Көшқорғанды, сірә, плейстоценнің бас кезіндегі батыс жэне шығыс ескерткіштері аралығындағы байланыстырушы буын болар деп ойлауға мэжбүр етеді.
1984 жылы Жезқазған облысының Ағадыр ауданында мустьерлік заман-ның жаңа ескерткіштері табылды. Бүлар — Өгізтау-1 және -2, Үлкен Ақмая сияқты түрақтары. Мүнда тас бұйымдар бұлақ жанындағы аласа төбенін баурайында жатыр. Шикізат материалдарының жакын және бүлактың бо-луы адамдардың мекендеуіне себепші болған. Бір жағы жэне екі жағы кы-рланған балталар, қырғыштар, ойык қалақтар мен нуклеустер жергілікті шикізат — сүрғылт кварциттен дайындалған. Көптеген күралдар кейінгі ке-зеңдердің өзінде-ақ қайталап пайдаланылған, мұны тас бүйымдардағы жаңа сынықтардың болуы көрсетеді.
Дөңгелек нуклеустермен катар протопришалы нуклеустердің, сондай-ақ жиектері симметриялы пластиналардың және үш бүрыш түріндегі сы-нықтастардың болуы тас өндеу техникасындгш ілгері басқандықты дәлел-дейді. Тас сайманға типологиялық талдау жасау түрактардың өмір сүрген мерзімін алдыңғы мустьер, бәлкім, ашель заманына да жатқызуға мүмкіндік береді.
Орталық Қазақстанның көптеген палеолиттік түрақтарында тас сайман топырақ бетінде, бастапқы орнында жатады. Жер бетінен табылған мате-риалдар деректемелерімен берілсе де, суреттелген олжалар бүл аумақты алға-шкыадамныңмекендегенітуралысұраккабелгілібірдэрежедежауапқайт-аруға мүмкіндік береді.
Батыс Қазақстанның Сарыташ шығанағы маңында орналасқан палео-литтік ескерткіштері (Шақпаката, Өнежек) срскше ынта туғызады. Қүрал Қүмакдпа аңғарынан да табылды. Қүралдар даиындау үшін негізгі шикізат материалы ретінде теңіздіңқұрғап қалған кабаттарынан мол кездесетін шақ-пақ тас конкрециялары пайдаланылған) Тас индустрияларының жиынтығын мұкият зерттеу негізінде А. Г. Медоев мынадай мәдениеттерді бөліп көрсе-теді" протолеваллуа - ашеллеваллуа- ашель-1-2, Шакпаката-1 (соңғы па-леолит), Шақпаката-2 (эпипалеолит) жөне микролиттердің неолиттік инду-стриясы. Протолеваллуа-ашель мәдениеті жиынтығыныңкөпшілігі арасында про-толеваллуалық үлгідегі нуклеустер, тік бүрыш түріндегі көлемі үлкен сы-нықтастар, нуклеустерден жасалған ірі әрі салмақты үшкір тастар, ал құра-лдардан — бифастар басым. Аталғандарынан басқа сынық тастардан істе-лген тас балталар бөлініп көрсетілген, кейбір бүйымдардың олдувэй мэде-ниеті күралдарымен кайран қаларлықтай үқсастығы бар.
Келесі мәдениет — ортаңғы ашельге сәйкес келетін леваллуа-ашель-І мәдениетінде тас балталар мен кливерлер аз кездеседі. Тас бүйымдар теңіз жарқабақтарының жағалауындағы ежелгі белдіктерінде, сондай-ақ Түпқо-рған ұстіртінің беткейлерінде жатыр. Осының алдындағы индустриямен са-лыстырғанда енді қүралдар мен бүйымдардың көлемі кішірейгені байкала-ды. Ежелгі үлгідегі бифастар жоғалып, жаңа түрлер пайда болады.
Ақырында, леваллуа-ашель-2 мәдениетіне найзалардың өңделген тас үштары мен екі жағы кырланған пышақтар тән больіп келеді. Барлық түрақ-тар Каспий теңізінің жағалауындағы жарқабақ аландарына орналасқан. Қүрал табылған жеті жерді камтитын Өнежек тобының түрақтарын сипат-тауға тоқталып етейік19. Түрақтар бір-біріне жақын орналасқан, бірақ тас күралдарда бірқатар айырмашылық та байқалады. Олардың (түрақгардың) эрқайсысында дерлік қүралдардың алғашқы жэне соңғы түрлері үшырас-ады, сондықтан оларды хронологиялық жағынан айыру қиын. Тас бүйым-дар арасынан нуклеустер, кырғыштар, бифастар, найзалардың үштары жэне көп мөлшерде сынықтастар бөлек көрінеді. Соңғьпарының ішінде аукым-ды леваллуа үшкір тастары да бар. Нуклеустер арасында үзындығы 30 сан-тиметрге дейін жететін леваллуа пластиналарын алуға арналған ауыр тас сынықтары да үшырасады. Өнежек индустриясына жалпақ аланды нукле-устердің, алуан түрлі (үш бүрышты, төрт бүрышты) симметриялы пластина-лардың жэне аз мөлшерде болса да, жақсы өнделген кұралдардың болуы тэн. Қазақстанның ежелгі тұрғындары эволюциялық даму жөнінен Ното Зарепс сатысына сэйкес келетін замандастары болған. Қаратау мен Маң-ғыстаудың алғашқы мекендеушілері сол кезде-ақ от жағып, оны сақтай білген, ірі жэне үсақ жануарларды аулаумен, жиын-терінмен шұғылданған.
СОҢҒЫ ПАЛЕОЛИТ.
Соңғы палеолит б.з.б. 40-35 мыңжылдан басталып, 10 мыңжылмен аяқталады. Бұл жер шарының барлық климаттық аймақтарына адамның кеңінен тарай қоныстанған жэне нэсілдер мен нәсілдік топтардың қалып-тасу уақыты.
Ақыл-ойлы адамның шығуы мен соңғы палеолит дэуіріндегі адамзат қоғамының материалдық жэне рухани мэдениетінің одан эрі дамуы арасында тікелей байланыс бар. Бұл қүбылыс қоғамдық қатынастардың прогрестік дамуымен рулық қауымының қалыптасу үрдісімен, адам үжымының қоғамдық ұйымдасуының өзіне тэн алғашқы нышаны ретіндегі рудың шығуымен тікелей байланысты. Рулық ұйым барлық жерлерде ана тектес және шеше жағынан топтасты, ал эйелдер қауымда үстем жағдайда болды деп топшыланады.
Соңғы палеолит дэуіріндегі адамның дүние танымы күрделене түсті. Аңшылар магиясына табыну кең таралды; мұның негізінде хайуанның бейнесін - символын бағындыру арқылы оған өктемдік етуге болады деп сену болды. Магияның әмбебап қүралы сол кзеде пайда болған алғашқы өнер болды деп топшыланады. Оның басты тақырыбы - эр түрлі жануарлардың суретін салып, бітім-түрпатын, мүсінін жасап бейнелеу болды. Сұйектен ойып немесе жұмсақ тастан қашап жасалған әйел мүсіндері жердің қүнарлылығын, аналыққасиетті бейнеледі.
Адамның жаны туралы, жердегі тіршіліктің жалғасы сияқты о дүни-едегі өмір туралы ұғымдар күрделі әдет-ғүрыптық рэсімдердің пайда болуына экелді. өлген адамның денесіне қызыл жоса себілді, оның кеүдесіне тесілген қабыршықтардан, жыртқыш аңдардың тістерінен жасалған алқа тағылды, аяғына мамонттың азуынан жасалған білезік кигізілді, киіміне моншақ тізбесі тігілді. өліктің қасына шақпақ тастан, мүйізден жасалған заттар қойылды.
Соңғы палеолиттік мэдениет ареалы Қазақстан аумағы үшін элі де айқындала қойған жоқ, солай бола тұрса да алдын ала жасалған тркырымдар санының аз болғанына қарамастан, ескерткіштерді географиялықжағынан кең таралған деп үміттенуге мүмкіндік береді. Біздіңше, олардың саны аз болуы палеогеографиялық жағдайларға байланысты. Нақ сол күзе күн салқындап, қуаңшылық туған, мұның өзі адамдардың мекендеуіне қолайсыз жағдай туғызды.
Алдыңғы кзеңнің ескерткіштерімен слаыстырғанда бұл уақыт тұрақ-тарының аз табылғанын атап өтеміз. Шығыс Қазақстанда Қанай, Свинчатка, Пещера, Ново-Никольское жэне Шүлбі тұрақтары мэлім.
