Ыбырай Алтынсаринның оқулықтарындаға оқу - тәрбие мәселесі

Кіріспе

Қоғамда орын алып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси құбылыстар білім беру жұмысын түбегейлі өзгертіп, оның мазмұнын қайта қарауды талап етеді. Өйткені ұлт тағдыры, халқымыздың әл-ауқатының жақсаруы жас ұрпақтың білім деңгейіне, мәдениетіне, өмірге дайын бейімділігіне, қоғамды басқара білу қабілетіне тікелей байланысты. Бұл жаңа көзқарас тек оқу-тәрбие жүйесіне ғана емес, білім жүйесінің жаңа парадигмасын айқындауда өзіндік маңызы бар.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында білім беруді дамытудың мақсаттары мен міндеттеріне сайма-сай, ғаламдық стратегиялық мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуге қабілетті білім берудің жаңа ұлттық моделін енгізу жоспарланған.
Бұл тұжырымдама бойынша, орта білім берудің мақсаты — өзгермелі әлемге сай алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше адамгершілік тұрғысынан дұрыс әрі жауапты болу.
Қоғамның әлеуметтік сұранысын орындау — білім беру жүйесін реформалау — ұлттық мұраны зерттеп, оның құндылықтарын жаңа заманның талабына сай қолданысқа енгізбейінше мүмкін емес.
Еліміздің ғалымдары мен педагогтарының алдында әлеуметтік және қоғамдық-саяси маңызы зор үлкен міндет тұр. Ол - Қазақстан Республикасы білім беру ісінің жаңа парадигмасын жасау. Бұл міндет ғылыми және педагогикалық қауымдастықтардан өткенді бағалап, болашақ даму жолдарын анықтап, оқу-тәрбие үрдісінің барлық құрылымдық принциптерін, әдістері мен тәсілдерін қолдана алу үшін жан-жақты талдау мен бай педагогикалық мұраны шығармашылыкпен пайдалануды талап етеді.
Осы орайда қазақ далаасының бір туар азаматы, ұлы ағартушы-педагог Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің берері мол. Себебі осыдан ғасырдан астам уақыт бұрын Ы. Алтынсариның көксеген арманы жалғасын тауып ұлт тағдырының, ұрпақ дағдырының болашағын мегсейтін мәселередің бірі – білім жүйесінің ұлттық негізде болып , ал қазақ халқы дамытған елу ел қатарына қосылу.
Педагогтар қауымдастығының алдында тұрған мәселенің шешімін табудын бір жолы Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесін зерттеп, оның құныдылықтарын болашақ ұрпақ игілігіне пайдалану болып табылады.
Біз ұсынып отырған “ Ыбырайтану” атты арнайы курс бағдарламасында Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің рухани құндылықтарды болашақ мұғалімдердің меңгеруіне бағытталған.
Арнайы курс педагогтік мамандықтардағы оқытушылар мен студенттерге “Педагогика тарихын” оқу барысында көмекші құрал болып табылады.

Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесі
(педагогика тарихын оқытуға арналған арнайы курс бағдарламасы)

Арнайы курстың мақсаты, оның оқу-тәрбие үрдісіндегі алатын орыны: Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің даму тарихымен танысу, оның құндылықтарын болашақ ұрпақ тәрбиесіне және ұлттық негіздегі білім беру парадигмасын құруда тиімді пайдалану.

Арнайы курстың міндеттері:

1. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің дамуының тарихи-экономикалық жағдайын анықтау;
2. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің дамуындағы әлеуметтік, мәдени-ағартушылық идеяларды айқындау;
3. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің құрылымыдық компоненттерін талдоау;
4. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің даму тарихындағы озық идеялармен танысу, оның құндылықтарын болашақ ұрпақ тәрбиесіне және ұлттық негіздегі білім беру парадигмасын құруда тиімді пайдалану.

