Малдың өсіп-жетілуіне ортақ заңдылықтары

Биология ғылымдарынын комплексті зерттеулерінін нәтижесін-де барлык малга ортак мсіп-жетілудіц негізгі зандылықтарына өсу кезецділігі, есу каркынынын айнымалылығы (әркелкілігі) жә-не ырғактылығы жатады.
Өсу кеэеңділігінін мәні — жеке организм өсіп-жстілуінік тута-сымен алғанда бірінен соң бІрі келіп отыратын, бір-бірінен жаксы ажыратылатын жане көзге байкалатын кезеңдерден иемесе фаза-лардан туруы.
Кезендердің бір-бірінен айырмашылығы, организмнің сол ке-зеңге тон өсу каркынынан, кұрылымынын курделілігінен, белікте-рінін кызмет аткару дәрежесі мен үйлесімділігінен жәие сырткы пртаға бейімділігінен білінеді. Әр түрлі кезецдер тіэбеғінін, бір барыттылығынык түрактылығы сондай, организм әсіп-жетілу жо-лынын калылты жағдайында, бір кезеквен аттап келесі кезеңге өте алмайды. Органнзм міндетті түрде, кезенді ретімен басынан өткі-зеді. Өткен кезен кайтып кайталанбаііды.
Гнстологнядан урыктьш (энготаның) дамуын ескс түсірейікші: аналық клетка аталық клеткамен урықтанканнан кейін зигота (жа-на оргашізм нышаны) пайда болады, оитогевез басталады. ӘуелІ бөлшектену кезеңінен өтеді. Мүнда бластомерлер түзіліп, кевін олар бір қабатка орналасып бластула түзеді. Осыдан кейін гастру-ла сатысы басталады. Мунда ұрық жапырак,ша.гіары пайда бола-ды. Осы жапыракша.іарыман әр түрлі органдар системасы түзіліп, бірте-бір төл қалыптасады. Ол жетілгеннен кейін дүние-ге келеді.
Қай түлік болмаіын туғаннан кейін балапан, балалык, жастык, то.іык жетілу, картаю кезендерін бірінен сон бірін өткізеді. Қысқаша аитканда туа салып толык жетілу немесе жастыктаи то-лық жетілудІ аттап тура карт-тыика жете алмайды. Бар ке-зеііді өз кезімен бастан өткі-
Сүт коректілер класына жататып малдың есіп-жетІлуін негізінен екі кезеңге — кұрсак-тағы (эмбрионэлдык.) және кұрсактан кейінгі (туғаннян кейінгі) деп бөледі.
Қүрсақтағы даму — урыктық. үрыктын телге калыптасу алды, іштегі төлдіи калыптасу кезендеріне бөлінеді.
Қурсактағы жетілу ұзактығы малдын түріне байланысты і»р түрлі (1-таблнца).
Ұрық фазасы кыскалығына карамастак даму процесікде үлкен роль атқарады. Бул фазада әр дәрежеде арғы ота тектердін онто-генездері қайталанып, ұрықтык барлык бөліктері күрделі өзгсріс-терге ушырайды. Кәмелетті органнзмнін өнІмдік кұндылығын анык-таптын кептеген белгілердің негізі осы кезекде қаланады. Мыса-лы. арқа, бел, сегізкөз сегменттерініц саиы тек осы кезекде аныкталады. Буаздыктың бұл кезеңінде урғашы мал кеи твлді асы-рай а.іады. Бірак га дал оеы кезеңде, басында ианда болған ұрық-тардың к«бі өліп, семіп кетеді.
Сондықтан бүл кезеңнің кауіпті сатысын жоне одан өтуге ка-жетті жағдайларды білудін маңызы үлкен. Ұрык фазасынла буаа малға, азықтың сандық мөлшерінен сапасынык мацызы үлкен-Ғгер темір мен кобальт жотіспесо, қан қурамындагы гемоглобин жсткілікті түзілмейді, көмір және фосфор кышкылды кальциП бол-маса, кажетті тканьдер сүйектенбейді. Әсіресе бул кеэенле ммкро-элементтер, внтаминдер мен гормондардын манызы ете үлкен.