Пещера тұрағы Бұқтырманың оң жағасында үңгірге кіре берісте орналасқан. Көмбенің шығыс жағындағы 30-50 см және батыс жағындағы 60-170 см тереңдікте қазба жұмысы барысында палеолиттік бұйымдар табылды, олардың арасында айналдыра өңдеп жасалған қырғыш, қайшы сияқты қалақшаның сынығы, қайшы тэрізді құрал, сынық ізді пирамида түріндегі нуклеус,шой балға жэне қара шақпақ тас пен жасыл кварцит жынысы өндірісінің қалдықтары бар. Барлық қүралдардың бел жағы өзеңденіп, эк реңді болып келеді, жануарлар: мүйізтүмсық, бизон, үңгір арыстаны жэне басқалар сүйектерінің көмірі, сынықтары табылды. Құралдардың сипаты тұрақтың мерзімін жоғарғы палеолит деп шамалауға мүмкіндік береді.
Алдыңғы кезендерге қарағанда жоғарғы палеолитте тас құралдарды өңдеу неғұрлым күрделі болды. Сүйек жэне ағаш жақтауларға сына ретінде пайдалануға арналған жұқа қалақшалар жонылып, сонан соң бұл қүралдар пышақ жэне қырғыш ретіндепайдаланылған. Қыспа ретушь техникасы да кең қолданылды, ол жүзі жұқа құралдар - найзалардың, сүңгілердің ұштарын алуға мүмкіндік берді.
Ертістегі Шүлбі түрағында 5000 тас бүйымдар арасында сынық тастар мен қалақшалар, қырғыштар, өткір ұштар, кескіштер, түйрегіштер, алуан түрлі нуклеустер мен өндіріс қалдықтары кездеседі. Тас бұйымдардан басқа жүмыр тастардан қаланған, күлқабаты бар ошақтар табылды, ал ошақтардың айналасында едэуір қашық жерде диаметрі шағын жэне дөңгелек түрдегі қара дақтар жатыр. Бүлар тұрғын жайдың негізі болған ағаш діңгектердің қалдықтары болуы ықтимал.жердің қолайлы орналасуы, биік жарқабақ. өзен, орман - осылардың бэрі адамдарға пана болған, ал жаз кезінде күйдірген күн мен жаңбырдан бас сауғалап, ол өзіне уақытша тұрағын жай салған, мұны қара дақтармен ошақтар дэлелдейді. Мәдени-түрмыстық қалдықтармен қоса адам қабірі табылды, онда адам тік күйінде сол бүйірінен жатқызылып басы батысқа қаратылған. Қаңқа өте нашар сақталған, өйткені тайызда жатыр, бірақ оның табылуының өзі назар аударуға лайық. Шүлбі түрағындағы қүралдарды дайындауға пайдаланылған негізгі шикізат материалы - халцедон, яшма, шақпақ тас жэне тау хрусталі. Бұдан көрініп отырғанындай, тас ғасырының алдыңғы дэуірлерімен салыстырғанда, алуан түрлі тас түрлері және жергілікті жерден шықп^ғандары да пайдаланылған. Алтай мен Сібір тұрақтарынан да осыған ұқсас жиынтықтар табылған, мұның өзі олардың мерзімін 30 - 25 мың жыл деп белгілеуге мүмкіндік береді.
Қазақстан аумағында соңғы палеолиттің толық зерттелген ескерткіштері көп емес, бірақ қолда бар материалдар ежелгі тас ғасыры адамдарының материалдық мэдениеті дамуының, сондай-ақ Қазақстан аумағын мекендеу үрдісінің үздіксіз жүргенін аңғаруға мүмкідік туғызады. жоғарғы палеолит - адамның одан эрі дамып, тас құралдар дайындайтын жаңа техникасы пайда болған жэне жетілдірілген кез. Бұрынғысынша, ұсақ малта тастардан жасалған шапқыш көне қүралдар, ауыр салмақты қырғыштар, үш бұрышты қалақшалар көп, олар дөңгелек түрдегі нуклеустерден омырылып алынған. Омыру техникасының жетілдірілуі соққы жасалатын беті жару сызығына тура бұрыш жасап түратындай етіп алдын ала дайындалған призмалы нуклеустердің пайда болуынан көрінеді. Соның нэтижесінде омырылғаннан кейін нуклеус көп қырлы призма түрін алған.
Жоғарғы палеолит адамының өмір жағдайларын сипаттау үшін оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жотасы ауданында, Шығыс Қазақстандағы Ертісте, Сарысу өзені өңірі мен Солтүстік Балқаш өңірінде табылған тас бұйымдар мейілінше толық материал береді.
МЕЗОЛИТ.
Қазақстан аумағында мезолит кезеңі осы кезге дейін аз зерттелген. Бұл уақыттың материалдық мэдениеті туралы алғашқы ақпарат елуінші жылдарда ғана пайда болды. 70-80 жылдардағы В.Ф Зайбердтің Есіл өңірінде, В.Н Логвиннің Қостанай маңы мен Торғайда жүргізілген далалы зерттеу жұмыстары ғана мезолит жэне оның далалық өңірдегі айрықша белгілері туралы жалпы сипатты алғашқы түсініктер алуға мүмкіндік береді. 80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Батыс жэне Оңтүстік Қазазқстанда археологиялық зерттеулер жандандырылып, бірнеше жаңа Іүрақ ашылды.
Полеолиттен мезолитке (грекше мезос- орта деген сөзден шыққан) көшу климаттағы өзгерістермен ерекше болды. Бірінші кезекте бүл мұздықтардың еруімен байланысты. Бұл кезде қазіргісіне жақын гидрографиялық желі орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қазіргісіне жақын құрамы қалыптасады. Мамаонттық жануарлар түрлерінің жойылуы тамақ табудың бұрынғы эдістерін жарамсыз етіп, тіршілік қүралдарын қамтамасыз етудің жаңа эдістерін жедел іздестіру қажеттілігін туғызды. Мейлінше елеулі фаунаулық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік жэне мал шаруашылығы элементтері пайда болып, басқалырында балық аулау жэне жинау - аңшылық кэсібі қалыптасады. Әдебиетте мезолиттің мейлінше эр түрлі хронологиялық шеңберлері мен оның ерекше сипаттамалары бар. Қазақстан аумағының далалық өңірі үшін ең қолайлысы мезолиттің б.з.б. X - VII мыңжылдықтар бойы болуын мойындау керек. Садақ пен жебенің кеңінен қолданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп санауға болады. Мэдени-шаруашылық үлгілердің жэне еңбек қүралдарын дайындау техналогиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері археологиялық мэдениетті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Тас ғасырының аяғына қарай далалық-орманды далалық өңірдегі жабайы жануарлардың түр құрамы едэір артып: жылқы, қоян, сутышқан, құндыз, қасқыр, түлкі, аю, қабан, елік, бұлан, қарақүйрық, киік, бизон, тур болды. Олардың арасында жануарлар үйірлерінің саны жеткіліктігіне байланысты сонау палеолит дэуірінде қалыптасқан тобырлы түрде қамалап жэне қуалап аулау дағдысы жойылмады. Бірақ Қазақстан түрғындарының өмірінде аң аулаудың жеке эдістері жетекші маңыз алды.
Алғашқы аңшылар жоғарғы палеолиттің өзінде-ақ жайғасқан жерлерінен аңды қамалап аулауға тиімді орындарға қоныс аудар-ды. Бүл табиғат аймақтарының ауысуына ғана емес, халық санының үлғаюына да байланысты: аң аулайтын жер таршылық етіп, түрғындардың бір бөлігі барған сайын алыс солтүстікке, Ертіс, Есіл, Тобыл, Торғай, Орал өзендерінің аңғарларына қоныс аударды. Мезолиттік түрақтар осы кезге дейін палеолиттік орындар табылмаған жерлерде пайда болды. Сонымен бірге бүкіл Қазақстан аумағында осы кезге дейін жиырма шақты ғана мезолиттік түрақтар мэлім жэне солар ғана жақсы зерттелген, ал палеолиттік (неғүрлым ертедегі) түрақтардың қазірдің өзінде тіркелгені жүзден астам. Бұл тұрғындар санының кемігенін білдірмейді. Ежелгі адамның өмір салты өзгерді, олар неғүрлым жиі қозғалып, аң аулауға қолайлы алаптарды іздестіріп жиі қоныс аударып отырды. Сондықтан бүгінгі күні ортаңғы тас ғасырының Іүрақтарын табуға байланысты қиындықтар туып отыр: өйткені олар көбінесе небэрі бір маусым ішінде ғана болып, олардың орнында материалдық қалдықтар қалмады деуге болады. Сонымен бірге б.з.б. VII мыңжылдыққа қарай қазіргісінен элдеқайда жүмсақ болған жылы климат ұзақ мерзімді, жылы жэне басқа түрғын жайлар салуды қажет етпеді, сондықтан аңшылар өз тұрақтарының орнын оңай эрі тез ауыстырып отырды. Қызылжар қаласына жақын Есіл бойынан Мичурин, Боголюбов-2, Явленко-2 түрақтары табылды. Сэл оңтүстікте, Атбасар маңында - Тельман-7,-8а,-9а,-14а,одан да оңтүстікте, Қарағанды маңында Әкімбек жэне Қарағанды-15 тұрақтары бар. Көкшетау маңындағы далалық Шағалалы жағалауындағы Виноградовка-2а,-12атүрақтары мәлім. Торғай ойпаңы ауданында - Дүзбай-6, Қостанай қаласы маңында Дачная жэне Евгеневка тұрақтары орналасқан.