Арнайы курстың мақсатына, міндеттеріне орай студенттер төмендегідей білімді, іскерлікті, дағдыны қалыптастыруы керек:

Білуі керек:

1. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің даму ерекшеліктерін;
2. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің дамуындағы әлеуметтік, мәдени-ағартушылық алғы шарттарын;
3. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің даму тарихындағы озық идеяларды білу, оның құндылықтарын болашақ педагогтік қызметте пайдалана алу;

Ісекерлікті қалыптастыруы керек:

1. Тарихи- педагогикалық болмыстар мен құбылыстардың әдіснамалық негізін айқындау;
2. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің және білім беру саласының дамуын зерттеуде тұтастықты сақтау;
3. Тарихи және саяси-әлеуметтік жағдайларды педагогикалық болмыстарды, құбылыстарды және деректерді оқу.

Дағдысын қалыптастыруы керек:

1. Тарихи- педагогикалық білімнің бүгінгі шындықпен үйлесімділігін аңғару;
2. Тарихи-педагогикалық білімді тәжірибелік қызметте пайдалана білуге;
3. Мұрағатта тарихи деректермен жұмыс жасай білуге;
4. Тарихи- педагогикалық білімді бүгінгі күн тәжірибесінде тиімді пайдалана білу;
5. Тарихи-педагогикалық әдебиеттермен өз бетінше жұмыс жасауға қалыптасу.

Арнайы курс 45 сағат немесе 1 кредит мөлшерінде оқытылады. Оның 15 сағаты дәріс, 15 сағаты семинар, 15 сағаты студенттердің өзіндік оқуына беріледі.
Арнайы курс барлық болашақ мұғалімдерді дайындайтын бөлімдерге арналады.

Арнайы курстың мазмұны

2.1. Тақырыптық жоспар

№
Мазмұны
Сағат саны

Дәріс
семинар
СӨЖ
1.
Ы. Алтынсарин – ағартушы педагог
1
1
1
2.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне жалпы сипаттама
1
1
2
3.
Ы. Алтынсаринның мектеп жүйесі
2
2
2
4.
Ы. Алтынсаринның кәсіптік білім берудегі жүйесі
2
2
2
5.
Ы. Алтынсаринның дидактикалық жүйесі
3
2
2
6.
Ы. Алтынсаринның қазақ тілінде оқулықтар жазу жүйесі
2
3
2
7.
Ы. Алтынсаринның мұғалімдерге қоятын талаптар жүйесі
2
2
2
8.
Ы. Алтынсаринның жүйесіндегі тәрбие мәселесі
2
2
2

Барлық сағат саны
15
15
15

Дәрістер мазмұны

Дәріс 1 Ы. Алтынсарин – ағартушы педагог

Мазмұны

1. Ы. Алтынсаринның дәуіріндегі тарихи-әлеуметтік және педагогикалық жағдайлар.
2. Ы. Алтынсаринның педагогикалық көзқарасының алғышарттары
3. Ы. Алтынсарин және басқа ұлт өкілдерінің педагогикалық көзқарасындағы үндестіктер.

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1. Ы. Алтынсаринның педагогикалық көзқарасының қалыптасудағы ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрдің алтын орыны
2. Ы. Алтынсаринның педагогикалық көзқарасының қалыптасудағы шығыс елдерінің және орыс педагогикалық, философиялық және мәселелердің ықпалы
3. Ильминскийдің және педагогикалық көзқарасының арасындағы өзгешеліктер және үйлесімділігі

Дәріс 2. Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне жалпы сипаттама
Мазмұны

1. Ы. Алтынсарин- мектеп ашушы
2. Ы. Алтынсарин- мектеп мұғалімі
3. Ы. Алтынсарин- оқулық жазушы.
4. Ы. Алтынсарин- әдіскер
5. Ы. Алтынсарин- кәсіптік білімнің негізін қалаушы

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1.Ы. Алтынсаринның мектеп ашудағы қызметіне ситаттама
2. Ы. Алтынсаринның мектеп мұғалмі ретіндегі іс-әрекеті, ондағы қарама-қайшылықтар.
3. Ы. Алтынсаринның оқулық жазудағы басты мақсаты және ұстанған қағидалалары
4. Ы. Алтынсаринның әдіскерлік іс-әрекетіне сипаттама
5. Ы. Алтынсаринның қызметіндегі кәсіптік білім беру мәселесінің шешілу жолдары

Дәріс 3. Ы. Алтынсаринның мектеп жүйесі

Мазмұны

1. Ы. Алтынсаринның мектеп жүйесіне жалпы ситаттама
2. Мектептердің сатылары
3. Мектептердегі білім мазмұны, оның ұлттық негізі
4. Мектеп ашу мәселесіндегі озық идеялардың бүгінгі күнде пайдалану жолдары