Үрыктың твлге калыигасу алды (предплодный) кезеиінде де-неніц сегменттілігІ мең жслбозекті калталары ЖОІІЫ.ІЫІТ, органіар калыптаса бастайды.
Іштегі төлдің қалыптаеуы кезеніиде (плодвый) түрге тән день бейпесінің калыптасуынаи басталып, туганга лейін созылалы, ша-мамен курсактакы дамудын 3/5—4/5 бөлігін алады. Бул кеэсндс көпшілік органдар взлерініи аткаратын кызметінс кірісііі. корегіті.ч заттарды көп кажет етеді. Өкінішкс орай, бул кезсн практикплык маііыздылығына карамаі-таа өте нашар тексерілген.
Дегснмен де, кейбір малдын бул жетілу кезені біршама зертте-ліп, онын нәтижелері шаруашылық иәселелерІК шешуде колданы-лады. Бұғаи мысал ретінде Бүкіл одактык мал шаруашылык пнс-титуты (ВИЖі мал норфологиясы лабораториясының ар түрлі кой тұкьшдары терісінің, күрсактағы дамуын жан-жакты зерттеуін ай-туға боләды.
Оеы зерттеулердІн нәтнжесІнде түк (жүн) фоликулдарының калыптаеуыныц стаднялык мерзімдері, оның терініц эгшдермис ка-батыныи калыптасуымен болатындыгы және де эшідермистің бул кабілеті шектелген кысқа уақытта жүретіндігі аныкталды. Долі-рек аіітсак, әр турлі коіі тұкымдарынын түк фолнкулдары дамуы-нын тек 110 күпдігіне дейін ғана әсер етуіміз ксрек, яғни саулыкты Ішіидегі төлде түк (жүн) фолнкулдары түзіліп жаткан кезде жаксы азықтандыру к.ажет,
Дж. Хэммонд пен онын шәкірттерінін ор түрлі кон түкымдары-мсн жүргізген эмбриологнялық зсрттеулері ет талшыктарьшыц да төлдін қүрсақта даму кезенднде (!00 күндігіне деііін) кыска мср-зімде түзілсгіндігін дәлелдеді. Бүл мерзімнен кешн ет талшықта-ры тск үлкейеді, саны кебеіімейді.
Қүрсактаи ксйіигі жетілуі уыз еметін, сүт емстін, жыңыстык же-тілу, толык жетілу жәие. картаю снякты бес ксзснге бөлінеді.
Бұл бсс кезекге лайықты малдыц калыпты өсіп-жетілуіне қа-жетті сыртқы ортаның жагдайларын (азыктандыру, бағып-күту срекшеліктсрін) және сол кездергс тәп малдыц негізгі физнолопія-лық ерекшеліктерін жетс білу, малды белгілі бір багытта ұтымды бағып-куту арқылы мал өсірудіқ экономикалық тиімділігін есслсп арттыруға мүкіишілік тугызады.
Уыз еметін кезең түліктік түріие баііланысты екі-үш күннеп екі-үш жетіге созылады. Өте жауапты ксзең. Төлііц сыртқы ортамеи байланысы басталып калыптасады, жеке тіршІлігі басталады. Төл органнзмі сырткы орта осеріне ссзімтал, корғаныс кабілеті әлі жс-тілмеген шак. Мұнык бурі зооинженерге төл алу науііаныи мұкият-ты уйымдастырып, үлкон жауапкершілікпсн карауды талаіі етеді.
Сүт еметін кезең бірнсше айға созылады. Әдстто енссіііеп зжы-ратумен немссе сүт беруді токтйтумон аякталады. Бүл кезсвде ор-ганмзмнін өсу жылдамдыгы біршама жоғары. Сыртиы ортага бс-ГіімдІлІкке баГілаііысты өзгерістер (әсіресе ас қорыту системасын-да| біршама каркыііды жүреді.