Әлбетте тұрақтар өзендер мен көлдердің жағасында орналасатын. Жоғарыда айтылғанындай, түрғын үй қүрылыстарының қалдықтары сақталмаған. Есіл өзені аңғарында көлемі 40 - 60 шаршы метр, қаңқасының, қабырғаларының бөренелері терең көмілмеген жеңіл, тік бұрышты құрылыстар болған деп жорамалдауға ғана болады. Сондай-ақ лашық тэрізді тұрғын жайлар салынған, олардың орындарында шағын шүңқырлар ғана қалған.
Мезолит дэуірінің ең маңызды өнертабысы - садақ. Шынына келгенде адамға ол жоғарғы палеолитте мэлім болған, бірақ оның кең таралуы жеке аң аулауға көшуге байланысты ғана меиілінше қажет болады. Садақ пен жебенің ойлап табылуы өндіргіш күштер дамуында шын мэнінде ревалюция деі. Сайып келгенде бұл ежелгі адамның шаруашылық өміріндегі түбірлі өзгерістерге жеткізді. Садақ пен жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол 10 мың жылдан астам уақыт бойы ең тез атылатын және ең жаңа қару болды.оның найза мен шанышқыдан артықшылығы нысананы алыстан атуында ғана емесе, сонымен қатар ату эдістерінің алуан түрлі: түрып та, жатып та, отырып та атуға болатындығында еді.
Мезолитте еңбек құралдарын дайындау техникасында да одан эрі принципті өзгерістер болды: олардың мөлшері тастың мөлшеріне байланысты болған жоқ. Бүл қыстырма техникасының арқасында мүмкін болды. Оның мэні мынада еді: заттың (пышақтың, қанжардың, жебе мен найза ұшының ) негізгі сүйектен немесе ағаштан жасалды. Олардың негізінде ұзынша қиықтар - саңылаулар жасалып, оларға үзындығы 2-1 см пышақ сияқты тас қалақшадан істелген өткір ұш салынып, қара май мен немесе қара майлы затпен бекітілді. Сүйтіп осындай қалақша бейімделген нұсқаның түпкі түрі ретінде (оның үстіне қазақстан аумағында ғана емес, іс жүзінжде бүкіл элемде) кеңінен таралды. Бейімделген нүсқаны қосымша өңдеу жэне оларды негізге немесе сапқа бекітудің эр түрлі эдістері арқылы іс жүзінде кез келген еңбек құралын дайындауға болатын еді. Сол кезде олардың жаппай таралғандары мыналар: жебелердің,

I - Б Ө ЛIМ. ҚАЗАҚСТАН ЕЖЕЛГІ ЗАМАВДА
1-тарау. ҚАЗАҚСТАН ТАС ҒАСЫРЫ ДӘУІРШДЕ
Алыс замандарда өткен бабаларымыздың өмір-тіршілігі жайлы козіргі түсінігіміз олар түрған үңгірлер мен үңгіме қуыстарды зерт-теп білуге негізделген, сол үңгірлер мен қуыстарда адам еңбегінің белгісі — тас қүралдар, соларды дайындаудан қалган қоқыстар тамақ қалдықтары — жануарлардың сүйектері сақталған. Кәзіргі заман-ның артта қалган халықтары дейтін жүрттар өмірінен алынған эт-нографиялық мәліметтердің де маңызы аз емес. Мүндай мәліметтер етелгі адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің біраз қырлары мен сырларын анығырақ түсіндіруге мүмкіндік жасайды. Алайда ең басты хабарды алғақы қауымның бәрінен де көбірек кездесетін материалы — еңбектің тас қүралдары береді.
Белгілі бір әлеуметтік-экономикалық формациянық дамуына байланысты адамзат тарихы үзақ-үзақ кезендерге бөлінеді. Архео-логияда кезеңдендірудіқ өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адам-зат тарихы тас, қола мен темір және ортағасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Ал, өзінің рет-ретімеп жоғарыда айтылган дәуірлер кезендер мен мәдениеттерге — палеолит, мезолит, және неолит
кезендеріне бөлінеді.
Көне.тас ғасырының дәуірі — адамзат және оның шаруа-шылығының қшіыптасу кезі — өндіргіш күштердің төмен деңгейінде болуымен сипатталады. Анайы шаруашылық қам-харекеті табиғаттың дайын түрған өнімдерін пайдаланумен ғана шектелгей. Әуелгі адам жабайы өсетін дәндерді, жемістер мен жидектерді жи-нап, жануарларды аулаған. Адамдардың езара қарым-қатынасы, мүшелерінің экономикалық теңдестігіне, еңбек-бейнеті жынысы мен жасына қарай, табиги түрде бөлісуге негізделеді, және өзінің сипаты жағынан үжымдық қатынастар болады.
Адамдардың қоғамдық үйымы папеолит дәуірінде дамудың күрделі де үзақ жолынан өтеді. Оның бастапқы кезі алғашқы та-бын-тобыр — басқосып қорғану және бассалу үшін, аң аулау, жиын-терін үшін бірлесу болады. Осынау рулық қатынасқа дейінгі әлеуметтік қүрылымның қоғамдық қарым-қатынасы мүлде дамымаған, қауымдық-үйішілік шаруашылығы болмаған, дегенмен дё оларда некелік байланыстардың біраз реттедгені байқалады.
Алғашқы тобыр төменгі палеолиттің ертеректегі екі басқышына — шелльге дейінп және шелль кезеңдерше сәйкес келеді. Ашель заманында жаңа әлеуметтік организм — алғашқы қауымға қажетті алғышарттар біртіндеп толысып жетіле бастайды. Мустье доуірінде
отырықшылық, еңбекті жынысы мен жасына қарап, табиги түрде бөлу жүзеге асады, қауымның бастапқы түрлері пайда болады. Кейінгі палеолиттің адами үжымдары әлеуметтік жағынан жаңа бір қырынан сипатталады — оларда алғашқы рулық қауьшның толысқан түрлері құрылады. Кептеген зерттеушілердің пікірінше, осы бір сапалық секіріс неандерталдардың дене бітімі кәзіргі адам-мен бірдей саналы жанға (Ното 5аріеп$) айналуына сай келеді.
§1. Табиғи жагдайлар және ежелгі гоминидтердің тіршілік еткен ортасы
Евразияның үлан-ғайыр кеңістігіндегі шөлдер мен шөлейт және дала аймақтарынан соңғы 15—20 жылда тас ғасырының толып жатқан түрақ-мекендері табылып зерттелді. Олардың хронология-лық мерзімі плиоценнен голоценге дейінгі аралықты қамтиды.
Евразияның аридтік (ауа райы қүрғақ) аймағы жерінің бетінде рельефтің сан алуан түрлері — асқар таулар мен қыраттардан бас-тап, ойпатты шөлдерге дейін бар. Рельефтер мен ландшафтардың алуан түрлі болуы және олардың аридтік аймақтардан орын тебуі, ежелгі гуминидтердің (адамның арғы ата-бабалары) мекен еткен орта жағдаятының әртүрлі болуын ғана емес, олардың кеп белгі-бедерлерінің үқсас болуының да шарты секілді.
Эволюциядағы жөне оның үзақтығындағы, айырмашылық, жерлерді игерудегі, сол сияқты гоминидтер эволюциясындағы айырмашылықтар аридтік аймақ аудандарына тән сипат болып та-былады. Аридтік аймақтарда ашық түрақ-мекендер (жер бетіндегі мекендер түрі) жиірек кездеседі. Олардың көпшілігі кешенді бо-лып келеді және ежелгі гоминидтердің белгілі бір геоморфология-лық орындарда үзақ уақыт түрғанының (жүздеген мың жылдар бойы) іздері сайрап жатады.
Аридтік аймақтағы жағдайы жағынан, территориясының үлкендігі және табиғи-ландшафтық зоналары жағынан Қазақстан жері Евразия аридтік зонасының палеолитін зерттеудің моделі қызметін атқара алады.