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1.Ы. Алтынсаринның ашқан мектептерінің түрлері, оларға сипаттама.
2. Ауыл мектептері, оның білім мазмұны және ұлттық сипаты
3. Орыс- қазақ мекптері оның білім мазмұны және ерекшеліктері
4. Мектеп ашу мәселесіндегі озық идеялардың бүгінгі күнде пайдалану жолдары бүгінгі мектептердің талаптармен салыстыру

Дәріс 4. Ы. Алтынсаринның кәсәптік білім берудегі жүйесі

Мазмұны

1. Ы. Алтынсаринның кәсіптік білім беру мәселесі жөніндегі педагогикалық іс-әрекеттері
2. Кәсіптік білім берудегі қыз балаларды оқыту мәселесі
3. Кәсіптік мектептердегі білім мазмұны, оның ұлттық негізі
4. Кәсіптік білім берудегі Ы.Алтынсаринның қызметтеріндегі құндылықтарды бүгінгі білім саласындағ құндылықьтары.

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1.Ы. Алтынсаринның ашқан мектептерінің түрлері, оларға сипаттама.
2. Кәсіптік білім, оның білім мазмұны және ұлттық сипаты
3. Кәсіптік білім берудегі ұлттық салт-дәстүрді пайдалану жолдары
4. Кәсіптік білім берудегі озық идеялардың бүгінгі күндегі өзектілігі

Дәріс 5 Ы. Алтынсаринның дидактикалық жүйесі

Мазмұны

1. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі жалпы оқыту және білім беру мәселесі
2. Ы.Алтысаринның жүйесіндегі білім мазмұның анықтау мәселесі.
3. Ы. Алтынсаринның оқыту жүйесіндегі пәндерді оқыту мәселесі.
4. Ы. Алтынсаринның оқыту жүйесіндегі ана тілін оқыту мәселесі.
5. Ы. Алтынсаринның оқыту жүйесіндегі орыс тілін оқыту мәселесі.
6.Ы. Алтынсаринның жүйесіндегі оқыту әдістерін пайдалану жүйесі.

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1.Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі жалпы оқыту және білім беру мәселесіндегі идеяларды бүгінгі таңдағы үйлесімділігі
2. Ы.Алтысаринның жүйесіндегі білім мазмұның анықтаудағы ұстанған қағидалры, олраға сиптаттама.
3. Ы. Алтынсаринның оқыту жүйесіндегі жаратылыстану пәндерінің иенгізудегі мақсаттыра мен ұстанымдары.
4. Ы. Алтынсаринның оқыту жүйесіндегі ана тілін оқыту мәселесі, оның бүнгі тіл туралы мәселедегі қолданыс жүйесі.
5. Ы. Алтынсаринның оқыту жүйесіндегі орыс тілін оқыту мәселесі.оның өзге тілдерді оқытудағы қолданыс жолдары.
6.Ы. Алтынсаринның жүйесіндегі оқыту әдістерін бүгінгі оқу тәжірибесіне пайдалану жүйесі.

Дәріс 6. Ы. Алтынсаринның қазақ тілінде оқулықтар жазу жүйесі

Мазмұны

1. Ы. Алтынсаринның оқулықтар жазудағы алғы шарттар
2. Ы.Алтысаринның орыс педагогы К.Д. Ушинскийдің оқулық жазудағы ұлттық идеясын қолданысы.
3. Қырғыз хрестоматиясы оқулығына құрылымдық және әдістемелік талдау жасау.
4. Ы. Алтынсаринның Қырғыз хрестоматиясыи оқулығының қазақ тілін оқытудағы ролі
5. Қырғыз хрестоматиясы оқулығынадағы тәрбие мәселесі
6. Қырғыздарды орыс тіліне оқытудағы алғашқы құрал оқулығына құрылымдық және әдістемелік талдау жасау.
7. Қырғыздарды орыс тіліне оқытудағы алғашқы құрал оқулығындағы басшылыққа алынған оқыту әдістері.

