Маталарды дайындау

Маталарды дайындау процесі бірнеше операциялардан тұрады: шикі маталарды дайындау және қабылдау, тегістеу, шлихталау, буландыру, ағарту. Қажет болған жағдайда маталар мерсеризацияланады, өсік талшықты етіледі және қысқартылып, сонымен қатар ширату машиналарында енді етіледі.
Осы процесс құрамына кіретін операциялар – маталарды баяу немесе баспалау үшін дайындау, басқаша айтқанда оның бетінен табиғи қоспаларды және талшықтарды аластату және өңдеу процесінде мата бетіне қосылған көмекші заттарды аластату (шлихталар, парафиндер немесе стеарин және т.б.) және маталарға ақ түстерді беру болып табылады.
Маталарды дайындау процестеріне келесі талаптар қойылады: қайнатылған және ағартылған маталар бірқалыпты боялуы тиіс, және маталардың физика – механикалық қасиеттері нашарламауы қажет, процесс мүмкіндігінше үздіксіз жүргізілуі қажет. Одан басқа мерсеризациялау маталардың шөккігіштігін төмендетуі қажет.
Маталарды дайындау үшін қабылдау фабриканың шикі маталар қоймасында жүргізіледі. Тоқыма фабрикаларынан маталар кесінді түрлерінде келіп түседі, мата кесінділерінің ұзындығы ондаған метрге жетеді, әрбір кесінді маркілеуге ие болады, онда: артикулы, матаның сорты, нөмірі, метрлер саны және т.б. көрсетіледі. Шикі маталардың әрбір келіп түскен партиясынан 10 пайыз кесіліп алынып және бақылаушылық ақауларға сұрыптауға тартылады. Ақауларға сұрыптаудың мақсаты – матаның фактілі сорттылығының көрсетілген спецификаға сәйкестігін анықтау және безендіру үшін партияны таңдап алу болып табылады.
Маталарды ақауларға шығару кезінде сыртқы көрінісініңі ақаулары тексеріліп және маталардың физика- механикалық көрсеткіштеріне лабораториялық талдаулар жасалады.
Маталар кесінділерін ақауларға сұрыптаудан соң партияны таңдап және клейма салады. Клеймаға партияның нөмірін, матаның артикулын, тоқыма фабрикасының аталуын және өңдеу тәсілін көрсетеді. Бір партияға кіретін маталар кесінділерін тігін машиналарында тігеді, машинаның маркісі ПМЗ, ЗМЗ және т.б. болуы мүмкін. Ең жақсы болып түйісу орындарын бекіту болып табылады. Тігіс орны берік, артық мөлшерсіз, қыртыссыз және бүгілу орындары болмауы қажет, осы осы ақауларп мөлшеріне өндіріс қалдықтарының мөлшері тәуелді болып келеді.
Шикі маталардың қоймасынан маталар партиялары ағарту цехына жіберіледі.

Маталар бетн күйдіріп тазалау
Маталарды тегістеуді маталар бетінен талшық жіптері ұштарын аластату мақсматында жүргізеді. Барлық дерлік маталарды тегістеуге тартады, тек түтілуге (фланель, бумсази, байка және т.б.), пестроматаларды, марлылар, сұрыптар және махрлы маталардан басқа барлық маталар тартылады.
Тегістеу процесін үш типтегі тегістеу машщиналарында жүзеге асырады: газотегістеуші, газды жандырушылармен жабдықталған, желобты (плиталы), цилиндрлік. Соңғы екі типтегі машиналарда талшықтарды күйдіру маталардың қыздырылған политалар үстінен өтуі немесе айнгалып тұрған цилиндр беті арқылы өтуімен жүзеге асырылады. Ең прогрессивті және ең кең таралғаны болып газоқақтаушы машиналар есептеледі.
Газ арқылы күйдіру маталардың кең ассортиментін бір өту арқылы өңдеуге мүмкіндік береді. Мұнда алаумен талшық ттек мата бетінен ғана емес, сонымен бірге жіптер арасындағы аралықтардан да күйдірілік тазартылады. Газ арқылы күйдіру машиналары қарапайым конструкцияға және жоғары өнімділікке ие.