Қазақстан жеріндегі ежелгі гоминидтердің пайда болуының алғышарттарын адамзат тарихындағы ең маңызды, өтпелі кезеңнің — плиоценнің екінші жартысының геологиялық-жағрафиялық жағдайына сүйене отырып іздеу керек. Ең ежелгі гоминидтердің, Африка қүрлығынан бастап, кәзіргі аридтік танап пен Сібір жеріне дейінгі орасан зор территориядан табылған іздері алғашқы гуминидтердің үшы-қиыры жоқ мол кеңістікке жайыла мекендегенін көрсетеді. (осыданір—1 мың жыл бүрын Каспий айналасындагы жазықтарда, Туран түздерінде, Моңғолия мен Солтүстік Қытайда тап жоғарьщағыға үқсас қал-жағдайда гоминидтер түрақтары болған) Плиоценнің палеографиялық жағдайы Азияның ал^аса таү-қырат-тары бар, ауа райы жүмсақ жазықтарында гуминидтердің қиыр терістікке қарай тез тарауына себебін тигізді деп есептеуге боладьі. Әсілі, Қазақстан, Моңғолия мен Солтүстік Қытай Евразияның ерте кезеңіндегі қоныстанушылары үшін Ойкуменаның шалғай терістіктегі аудандары болса керек.
Плиоценнің аяғы мен терттік кезеңдегі (1 млн. жыл) табиғат апаты хал-ахуалды мүлде өзгертеді. Гиндукуш псн Гималай, Қарақорым, Тән-Шән мен Алтай таулары муссондарды өткізбейтін бөгет қана емес, олар тіпті күллі ландшафтыны толыгынан өзгертіп жібереді де, бірте-бірте кәзіргі кескін-кейпіне келеді. Мүзарт қүрсау-ында өсіп келе жатқан тау қыраттары, уақыт өтксн сайын бүрынғыдан бетер көтеріле түсетін кең көлемдегі жана жерлер, тегі, палеолит ареалындагы аумақтар мозаикасын күнілгері анықтап қойғанға үқсайды. Муссондар мен циклондар қозғалысының өзгеруі, аридтік аймақтағы ауа райының қытымырланып қатая түсуі едәуір мол жердің қүлазып, шөлге айналуына себепші болады.
Дүние осындай өзгеріске үшырап жатқан жағдайда Қазақстан-ның әртүрлі аймақтары сол өзгеріс жағдайына түрліше бейімделген. Туран мен Каспий өңірі шөлдері аймағынық жағдайы түрақты болған. Каспий теңізінің жағалаулары мен Үстірт жанында палео-лит пен неолит ерте кезеңдерінің көптеген түрақ-мекендері сақталған, олар — палеолиттің ерте кезеңінен неолитке дейін болған үздіксіз өрістеудің куәсі. Каспий өңірі мен Үстірттің палеолитіне кремний шикізаты база болған.
Каспий жағалауы мен Үстірт тегістігіндегі үзақ өрістеуге пале-ографиялық жағдайдың (қолайлы ауа райы, аң аулайтын орындар мен мекен жайлардың) көптігі, шикізаттың шексіз молдығымен ауызсудың барлығы негіз болады. Сақталып қалған түрақтар топог-рафиясы геологтардың жағалау бедерінің сан рет өзгергені жайлы
деректерін дәйектейді.
Уақ шоқылары мен тегіс те кең алқапты жазықтары үйлесіп жататын Сарыарқа өзінің геоморфологиялық жағдайы жағынан ең түрақты аймақ болған және болып та отыр.
Палеолиттің мүндағы өрістеуі ашеддің едәуір кейініректегі кезеңінен басталады да, кейініректегі палеолитке дейін үзілмей-
ді.
Тас ғасыры түрақтары топографиясының ерекшелігіне қараганда,
алғашқы гоминидтердің Сарыарқаның басты су айрығымен жүріп өткені ықтимал, сөйтіп олар одан әрі барып, Солтүстік Балқаш өңіріне тарап қоныстанған. Палеографиялық жагдайдың түрақ-г тылыгы, көші-қон жолдарының қалыпқа келуі және, шамасы, олар-дың өзгермеуі, сол сияқты жануарлардың (аң аулау көзі) тіршціік ететін жерлері мен қүстар жолының да бір қалпында қалуы, жақсы шикізат қорының жер бетіне шыгып жатуы және тиянақты су көзінің болуы (бүлақтар, жарқабақ, астындагы шүңейттер т.б.) палеолиттің әртүрлі мәдениетш бойына дарытқан а.іғашқы үжым-дардың бір түрақ-мекендерінде үзақ уақыт тіршціік етуіне мүмкіндік берген, ал түрақтар орны мен қозгалыс жолы едәуір дәрежеде сол шикізаттар жер бетіне шығып жатқан орынға, өзендер жагалауына, терең шүнейттср мен с\ъі түщы бүлақтар басына жақын болған. Жоғарғы плеіістоцен аяқталар кезде ауа райы сүмдық суытып, қүрғақшшіық бел алған (Б. Ж. Әубәкіровтың айтуынша) аса қиын жағдай су жүйелерін біржолата бүзьш кетеді. Үзақ жылдарға созылған тоназып кету жағдайында Сарыарқаның көптеген аудан-дарында сол аймақты мекендейтін жануарлар мен бір кезде осы өлкеде дәстүрлі тіршілік етіп, кейін біржолата кетіп қалган гпминилтеодің қалыптасқан байланысы үзшеді. Тек етпелі зона-
ларда, Сарыарқаның шет-шетінде, Ертіс өңірінде ғаңа ерістеу не-олитке дейін үзілмейді. . ,
Өтпелі зоналарға әрқашанда айрықша назар аударылган. Осьш-дай қызқты өтпелі учаскенің бірі Қаратау қыраты. (Сырдария өңірі) болып табылады. Оның жаграфиялық жағдайының бір ерекшелігі, ол — бірінші жағынан алғанда, Теріскей Тән-Шән қыратының сшемі болғандықтан да, соған тән жоғары белдеуге ие және аса суық дәуірлерде оны, тегі, мүз басып жатқан болуга тиіс. Екінші жағыиан ол аса ірі екі облысты — Орта Азияның қүмды шөлдері мен сазтопырақты Бетпақдала шөлінің араларын шектеп бөліп түрады. Климаттық жағынан алғанда, Қаратау жағдайы айрықша қолайлы белып келеді. Мүндай ақуал Қаратау қыраты аймағьшда үзақ за-мандар бойы, кем дегенде, жоғаргы плиоценнен бері сақталган. Не-оген кезеңінен бері сақталып келе жатқан көптеген реликті өсімдіктер мен жануарлар — міне, осының айғағы. Қаратау қыра-тының шөлді аймақтағы жағдайы сол арадан қалың қүм қатпарла-ры (шет-шеттерінде) мен сары топырақты қабаттардың (шүңқырларда) қүрылуына себепші болган. Қаратау қыраты көптеген аудандардың геологиялық қүрылымы, сол си^Іқты, жану-арлардың осы араны үдайы ызғындай көп болып мекендеуіне қолай-лы жағдай жасаған, олардың сүйектерінің қордалы қалдықтары көптеген жерден табьшған.
Сол себепті де осының бәрі ежелгі гоминидтің осы араны мекендеуіне жол ашқанына ешбір таң қалуға болмайды, олар бүл маңнан қоректі де, су көздерін де, сонымен бірге өзендер жағалаулары мен үңгірлерден, бортопырақты аудандардан шүрайлы мекен-жайлар тапқан.
Бірақ, шамасы, әтпелі (шекаралық) аудандардың бір ерекшелігі — ол оқиғалар мен қүбылыстардың үзік-үзік және әртүрлі болып келетіні. Мәселен, Қаратау қыратының палеолиті ерістеудің екі ли-ниясы (бәлкім, үшеу де шығар) арқылы сипатталады. Оның біріншісі Қаратаудың куэст аудандарына тән, ол қара кремнийдің түтас қалың қабатына негізделген (Бөріқазған, Тәңірқазған — басты түрақтары). Ең ежелгі түрақтар пенепленнің бір кездегі аумақты оуелп бетіндегі куэстік қалдықтар биігімен байланысты, Мүлде кейініректегі ашелдік, мустьелік түрақтар және кейінгі палеолит куэстер бау-райына орналасқан және ерте палеолиттің Бөріқазган, Тәңірқазған сияқты түрақтарымен салыстырғанда хронояогиялық айыр-машылығы тым көп.
Екінші линия физикалық қасиеті өзгелерінен жақсырақ сүрғылт түсті кремнийде дамыган, олардың дайындамаларынан тастың са-палы сынықтарын алуға болады. Мүның негізгі түрагы Ш. Уәлиханрв атындағы түрақ болып табылады. Оның біреу де болса бірегейлілігі, бүл түрақтың күллі тіршілігі езен арналары аздырып-тоздырған, езі сартопырақтарға еніп кетіп, зонасының шеті кайно-зой шөгінділерімен үласып жататын түтас бір үлкен жонның тари-хына байланысты. Бәлкім, Уәлиханов палеолитінің өрістеуі, А. Т. Медоев Арыстанды мәдениеті деп атаған, Буденный поселкесі жанындағы конгломераттардан түратын палеолитке дейін әрлеп ба-ратын шығар.