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1. Ы. Алтынсаринның оқулықтар жазудағы басты ұстанымдары.
2. Ы.Алтысаринның орыс педагогтарының оқулық жазудағы үлгілері пайдалану, ондағы басшылыққа алынған идеялар.
3. Қырғыз хрестоматиясы оқулығына құрылымдық және әдістемелік талдау жасау және оның бүгінгі жаңа буын оқулықтар жазудағы талаптарға сәйкестілігі.
4. Ы. Алтынсаринның Қырғыз хрестоматиясы оқулығының мәтіндердің өзіндік ерекшліктері
5. Қырғыз хрестоматиясы оқулығынадағы жалпы тәрбие мәселесі
6. Қырғыз хрестоматиясы оқулығынадағы еңбек тәрбие мәселесі
7.Қырғыздарды орыс тіліне оқытудағы алғашқы құрал оқулығына құрылымдық және әдістемелік талдау жасау, оның бүгінгі тілдерді оқытудағы алатын орны.
8. Қырғыздарды орыс тіліне оқытудағы алғашқы құрал оқулығындағы басшылыққа алынған оқыту әдістеріне сипттама беру.

Дәріс 7. Ы. Алтынсаринның мұғалімдерге қоятын талаптар жүйесі

Мазмұны

1. Педагог мектептегі басты тұлға Ы. Алтынсаринның басты идеясы
2. Ы.Алтысаринның оқу-тәрбие үрдісіндегі гуманистік идеясы.
3. Ы. Алтынсаринның мұғалімдерге коятын талаптар жүйесі.
4. Ы. Алтынсаринның мұғалім мектегі басты тұлға идеясының өміршеңдігі.

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1.Жалпы оқыту және білім беру мәселесіндегі мұғалімнің орыны және ондағы Ы.Алтынсаринның идеяларының үйлесімділігі
2. Ы.Алтысаринның мұғалімдік қызметіндегі үлгілер жүйесі.
3. Ы. Алтынсаринның мұғалімдерге қоятын талаптарының бүгінгі таңдағы үйлесімділігі.

Дәріс 8. Ы. Алтынсаринның жүйесіндегі тәрбие мәселесі

Мазмұны

1. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәрбие мәселесі
2. Отбасыныңдағы ата-ананың бала тәрбиесіндегі ролі.
3. Тәрбие мәселесіндегі ұлттық салт-дәстүр мен мәдени құндылықтардың алатын орыны туралы Ы. Алтынсаринның пікірі.
4. Ы. Алтынсаринның оқылықтарындағы Қырғыз хрестоматиясы және Мұсылманшылдықтың тұтқасы оқулықтарындағы тәрбие мәселесі.

Дәріс бойынша дайындық сұрақтары

1.Ы. Алтынсаринның жеке адамды дамытудағы тәрбиенің алатын орны туралы пікірі
2. Қырғыз хрестоматиясы оқулығынадағы жалпы тәрбие мәселесі жүйесі
3. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі бала тәрбиесіндегі табиғи, мәдени үйлесімділікті сақтау қағидалары
4. Ы. Алтынсаринның тәрбие туралы идеясын бүгінгі мектеп тәжірибесіне пайдалну жолдары

Студенттердің өздік жұмыстары мен ғылыми жұмыстарының мазмұны

№
Өздік жұмыс мазмұны
Жұмыс түрі
Бақылау
түрі
1.
Ы. Алтынсарин – ағартушы педагог
реферат
рефератты тексеру
2.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне жалпы сипаттама
хронологиялық сызба- нұсқалар жасау,
түсіндіру
3.
Ы. Алтынсаринның мектеп жүйесі
Пікір талас
ұйымдастыру
Салыстырмалы қортынды жасау
4.
Ы. Алтынсаринның кәсіптік білім берудегі жүйесі
Рефераттар жазу
Баяндама, қорғау
5.
Ы. Алтынсаринның дидактикалық жүйесі
Пікір талас
К.Д. Ушинский және
Ы. Алтынсарин
бақылау
6.
Ы. Алтынсаринның қазақ тілінде оқулықтар жазу жүйесі
Ыбрай оқулығының макетін жасау
тексеру
7.
Ы. Алтынсаринның мұғалімдерге қоятын талаптар жүйесі
Жекелеген ауызша әңгіме.
тексеру
8.
Ы. Алтынсаринның жүйесіндегі тәрбие мәселесі
Жазбаша баяндамам жасау
тексеру