71 суретте газ арқылы күйдіруші ГО-24ОМ типті машинаның конструкциясы көрсетілген. Ол тиеуші құрылғыдан 1, қиқым тазалаушыдан және күйдіруші бөліктерден 2 және 3, және булы ұшқын сөндірушіден 4 тұрады. Күйдіруші бөлігі газды қыздырғыштарға ие, олар мата беттік және астарлы жағымен өте алатындай болып орнатылады. Газбен күйдірші машиналар әртүрлі маркілері бір біріне ұқсастықтиарға ие, бірақ газды қыздырғыштардың конструкцияларымен ерекшеленеді.
74 б суртте жану камерасы жабылған газды қыздырғыштарға ие қыздырушының қимасы келтірілген. Қыздырушы шойын корпустан 1 тұрады, онда араластырғыш камера 2 және қуыс 3, газ өткізуші түтікше 4 орнатылған, газ өткізуші түтікше арқылы газ ауалы қоспа келіп түседі, сонымен қатар мұнда керамикалық отқа төзімді насадкалар 5 орнатылған, отқа төзімді керамикалық насадкалар жану камерасын 6 құрайды.
Мата тиеу құрылғысына тиелген соң, ол жерден тарқатылған және түзетілген күйде қиқым тазалаушы камераға келіп түседі. Мұнда маталар щеткамен мата қиқымдарынан тазартылып жәнеи бір мезгілде талшық қырқушыларға көтеріледі. Осыдан соң мата газбен күйдіруші бөлікке беріледі, бұл жерде қыздырғыштар үсітінен бірінші бір бетімен өтіп және одан соң қайталап астарлы бетімен өткізіледі. Мата күйдіріп тегістеуден соң ұшқын сөндірушіге беріледі., мұнда жандырудан соң мата беті және талшықтарында қалған от ұшқындары сөндіріледі.
Матаның машинадағы жылжу жылдамдығы 50 ден 250 м/мин дейінгі аралықта болады, ол матының типіне және сызықты тығыздығына байланысты болады.
Маталарды күйдіріп тегістеу кезінде келесі ақаулар кенздесуі мүмкін: жете күйдіріліп тазаланбау, бірқалыпты емес күйдіру, матаның күйіп қалуы және плиталардың бірқалыпты қызбау салдарынан матаның біртегіс емес күйдірілуі және т.б.

Қайташлихталау
Қайташлихталау операциясының арналуы – маталарға шлихталау кезінде иірім жіпке тоқу процесінде матаның беріктікігін және тозуға төзімділігін арттыру мақсатында жағылған негіздік жіптегі шлихталарды алып тастау болып табылады. Қайташлихталанбаған мата жоғары қатаңдыққа ие болады, ол матаның өңдеу процесінде әртүрлі ерітінділермен өңдеу процестерін күрделендіреді. Шлихтадан басқа қайташлизхталау процесінде талшықтардан табиғи қоспалардың бір бөлігі аластатылады, мысалыға целлюлоза қалдықтары.
Маталардан шлихталарды аластату келесі жолмен жүргізіледі. Мата күкірт қышқылының ерітіндісімен (3-6 г/л) немесе күйдіргіш натрийдің (3-5 г/л) ерітіндісімен 30-400С температурада сіңдіріліп және 12-18 сағат көлемінде демалдыру үшін жатқызылады. Судың және химикатардың әсерінен шлихта (крахмал) ісініп және аздап немесе толықтай еритін жағдайға өтеді. Қышқылодар және сілтілер орнына шлихталарға әсер ету мақсатында бактериальды препараттарды пайдаланады.