Дамудың үшінші линиясының яғни шөгінді жыныстарда (қүмдақта) даму линиясының да іздері кездеседі. Геолог Б. Ж. Әубәкіровтың мәліметіне жүгінсек, Ш. Уәлиханов атындагы түрақ төңірегінен, тагы басқа да орындардан кейінгі палсолиттің (А. Г. Медоевтің анықтамасы) бірнеше нүсқалары жиналған, олар өзінің типологиялық срекшеліктері жағынан Сарыарқаның Саяқ мәдениетін еске түсіреді.
Әзірше Қазақстан облыстарының таулы аудандары жеткілікті зерттелмей келеді. Ондай жерлерден палеолит түрақтарын іздеу ісінің бір қиындығы — жауын-шашын сулары — қақтардың қорлануы мен жер бедері езгеруі жылдамдығының ерекшелігіне байланысты. Жер шарының белгілі бір аудандарының жағрафиялық және кли-маттық ерекшеліктеріне сойкес пайда болган ортүрлі табиғи жагдайлар маймылдар мен шала маймылдардың (приматтар) адамга айналуъшың барлық жердс бірдей өтпегендігінің негізгі факторла-ры болып табылады, көп жағдайда әртүрлі ендіктердсгі жүрттардың ежелгі шаруашылығы мен алғашқы мәдениетіндегі айырмашылық төркінін де со факторлардан іздеу керек. Адамзат пен өркениеттің бүдан былайғы дамуының қарқынына да әсер еткен сол факторлар.
§2. Әуелгі палеолит
Ертедегі палеолит ірі-ірі үш дәуірге бөлінеді, олар: олдувай (2,6 млн.—700 мың жыл бүрын), ашель (700 мың —150—120 мың жыл бүрын) және мустье (150—120 мың —31—30 мың жыл бүрын) дәуірлері. Күллі тас ғасырЪІ бойына еңбек қүралын жасау жолындағы басты релді тас атқарады. Сол себепті де біз ежелгі түрақтардан кебінесе тастан жасалган бүйымдарды табамыз, ал нсолиттік түрақтардан жануарлар сүйсктсрінсн істслгсн бүйымдар да кслдсссді. Лдашат тас касистін жстс бі.пен. Матсри;Іллы тандап а.Іү кнц ж.нлаил.І күші;імң иггг армаІ.иымІ.Ім.І (Іайланысты болган. Түрі мі*м Скинм ІиІһИЫМй мрІІМ І.и ГІүйымлар шаикыш, қыргыш, үМІМН(Н, іикдшіі, Оуріы, мыммк, ичкір ж Г), бо.іінгсн. Кеңірдек ІІйІмнйМ ІйОмІІйМ, І ІкСүнІІІІ І І.І аілдсй кремний м РН м^і іІІГІі к к.үмі'І;І.фы кагарынан орын алады, бүл ІІЙЙІІІУ ммімнмм піііүпік батыс жоталарынан өтетін НнНім ІІ4ИН й І^іАыным Іпмсніі торттік доуіріне жататын ең ІнІІІн ^УІҺІІПЫМ ңі.ным қатып қалган конгломераттар қаба-ІІ ІііПмІІнм КІікюм түрпатты деп аталынатын осынау ең (ііі ^ур^ І-ыІ Іын кі-иііт сондай қүралдардан бір айырмашылығы пнмн күІ!ІІ Іыіыыргыш түрқының жартысынан кебін алатын, ІһнМнІһм у Ікгм (оққыш дөңесі бар. Бүлармен бірге ол арадан ьгмішй.'іік доңбсктастар: кедір-бүдырлы дөңгелек тастар да і.Ібы.нан, ^ліі сындыргыш осы тастардан бөлініп алып жасалған. ДІІІс.Іь доуірінің түрағы Бөріқазған мен Тәңірқазған бәрінен де кібі)ск назар аударады, олар малтастар, доломиттер мен алевро-литтср тәрізді тау жыныстарынан түратын, үсті тегіс заңгар басын-да. Осынау олжа табылган жер Жамбыл облысының ТІІлас ауданы-ның Ленин атындагы колхозының оңтүстік-шығыс жағында. Бүл түрақтарда еңбск қүралйның таралуы дәл шектелген, белгілі ше-карадан басқа жердсн өңделген кремний бүйымдар өте сирек кездеседі. Бөріқазган мен Тәңірқазғаннан табылған ежелгі палео-
лит заттарын X. А. Алпысбаев төрт топқа: бір жақты, екі жақты шапқыш қүралга; көнс заманның салмақты сындыргышына; ірі-ірі кедір-бүдыр домалақ тастарга бөледі. Муның бірінші тобы көбірек. Шапқыш қүралдар Оңтүстік-Шыгыс Азия мен Африканың шелль-ашель дәуірінің олжасы табылган жерлердегі дөкір тас мүліктерінен айырмасы шамалы.1 Олардың түрі оманда дөңбектасқа келеді, бүйымдардың бір үшын оңдеп-жендеп үшкірлейді, ал скінші үшының малтақабығы сақталып, аздап қана өңделеді.
Теменгі палеолит кезінде адам тасты жару үшін екінші тасты пайдаланган — оларды бір-біріне согатын болган. Мундай тәсілді жарып түсіру техникасы ягни малтатас модениеті дсл атап кеткен, өйткені шикізат ретінде кәбінесс өзен малтатастары қажстке асырылган. Кейін іс-әрекетте жақсы нотмже беретін соққыштар пайда болады. Олар одетте сырты қотыр-қожырлы, түрі цилиндр тәрізді жүмыр болып келеді. Моселен, X. А. Алпысбаевтың Кара-тау қыраты маңынан тапқан қүралдары жоғарыда айтылган тосіімен өңделген. Со қүраідарды жасауға малтатастар пайдаланылган. Құралды үқсату кезіндс тастың екі жагын да өңдеу ниетімен соққылар беріліп отырған, соның нотижесінде тас шеті кедірлсне жүқарады. Дайындалған қүрал кейін шапқыш ретінде қолданыла-ды. Қаратау қыратының тас қүралдарын зерделі зерттеу нәтижесі Мовиустың2 непзгі қағидаларына қайшы келеді, ол төменгі палео-литте екі локальді аймақ болғаны жөнінде болжам жасаган еді. Оның біреуіне Үндістан, Оңтүстік жоне Батыс Еуропа, Алгы Азия мсн Африка жатады, бүларды мекен етушілерге тек қол шапқыларын пайдалану тән екен. Екінші аймаққа Солтүстік-Батыс Индия, Жоғаргы Бирма, Қытай, Ява кіреді, олардың индустриясына екі жақты және бір жақты шапқыш қүралдарды пайдалану тән. Оңтүстік Қазақстаннан табылған тас қүралдар негізінде X. А. Ал-пысбаев мынадай қорытынды жасайды: Екі және біржақты шапқыш қүралдар мен қол шапқыларының біржерден табылу фактісі мүлде өзгеше азиялық төменгі палеолит модениеті болғаны және төменгі неолит дәуірінде Азияның айрықша даму жолы болганы жөніндегі қағидалармсн келіспеуте негіз береді\ сЗңтүстік Қазақстаннан табылган материалдар Азия мен Африка жерлерінен табылған еңбек құралдарымен бірдейлігі және соларга үқсастығы, теменгі палеолит мәдениеті дамуының бірлігі туралы болжам айтуға мүмкіндік береді, ол мәдениеттерде езгеріс пен даму бір жолмен жүрген.
Ашель дәуірінің ескерткіштері Орталық Қазақстаннан табыл-;ды. Мүнда қүралдар қара және сүрқай-жасыл түсті кремний жы-нысынан дайындалган. Осындай түрақтардың бірі — Қүдайкөл С^арыарқаның теріскей-шығыс шетінде орналасқан. Қүралдар ара-сынан бифастарды яғни тастың екі жағын да өңдеу арқылы жасалган қүрапды, жануарлар тсриіерін илеп, агаш еңдеуте қолданылатын қырнауъіштарды, сол сияқты толып жатқан домапақ тастарды атауга болады, соңғысынан сындырғыштар мен қалақтар жарылып алы-нып, еңбек құралдары ретінде пайдаланылган. Орталық Казақстан-ның басқа да ашельдік есксрткіштері ішінен Жезқазган қаласынан 150 шақырым жердегі Жаман айбат, Қараганды облысының Жезді ауданынан табылған Обалысай түрақтарын бөлігт айтқан жөн. Тас бүйьшдар арасынан жел-қүздан мужілрен шапқыш қүралдар айрықша назар аударады.
Бүгінгі таңда автор 1989 жылғы маусымда тапқан Қозыбай атты олжалы жер — Шығыс Қазақсган облысы территориясындагы ең ежелп ескерткші болып табылады. Бүл түрақ Қолғүты өзенінің бой-ында, Күршш ауданының Каратоғай ауылына таяу бір бүйірде. Алғашқы қауъш адамының қолымен жасалған тас бұйымдары, олар-дың ішінде шапқыш қүрал, екі жағы да өңделген қүрал жоне қара түсті^кремний жынысынан іетелінген сындырғыштар бар — осы-ның бәрі Қозыбай өндірістік учаскесінің биік сөрееінен табылган.