Арнайы курс бойынша студенттердің орындайтын
рефераттар мен бақылау жұмыстары
тақырыптары

Ы. Алтынсарнинның педагогикалық қызметіне Ә. Сытдықовтың көзқарасы.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне Р. Сүлейменовтың көзқарасы.
Ы.Алтынсаринның педагогикалық қызметіне А.Ламашевтың бағасы.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіне Дербісәлінің бағасы.
Ы. Алтынсаринның педагогиалық көзқарасына орыс демократ ағартушыларының әсері.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық көзқарасындағы ұлттық идея және оның К.Д. Ушинскийдің көзқарасынмен үйлесімділігі.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық идеясымен қызметіндегі гуманмстік идея.
Ы. Алтынсарин және Ильминский.
Ы. Алтынсаринның мектептерінің ерешеліктері.
Ы. Алтынсаринның идеясындағы кәсібіи білім мәселесі.
Ы. Алтынсаринның идеясындағы саяси-әлеуметтік мәселелер.
Ы. Алтынсаринның және ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы білім мазмұны.
Ы. Алтынсаринның оқулық авторы.
Ы. Алтынсаринның оқулықтарының құрылымы.
Ы. Алтынсаринның оқулықтарының ғылыми-әдістемелік негізі.
Ы. Алтынсаринның оқулықтарындағы оқыту әдістер жүйесі.
Ы. Алтынсаринның оқулықтарындағы тәрбие мәселесі.
Ы. Алтынсаринның оқулықтарындағы еңбек тәрбиесі мәселесі.
Ы. Алтынсаринның оқулықтарындағы мәтіндердің ерекшеліктері.
Ы. Алтынсаринның оқулықтары және ХІХ ғасырдағы орыс педагогтарының оқулықтары (салыстырмалы түрде).
Ы. Алтынсаринның мектеп жүйесі оның құрылым және ерекшеліктері.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің бүгінгі таңдағы өміршеңдігі.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесін мектеп практикасысына енгізу жолдары.

Арнайы курс бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Асфендияров С. История Казахстана. А., 1993г.
2. Кунантаева К.К. Развитие народного образования в
Казахстане (1917-1991). А., 1997г.
3. Храпченков Г.М., Храпченков В.Г. История школы и
педагогической мысли Казахстана. А., 1998г.
4. Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в
Казахстане. А., 1968г.
5. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. А. 1984ж.
6. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940гг. А., 1991г.
7. Жусанбаева Г. Кеңес дәуіріндегі асыра сілтеулер. Қазақстан
мектебі. №4 1998 ж.
8. Игібаева А. Қазақстан білім беру жүйесінің қалыптасып
дамуы. Қазақстан мектебі. №10, 2004 ж.
9. Мырзахметова Ғ. Кеңестік оқу-ағарту шараларының
науқаншылдық көріністері. Ізденіс. 1-2000ж. Б87
10. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы. Орталық Қазақстан. 27 желтоқсан
2003 жылы
11. Қазақстан Республикасының білім беру заңы, 1999
12. Құнантаева К.Қ.Развитие образования в Казахстане (1917-2000г.г.)-Алматы: КазГосЖенПИ, 2001.- 207 с.
13. Из истории развития педагогической мысли в дореволюционном Казахстане: Методические рекомендации Жарықбаев Қ.Б. – Алматы: 1978.- С.46
14. Мадин И.Б. Қазақстанда совет дәуіріндегі педагогикалық ой-пікірдің
дамуы. -Алматы, 1979.- Б.127.
15. Ильясова А.Н. История становления и развития педагогической науки Казахстана (1917-1988 гг.): дис.кан.пед.наук.- Алматы, 1989.-156 с.
16. Мусин С. Из истории учебно-воспитательной работы Казахской Советской школы Казахской АССР (1920-1936): дис.кан.пед.наук. - Алматы, 1960.-168 с.
17. Сембаев А.И. Очерки по истории казахской советской школы. -Алматы, 1958.- 230 с.
18. Сейталиев Қ.Б. Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің
калыптасуы мен дамуы (1920-1991 ж.ж.): пед.ғылым.кан.дис. -Алматы,1996.- 170 б.
19. Тәжібаев Т.Т. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй половине XIX века. -Алматы,1958.- 140 с.
20. Храпченков Г.М. Школы Казахстана в начале XX века (1901-1917):
дис.кан.пед.наук. -Алматы, 1960.-145с.
21. Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалык ойлардын
дамуы (ХУ-ХУІІІ).- Алматы, 1995, 36 б.
22. Омар Есенәлі. Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы
мен дамуы (1917-1990 ж.ж): пед.ғылымд.докт.дис.- Алматы,2002.- 350 б.
23. Есекеев Ж. Педагогическое образование в Казахстане (1917-1930 гг.).-Алматы, 1968.-114с.
24. Байзакова Е.М. Развитие методов обучения в истории начальной школы Казахстан ( 1920-1930 г.г.). -Алматы, 1965.-85с.
25. Жанабаева Р.А. История создания и развития системы профес-сионально-технического образования в Казахстане: дис.кан.пед.наук.- Алматы, 1989.-158 с.
26. Кайрханова Ф.К. Создания и развития сети культурно-
просветительных учреждений в Казахстане (1920-1932 гг.).- Алматы, 1993, С.78
27. Акжаркенова Л.П. История создания и развития школ интернатного типа
28. Шұғаева Г.Қ. Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы. (1930-1960 ж.ж.): автореф. пед ғ.к. –Атырау,2006.-25 б.
29. Жарықбаев К., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - А. 1997
30. Әбдікерім А. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін үйымдастыру жолдары: пед.ғылымд.канд.дисс. -А., 1994.
31. Храпченков Г.М. Научно-педагогические вопросы народного образования в Казахстане. - Алматы: Мектеп, 1976. -171 с.
32. Қалиев С.Қ. Қазақтың тәлім-тәрбиесінің ғылыми - педагогикалық негіздері: пед. ғыл. док. дисс. Авторефераты. - Алматы, 1996.-60 б.