Маталарды суландыру жгутты сіңдіру машиналарында жүргізіледі. Мата екі ағынмен үздіксіз түрде түйінаулаушы арқылы 1 машинаға беріледі. Одан соң жгут тиеуші сақина 2 арқылы және шектеуші сақинамен 5 орату роликтеріне 6 беріледі, төменгі біліктер 3 бетіне және одан қайтадан орату роликтеріне берілген мата түйіндер немесе орамалар түзеді. Түйіндердің араласуы және оралуына гребенкалар 4 әрекет етеді. Екі жгут та машинадан шығу кезінде жоғарғы қысу біліктеріне қысылады. Маталарды машинадан шығарып алу таңдамалы блокпен жүргізіледі. Сіңдірілген матаны жатқызу үшін арнайы компенсаторлар үстіне төсеп қояды. Маталарды жуу жатқызудан соң жгутты жуу машиналарында жүргізіледі.

Қайнату
Маталарды қайнату крахмал қалдықтарын, целлюлоза құрамындағы парафин тәрізді және майлы пектинді қолсылыстарды аластату мақсатында, сонымен бірге азотты заттардан арылу мақсатында жүргізіледі. Одан басқа матадан галочкалар және басқа да механикалық қоспалар аластатылады.
Маталар қайнату нәтижесінде 8 пайызға дейін бастапқы массасын жоғалтады, және жақсы термиялық төзімділікке ие және гигроскопиялы болып шығады. Қайнатуға тартылатын негізгі химиялық материалдар болып күйдіргіш натр және әртүрлі беттік активті заттар есептеледі, бұл заттардың барлығы бір сатылы өңдеуде пайдаланылады. Одан басқа суланедырушылар және бисульфит немесе натрий силикаты пайдаланылады. Аталған препартар әсерінен балауыз тәрізді заттардың жуылуы жүреді, олар майлы қышқылдардың натрийлі тұздарын түзеді, сонымен қатар пектинді және азотты қосылыстар гидрлизі жүреді. Осы реакциялар нәтижесінде ерітінділердің көп ретті әсер етуімен маталардан қоспалардың аластатылуы жүзеге асырылады. Ерітіндіде майлағыштар және суландырушылар қатысуы, және беттік – активті заттардың қосылуы процесті үдетеді.
Маталарды қайнату, жылжымалы құрылымға ие (марлі типтес), қайнату қазандықтарында жүргізіледі. 73 суретте ИвНИТИ жүйесінің қазандығы суреті көрсетілген. Ол меншікті қазандықтан 1, көпқадамдық қыздырғыштан 2, буферден 3, маталарды механикалық жинаушыдан 4, циркуляциялық сораптан 5, гребенкадан 6 және вакуум – сораптан тұрады. Мата алдын ала мұздатылған сіңдіру машинасында сілтілді ерітіндімен өңделіп және қазандыққа механикалық жинаушы арқылы тиеледі. Қазандыққа теиу уақытында берілген концентрациядағы ерітінді де қосма беріледі. Қазандық мойыншасына дейін толтырылған соң вакуум – сораппен тығыздалады. Мұнда қайнату ерітіндісі буферге ағып, ол жерден циркуляциялық сорап дайындаушы бакке айдайды. Осыдан соң қазандық толтылып, қақпағы жабылып және ерітінді ішкі қазандықтың төменгі жағына сорылады.
Қайнату ерітіндіні келесі схема бойынша циркуляциялау процесінде жүргізіледі: буфер – сорап – қыздырушы, қазандық түбінен – қазандық жоғарғы бөлігіне – буферге қарай. 2-2,5 сағат уақыттан соң циркуляциялаудың бағытын кері бағытта ауыстырып және процесс тағы 2,5 сағатқа созылады.
Қайнатудан соң қазандықты салқындату жүргізіліп, матаны ыстық және салқын сумен жуу операциясы орындалады. Ерітінді бірінші жуудан соң матаның келесі партиясын алдын ала суландыру үшін қайта пайдаланылады. Жуылған матаны жуу – материалды машина көмегімен алып және ағартуға жібереді. Қалған маталар үздіксіз тәсілдерде қайнатылады.
Қайнату кезінде келесі ақаулар туындауы мүмкін: матаның әлсізденуі – егер қазандыққа ауа оттегісі түсетін болса, жете қайнатылмау – егер ерітінді концентрациясы жеткілікті шамадан төмен болса, және қайнату уақыты толық орындалмаса