Келесі мустье кезеңінде тас өқдеудің өзге тәсілі пайда болды, бірақ кеи жерлерде малтатас техникасы да бүрынғыша тірлік етіп жатты. Оңтүстж және Орталық Қазақстан жерлерінде мүндай ескерткіштердің көп екені белгілі, олар әртүрлі жарияланымдарда сипатталған.
Осындай ескерткіштердің бірі 1958 жылы Х.А. Алпысбаев тау-ып, кейін қазақтың ағартушы-ғалымы Ш. Ш. Уәлихановтың аты-мең аталған^көп қатпарлы түрақ. Түрақта бес мәдени қатпар бар, олардан тас оүйымдары, оттың орны, ошақтар, әртүрлі жануарлар-дың — жылқы мен қодастың, ақбөкен мен бүгының сүйектері та-былды. Оңтүстік Казақстан облысының Алгабас ауданындағы Арыс-танды өзеншің оң жағалауындағы осынау түрақ қатпарлары жердің кәзірп бетшен әртүрлі тереңдікте келденёң жайгасқан. Бүл — әзірще тасбүйымдары мен мәдени-түрмыстық қалдықтар әу бастагы күйінде ягни мустье дәуіріндегі адамның тастап кеткен күйінде сақталып Қіілган Қазақстандагы бірден-бір түрақ. Оны қазудың бір қиындығы модсни қатпарлар 2,30-7,20 м. дсйінгі тсрендікте жатыр. Алайда Оү;І ҚИМНЛІ4КҚИ қарпміістан, алгашқы қауым аңшыларының емір-ІІпІІиІІІ *ІП;Іы аңІІ ;ц-рск!ч-р тамтық. Г-ңГн-к қүралда)ын жасай-ІМИ ІгммрІІйМй иримм м.шп иршмп кпрігмнгн кгйін, соның нсгізінде ^ ІурйНІм у4йк йміпмнр бинһі, Іным моміндс мустье *ипрм НІимнли! щуірімін іинына лі-йін үздіксіз мекен
МфМНІЖІЫ АйІйУМі МүМКІН;ІК а.'ІДІ,ІҚ.
^иІиІм ФІШіМчкгрІкІІІІІгріп6і:і 1(ЛЧ4жылы Жезқазган ймамр йүтімынші І.нпық. ()лар - Өгізтау I және II ДимІІн ІурІІмарм. Гас бүйымдары бүлақ жағасындағы І ^ІІМмынһІ жа.ыр, Адамдардың бұл араны мекендеуіне мІр'ІІры мгм оүлақ суының іргелес жатуы әсер еткен. Пір жпгміпін ла, скі жагынан да өңделген балталар, қырнауыш-гйр, иима,Іы қүрііідар мсн домалақ тастар жергілікті шикізат — сүр киарциттсн даиындіыған.Көптеген артефактіаер - жасанды тастар кпіінп доуірлсрде екшші рет пайдаланылған, тас бүйымдардагы коптсгсн соны шүқырлар мен кетіктер мүның куосі сскілчі
Двңгслек Іспеттес нуклеустерге қоса, протоприлмаіикалық нуклсустердің, сол сияқты шет-шсті симмсТрииІы кс Істін қалақтардың, үшбүрыш секітді сындыргыштардыи боіум ,,к ондеу техникасының.жепле түскенінен хабар бсрслі, ТІІс Гіүнымл;,пга ти-пологиялық таядау жүргізу нотижссі осммиу турнкһір к. Іскция-сын ертедеп мустьс бүйымдары исмсси ІІІІкмІ, ліуірііпм. пүііымдары деп мерзімдсугс болады, Ортнлмқ Кйінм І.пІмІ.Ім. коптеген палеолиттік түрақтарында тйс ЛуЙММДІІр иу п.ІІ,нІ.І күиінде жер
бетінде жатады. Бүл құбылыс, — дейді А. Г. Медоев — баяғы ан-тропоген дәуірінде Сарыарқа жерінде болмашы көлемде өткен де-нудация мен аккумуляцияға байланысты4.
Батыс Қазақстанның, әсіреее оның Маңғыстау түбегінде тұрған палеолиттік ескерткіштері, айрықша қызғылықты. Бұрынырақ кез-де А. Г. Медоев5 және кейінірек Ж. К. Таймағамбетов^ ашқан тұрақтардың бәрі Каспий теңізі жағалауының сөре алавдарында орналасқан.
Өнежек тобы тұрағының алқабынан бір-біріне жақын жатқан жеті олжалы орын табылды, бірақ олардың тас бұйымдарында айырмашылықтар бар. Бүл орындардың қай-қайсысында болса да қүралдардың ертеректегі және кешірек кезеңдегі түрлері араласып жатады, сол себепті де оларды бірден жіктеп бөлу ете қиын. Олар-дың өндірістік іс-әрекетін әрі жан-жақты, әрі мүқияттап талдап шыққаннан кейін ғана, оны жасауға мүмкіндік туады. Нәтиже қоры-тындылары тас өндеу техникасының белттлі бір кезеңдегі дамуы-ның эволюциясын азды-көпті болжауға мүмкіндік береді. Осынау ескерткіштер Өнежек тауы-жарларының басынан қоныс тепкен. Ол арада сыртқа шығып жатқан кремний жүлгелері көп-ақ, турақтардың іс-әрекеті де соған бейімделе жүргізілген. Тас бұйымдар ішінен нук-леустер, қырнауыштар, бифастар, сүңгі үштар, толып жатқан сындыргыштар, леваллуа тасының қомақты сынықтары бөлініп қойылған. Нуклеустер арасында левеллуаның үзындығы 30 см қалақтарын алуға арналған дайындамалар бар. Өнежек өндірісінің іс-әрекетіне тән бір нәрсе — одан бетті нуклеустер, әртүрлі симмет-риялық қалақтар (үшкіл, тік бүрышты), аздап та болса, жақсы өңделген қүралдар да кездеседі. Еңбек қүралдарының көлемі мен еңдеу сипаты жағынан әрқилы болып келетіні — дайындаушы кісілердің палеолиттің әртүрлі кезеңдерінде өмір сүргенінен.
Қазақстанның бағы замандағы тұрғындары, эволюциялық да-муы жағынан Ното һаЫІіс фазасына сойкес келетін питекантроп пен синантроптың замандастары болған. Қаратаудың алғашқы қауымдағы мекендеушііері отты түтатып, оны сөндірмей жағып оты-руды білген, ірі жоне уақ жануарларды аулаумен айналысып, өсімдік тагамдарын жинаған.
§3. Кейінгі палеолит
Кейінгі палеолит бүдан бүрынгы 35—30 мың жылдан 12—10 мың жылға дейінгі уақытты қамтиды. Бүл — адамзаттың жердің барша климаттық зоналарына тарап қоныстанған жоне нәсілдер мен нәсілдік топтардың қүрылған кезі.
Кейінгі палеолит дәуірінде саналы адамның пайда болуьі мен адам қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің ілгері дами беруі арасында тікелей байланыс бар. Бүл қүбылыс қогамдық қаты-настардың прогресті дамуымен, рулық қауымның қүрылуымен, рудың, адамдар үжымының ең алғашқы қоғамдық үйымының өзге-ше бір түрі ретінде пайда болуымен тура табысып жатыр. Рулық ұйым барлық жерде де матрилиниялық (ана жағынан есептелген) және матрилокалді (ана жағымен түйықталған), ал ойелдің қауымдағы жай-жағдайы өте мықты болған. Сөйтіп ана әулеті адамдардъің өзара қандас туыстығымен, жалпы ана жағынан шыққан тепмен тамырдасып біріккен экзогамды тобы болып табылады. Әмелдің қоғамдъіқ өмірде биік орынға ие болуы қауымдық үй шаруа-сының ерекшелігімен, әйелдің ұрпақты жапғастырушы ретіндегі от-басылық ролімен де анықталып қойылған. Ежелгг заман адамдары-ньщ идеологиялық түсінігіиде рубасы, ошақтың қожайыны ретінде әиедді^қастерлеп, табыну рәсімі болғаны кездейсоқ нәрсе емес.
Кейінгі палеолит дәуірі адамының дүние танымы күрделілене түседі. Аңщылық жадысына илану-елігу сенімі кең жайылады, оның түп-төркінінде хайуанның рух-бейнесін игеру арқылы оны билеп-төстеуге мүмкіндік алу сенімі жататын. Алғашқы қауымның со кездері пайда болған жарқын өнері жадылықтың бесаспап қүралы қызметш атқарган деген де болжам бар.