Жыныстык, жетілу кезеніне ішкі секрсциялык бездері кыгшсті-нің осерімсн оргаиизмііііі ішкі ортасында күрдслі өзгерістер жүріп, жыныо органдары жетіліп, жыпыстық рсфлекі.- калыптасады. Ор-ганизмнін есу қаркыны біршама баяулайды.
Толық жетілу, яғнн физиологнялык жетілу ксзІнде оргашіЗмніц барлык кызмет-күші, өнім беру, көбсю кабілетіиіц кемеліне ксл-ген шағы. Вүл кезеңнің үзақтығы түліктің түрі және түкымымен катар малды дұрыс азыктандырып, багып-күтуге тікелеіі байла-иысты.
Қартаю кезеңі организмде зат алмасу происсі злсірен, малдыи өнімділігінін күрт гөмсндеуімсн сипатталады. Біртс-бІрте барлык қызмет әрекеті баяулап, сөне бастайды. Қартаю кезенінін ерте, кеш келуі түліктіц түқымына тән тіршілік ұзактығына байланысты болганымен әр малдыц нзіндік ерекшслігі болады. Сондыктам ауыл шаруашылығы малын жасына байланысты бракқа шығарған-і'а жекс малдык өзіндік ерекшеліктсрінс мэн беру керек-
Екінші бір ортак заидылық — есу процссінін айнымалылығы, бірқалыпты еместігі. Біріпшіден, онтогснез барысында малдык тү.-тас дснесінін өсу жылдамдығы біркелкі болмайды. Ол түрдіц түкым қуалаушылык ерекшеліктсрімен, сырткы орта жағдаіілары-мсн анықталады. ЛҮал түгінш. каркынды өсуі онтогонездін ерте ке-зсндерінде байқалады, бүдан соц ол біртіндеп баяулайды да, мал-дың толық жетілген кезінде тоқталады.
Екіншідсн, онтогенсз барысыида, дсне мүшелерІнін ;ір есу кезін-дегі жылдаыдықтары біркелкі болмаіиы. Дене мүшелері жыл іам-дыктарыныа әркелкілігі кұрсақтағы және туганнан кеіпнгі екі ке-зендегі олардык жылдамдыктарын салыетырғанда айқын кврінеді.
Ішкі органдардын да всуі біркелкі емес. Әр кайсысыныи бірде каркынды, бірде баяу өсетін ксзсндері бар. Егер оргаңдарды тез (І-топ), орташа (ІІ-топ) және баяу (Ш-топ) өсетіндер деп үш топ-ка бөлстін болсак, 2-таблнцадағы моліметтерді көрер едік.
2-таблицанын дерсктерінен біз барлық жануарлардың эмбрнон-дық (құрсақта даыу) ксзенінде СКІМЙТТІҢ жаксы жетілетіндігін көреміз. СебебІ скелет жануарлардьні. туғаннан кейінгі тіршілігін-де үлкен роль атқарады. Ол гірек-қимыл және қорғаныс кызметін, жалпы органіізм беріктІгіН қамтамасыз етеді.
Әр түрлі тканьдер мен дене бөліктері өззерінің ен жоғары өсу жылдамдықтарына, бірінен сои бірі, белгілі тәртішіен жете_іі. Ол тартіп тканьдер үшін мынадай, нерв ткані, ет ткані, май ткані.
Үшіншіден, әр түрлі орган жане бслгілІ бір органның ор түрлі бвлімдсрі (учаскелері) өсу бағытына байланысты түрліше карқын-мсн өссді де малдық дене пішіні, тұркы жасына карай өзгеріп оты-рады. Бүғаи біз жана туған кұ-лын нсмесе бүзаудын түр-түлға-СЫІІ снелерімеи салыстыру аркы-лы толық көз жеткізуге болады. Құлын бойшаң. сирақтьт, түркы кыска келсе, биетүркы ұзын, кеу-десі мі'Н бвксесі кең, кабыргалы, жатаған келеді.