Адамныд жаны оның өлгеннен кейінгі, бақидагы өмірі — пәнидеп өмірінің жалғасы деген ой-түсінігі оны жерлеу рәсімін күрделі етіп қиындатып жібереді. Өлген кісінің мәйітіне жоса үлпа-сын сеуіп, тесілген бақашанақтары мен жыртқыштардың тістерінен тізшген^моншақты кеудесіне әспеттеп қойып, бақайларына мамонт-тың сойдақ-сойынан бүршақ салып, кебенегін әртүрлі жылтырақ моншақтармен әшекейлеген. Жерленген кісінің мәйіті қасына крем-нии мен сүйектен жасалған бүйымдар қойылган.
Бүдан бүрынғы кезеңнің ескерткіштерімен салыстыра қарағанда, ср дәуірдің түрақтары аз табылған. Шығыс Қазақстанда ел-жүртқа Қанаи, Свинчатка, Үңгір және Ново-Николъское7 түрақтары белгілі. Үңпр деревнясі маңындағы түрақ ғылым назарына кебірек түскен.
Үңпр тұрағъі — Бүқтарма өзенінің оң жағалауындағы шығанақ мүрпсіне орналасқан, ол — кіретін жері батысқа қараған, бір-бірімен жаппа арқылы жалғасып жатқан екі қуыс. Оны С. С. Черников барлап қазу жүмысын жүргізіп, сол қазбаның шығыс шетіндегі 30—^0 см., ал батыс бөлігіндегі 60—170 см. тереңдіктен палеолит бүиымдарын табады, олардың арасында шеңберлі ретуші бар қыргыш, пышақ іспетті қалақ сынығы, пышақ тәрізді қүрал, түрі пирамида тәрізді, кетіліп, сынып түскен жердің іздері бар нуклеус, соққыш және қара кремний мен жасылдау кварц жынысынан оуиым дайьіндаған кезде түскен ендіріс қалдықтары бар екен. Мүның үстіне мүйізтүмсық, қодас, үңгір арыстаны секшді аңдар сүисктсрінің сынықтары да кездескен. Қүралдар сипатына қараганда, түрақ жоғарғы палеолит дәуіріне жатады. Жоғарғы па-лсчхлитте тас қүралдарды өқдеу тәсьіі бүрынғыдан күрделірек болған: нуқлсустерден жүқа қалақтар шетінетіп алып, сүйек және ағаш саптарга салынып, пышақ қырғыш ретінде қолданьшган. Жүқа жүзді қүрал жасауға, мәселен сүңгі үштарын жасауга қысқыш техника кеңінен қолданған.
1980—1983 жылдары автор Семей облысының Ново-Шульба ауда-нында, Ертіс бойындағы Шульбинка түрагында қазу жүмыстарын жүрпзді. 5 мың тас буйымдар ішінде көптеген сынық-қырғыш, қаиақ-қырғьіштар, үшкірлер, кескшер, тескірлер, нуклеустердің әр түрі, ендіріс қалдықтары ыбырсып жатыр. Тас бүйымдарға қоса, оүл арадан малтатастан қаланған ошақтар, қүл қабаты, ал ошақ аиналасындағы едәуір жерден шағындиаметрлі дөя,гелек тәрізді қоңыр дақтар кездесті. Бәлкім, бүлар түрақтың іргесіне тіреуіш
болған ағаш бағандардың орны шығар. Ескі жүрттың орны өте бір қолайлы жерде: биік сөре, сьілдыраған өзен, сыңсыған орман ~~ осының бәрі багы заман адамын өзіне тартқан, ол жаз күнінде шыжғырған күннен, жауын-шашыннан пана болсын деп уақытша жеңіл күркелер салған, мүның куәсі — ошақтар мен қоңыр дақтар. Мәдени-түрмыстық жәдігерлермен бірге, елген кісінің моласы да табылды, ол оң жамбасына ыңғайлай жатқызылып, басын батысқа қарата, бүгілген күйде қойылған. Жер бетіне жақын жатқандықтан, қаңқа шіріп бітуге айналған, бірақ оның табылу фактісінің езі кеңіі аударарлық. Шульбинка тұрағында қүралдар дайындауга шикізат ретінде негізінен халцедон, яшма, кремень мен тау хрусталі қолданылған. Тас ғасырының бұрынғы кезеңдерімен саіыстыра қарағанда, мүнда тек байырғы жердің ғана емес, басқа жердің де әруалуан жыныстары пайдаланылған. Мүндай коллекция Алтай мен Сібір тұрақтарында да бар, ендеше олардың мерзімін 30—25 мың жыл кейінге қарай жьшжыту керек.
Қазақстан жерінде кейінгі палеолиттің толық зерттеліп біткен ескерткіштері онша көп емес, бірақ қолдагы бар материалдар көне тас дәуірі адамдарының материалдық мәдениеті дамуының ешбір үзілмей, үдайы жүріп отырғанына, сол сияқты Қазақстан территориясындағы қоныстану процесінің де үзілмегеніне көз жеткізеді.
§4. Неолит
Бүл кезеңнің басталуы б.з. дейінгі V мыңжылдыққа тура келеді. Ол — тас өңдеу техникасының әбден жетілген кезі. Еңбек қүралда-рьгн жасау ісінде уақыт еткен сайын мамандандыру әрекеті күшейе түседі. Кыспа ретушь техникасының жетілуімен бірге, тасты оңдеудің жаңа технологиялық тәсшдері: тегістеу, бүрғылау, аралау пайда болады, тастың қиын еңделетін түрлерінің бәрі қажетке асы-рылады, тас балталар, кетпеншоттар, дән үккіштер, келілер, кел-саптар жасалады.
Малшаруашылыгы мен егіншаруашылығының тууы, табиғаттың лаяр өнімдерін иемдене қою — жинау, аң аулау ррнын өндіруші шаруашылық дейтіннің келіп басуы — сол дәуірдің аса маңызды бслгісі болып табылады. Шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуы адамзат қоғамының дамуына кереметтей әсер етіп, адам сңбегінің ауқымы мен көлемін кеңейтеді де? сонымен бірге оньщ мінез-қүлқын да сапалық жағынан өзгертеді. Адам баласының бүдан былайгы экономикалық қам-харекеті дамуының сан мың жылдық тарихы — едәуір дәрежеде шаруашылықтың осьг екі түрінің өркен-лсп жетшу тарихы. Алғашқы қауым халқының өндіргіш күштерді Ліімытудағы неолит дәуірі түсында қолжеткен деңгейі басқа да модсние-түрмыстық жаңалықтардың ашылуына ықпалын тигізеді. Қазақстанның ежелгі халқының дәуірінде тау-кен ісі мен Іоқымашылық ілкі қадам жасайды, олар керамикалық ыдыстар шыгарудың да сырын біледі.
Әлеуметтік-сипаты жағынан алғанда, неолит.дәуірі рулық қауым-;Іар кезеңі, үжымдық еңбек пен өндіріс қүралдарына қоғамдық мсншіктің өктемдік жасап түрған кезеңі болады. Сонымен бірге ол қоғамды үйымдастырудың бүрынғыдан да жоғары түрлері: тайпа-лар мен тайпалық оірлестігі қүрылган жемісті кезең еді. Рулар, қандас-туысқандығына қарай тамырласып, біртекті шаруашылық біріктірген бірнеше рулық қауымдардан (сандарының көбі де, азы да болған) қүралатын болған.
Кәзіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіш бар, бірақ олардың басым көпщілігі ішінара ғана зерттелген. Нешіит түрақтары жер-жерге ор-наласу сипатына қарай, төрт түрге: бүлақ бойындағы, өзен жагасындагы, көл жиегіндегі және уңпрдегі түрақтар болып болінсді. Әдетте, өзен мен көл жиегіндегі түрақтарда олжа бүйымдар еаны едоуір молшсрде кездеседі, бүл жәйттен со түрақтарда адам-мың түпкілікті нсмссе үзақ уақыт түрып тірлік еткенін білеміз. Олар-дың нсгіигі мүмкімдіктері — пышақ түстес қалақтар мен солардан ігпміміён бүйымдар".
Қаламтан жсріндс борінен де көбірек тараганы бүлақ бойындағы түрақтар аіарлын дсні уақытша, маусымдық — кезбе аңшылардың орыны саналган. Камкстанның шөл-дала аймақтарындағы неолит ссксрткіштсрінің бір срекшелігі — олардың басым бөлігі — ашық (жср бстіндсгі) түрақтар. Бүл түрақтардың бәрінен жергілікті мате-риалдан жасалган күралдарды: оқтардың жебесін, сүңгінің үшын, балталарды, қашаулар, пышақтар, қырғыштарды көресің. Шикі-заттың алуан түрлі болуы оларды өңдеу мен оны жетілдіре түсудің техникалық тәсілдерін дамытуға әсерін тигізеді. Қазақстанның неолиттік ескерткіштері бірнеше территориялық топтардан түрады, бәлкім, бүл мәдениеті жағынан бір-біріне жақын, туыс тайпалар мекендейтін аудандарға сәйкес келетін шығар.
Қараүңгірдегі неолиттік тұрақ осы аттас өзеннің оң жағалауында; ол — Оңтүстік Қазақстан облысының, Түлкібас ауданындағы Қараүңгір селосының теріскей бетінде 1,5 шақырымдай жерде яғни Шымкснт қаласнның солтүстік-шығыс жағында 43 шақырымдай Қйшықта орноласкан9. Үңгір өзен арнасынан 7 м. жоғары түрған Йиік қабақта, Үнгір аузының ені 20-25 м., биіктігі —2-16 м., Ол екі түродм; улмндығы (алдыңғысының) —20 м., арғысы —9 м. жмлм қллган кезде X. А. Алпысбаев үңгірдің көне дгуиІі 'Н'рінІК ^одени-түрмыстық қалдықтарының мол коллек-ҢИиІмн (тс ж0мс сүйек бүйымдар, керамика, жануарлардың І1үЙгнтІ-рі т,б.) жинаган.
Аңиімлық кс:и — Қүландар, аюлар, бүғылар, киіктер, қабандар, *млқм.'Іар, қаскырлар, бұқалар, кекіліктер мен қырғауылдар, 1'аі-Пақалар болган. Мүның куәсі — үңгірден табылган сүйек калдықтары10.
Батыс Казақстанда Келтеминар мәдениетінің бір варианты — батыс-қазақстандық варианты оқшау көзге түседі, оны С. П. Толс-тов болжап -айткан-ды. Келтеминар мәдениеті б.з. дейінгі IV мыңыншы жылдардың а^Іғы мен II мыңыншы жылдың бас кезеңінде болған жоне Қазақстан^ мен Орта Азияның едәуір территориясын қамтыган. Оның тас бүйымдар өндірісі орта көлемді қалақтар мен микроқалақтар, калақтар сынығын және сындыргыштар дайындау-мен айналысқан.Мысал- ретіндс 1989—1990 жылдары Атыраүоблы-сынан табмлған түрақтар мен олжалы орныдарды кел.тіруге бола-
ды: олар — Шатпакөл, Қүлсары ІЬ—IV, Шаңдыауыл, Қыземшек^ Қайнар, Жыланқабақ, Сарықамыс, Шаянды ж.б.11
Шатпакөл олжалы орны Ембі ауданы Шоқпартоғай ауылының теріскей жағында 12 шақырымдай жерде. Осы арадагы бүлақ басындағы беткейден пышақ іспетті қалақтар, сындыргыштар, ке-рамика сынықтары сияқты тас бүйымдар табылды. Қүлсары 1^-^ түрақтары — Қүлсары қала типтес поселкесі төңірегінде. Жол және газ қүбыры құрылыстарын салуға байланысты бүлар түгел дерлік бүзылған. Толып жатқан тас бүйымдары ішінен пышақ секілді, ретушті және ретушсіз қалақтар, сындырғыш және қалақ бетіндегі қырғыштар, кескіштер, шие агашынан өңделген жебелер, бүйірлері ойық қүралдар — анкоша, нуклетекті сынықтар және призматика-лық нуклеустер іріктеліп алынып қойылды. Керамика сынық-тарының көбі өрнектелмеген, тек олардың кейбіреулерінде ғана көлденең басыла тартылган сызықтар бар, олардан төмен қарай тік сызықтар кетеді.
Шандауыл — Қүлсары поселкесінен терістік-шыгысқа қарай жүргенде 22 шақырым жерде. Тас буйымдар Аққызтоғай ауылы-ның кәзіргі қорымына тақау жерден табылган. Олардың ішінен қырғышты қалақтар, екі жақты қырғыштар, сындыргыштар мен ке-рамика ерекше назар аударады.
Қыземшек олжалы орны — Жантемір теміржол станциясының оңтүстік-шығыс бетінде 37 шақырымдай жердегі Жамангара тауы маңында. Тау басынан призматикалық сипаттағы нуклеустер, сыр-ты ретуштелген пышақ түсті қалақтар мен керамика сынықтары іріктелді. Мүндай артефактілер Қайнар өзенінің Жарлауыт қабагынан да табыдды.
Жыланқабақ пен Қойқара олжалы орындарына келсек, оларда шырша және тарақша өрнектері бар керамика көбірек. Тас бүйымдары жогарыда аталған түрақтар өндірісімен бірдей.
Сарықамыс пен Шаянды түрақтары Сарықамыс ауылының түскейіндегі қүмдыауыт адырлар арасында екен — Атырау облысы-ның Ембі ауданының жерінде. Бұл арадан әлі үсталынбаган пышақтүсті қалақтар молынан жиналды; сырты ретуштелген бірнеше қалақтар, бетінде ойығы бар қалақ қүралдар жоне сындыргыштар кездесті. Керамика сынықтарында ыдысқа қиғаш басылган оюлар, көлденең сызықтар мен үшбүрыш тәрізді геометриялық фигуралар бар екен. Сырлы керамикалар жоқ болып шықты.
Неолит дәуіріне жататын заттар жүрт тастап көшіп кеткен Сатшықыз ауылының маңынан көзге түсті, ол — Семей облысы, Бслокаменка селосынан 2—2,5 шақырымдай қашықтагы Қызылсу озенінің оң жағалауындағы жайылманың жарлауыт сөресінің скіншісінде екен. Тап осы арада сөрені кремни-йлі сланец псн кварц озсгі жарып өтеді. Қызылсу түрағы деңес басында, оның етегінде бүлақ сылдырап жатыр. Со жердс, әзен жайылмасының тап бүйірінен тікелей терең жыралы жар отеді,, соның түбінен . бүйірлерінің Шет-шеті онделген үшбүрышты қалақ пен қоңыр-крсмний жынысты сындьіргыш көзгс Ііігеді, бүлар түрақты тауып алуга себепші болады. Тас бүйымдар (олар 100-ден асады) жогарыға жиналып қойылган. Табылган заттардың тараган аумағы 30x30 м. I:кі жерге көлсмі 1x0,54 м, шурф (қүдық) қазылғам. Шурфтың стратиграфиясы (тау жыныстарының қүрылу реті) томсндегідсй: қалыңдыгы 0,05 м. шым: ұсақ тасты сүргылт-сары түсті қүмдақ, уақ қойтасты малта қиыршығы және шегеқүм. Көтеру материалдары-ның ішінде нуклеустер, оқтың үштары, қыргыштар, пышақ торізді қалақтар, микролиттер және өндіріс қоқыстары болган. Тагы да призматикалы түрде сындыратын шағындау келген аморфты нук-леустер, әлі өңделмеген нуклеустер де кездескен. Қүралдардың дсні — қыры сопақшалау қалақты қырғыштар, олардың кейбіреулерінің бүйірлері ретуштелген. Түрқысы биік қырғыштар да, екі жағы да өңделген, шагын жебелер де үшырасады. Жебелер істелетін заттар да әзірленіп қойылган. Кейбір бүйымдар, мәселенки, шеттері дөкірленіп, екі жақты немесе бір жақты өндеуден өткен қалақшалар көзге түседі. Бүйымдар көбіне яшмадан, халцедоннан, опалдан
жасалған.
Қазақстан жерінде әзірше бірнеше неолиттік мола табылды, олар негізінен Солтүстік Қазақстан жерінде. Со моланың бірде-бірінің жер бетіне шығып жатқан бслгісі жоқ. Бірақ қабырлардың борінде дс кісі сүйектерімен бірге жебелер де көп ксздеседі, бүдан бір білетініміз біздің бабаларымыз аң аулап қана қоймай, жиі-жиі әскери талас-тартысқа да бел шешіп араласып кететін болган. Қабырларда керамика аз, кейбіреулерінен тіпті кездеспейді де.
Аңшылар мен балықшылар әлемі шеңберінде қалыптасқан мәдени-шаруашылық байланыстары археолошялық матер^іалдардан айқын көршеді. Бүл әсіресе Орта Азияның Солтүстік облыстарын мекендеген келтеминар тайпалары немесе Келтеминар мәдени қауымдастыгы тіршьіігінен анық байқалады. Ал, Оңтүстік және әсі-ресе Батыс Қазақстан тайпаларында ол тіпті айдан анық таны-лады.Көне заман байланыстары тізбегі баяу басып, алыс терістікке және теріскей — батысқа, Орал өңірі мен Батыс-Сібірге қарай кетеді, олар кремний қүралдары түр-пішіндерінің өзгешеліктері мен өрнекті қыш ыдыстар типінен көрінеді. Солтүстік және Шығыс Қазақстан тайпаларының мәдениеті Орта Азия ел-жүрты мәдениетімен үқсастық белгьіері бола түрса да, сонымен бірге жаңа тас дәуірінің Алтай алқабы мен Байқал өңіріндегі тайпаларыңа да жақын болған. Сөйтіп өз модени достүрлерінің ерекшелігі мен өзгешеліктерін сақтай отырып, Қазақстанның неолит тайпалары көрші аймақтармен, облыстармен тыгыз байланыс жасай отырып
дамыған.