2 тарау Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесіндегі тәлімдік және дидактикалық мәселелер.

2.1 Ыбырай Алтынсаринның оқулықтарындаға оқу-тәрбие мәселесі

Ы. Алтынсарин дидактика мен методика проблемаларын зерттеп қазақ халқының оқу — ағарту ісінің де ілгері дамуына елеуі үлес қосқан алғашқы ағартушы-педагог. Дидактиканын өзекті мәселелерінің бірі — мектепте ана тілін оқыту және жаңа алфавит проблемаларын құрастыруда Ы.Алтынсарин орыс педагогтары Ушинский мен Толстойдың және Грузияда Арменияда, Азербайжаида, Татарияда, Чувакияда тағы басқа жерлердегі жолын ұстауіиылармен пікірлестікте болды. Ағартушы - ұстаз педагогикалық әдеби және публицистикалық шығармаларында тәрбие, әсіресе адамгершілік проблемаларына ерекше көңіл бөлді. Халық мүддесін ойлау, ол үшін аянбастан қызмет ету оның ағартушылық көзқарастарының негізгі мазмұны болып саналады. Дегенмен, Ы.Алтынсариннің ез заманында қазақ халқынын тағдыры үшін тарихи мәні бар іс тыңдырғанын зор келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатқынын, омың келер ұрпақка үлгі болғанын мойындау парыз. М. Әуезовше айтсақ: "Ірі ағартушы, зор саналы, әлеумет қайраткері, жігерлі ақынның артыңда қолған ізіне, кадірлі жолына қарап отырсаң, заманына бақсаң, көңілге үлкен алысқа толы ойлар келеді". Бұндай істің өз жалғастығын табуы да тарихи зандылық.
Ыбырай Алтынсарин көтерген ағартушылық тәлім-тәрбиелік педагогикалық мәселе-лер, ұлы Абай Қунанбаев творчествосының өзегі болып табылатың философиялық, моральдық-адамгершілік поэзиясынан өз жалғастығын тапты.
Ы. Алтынсариннід педагопық, ағартушылық қызметінің, тілті барлық іс-әрекетінің түпкі мақсаты — жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу. Ұлы педагогтың "Кел, балалар, оқылық" деп аталатын өлеңі жастарды білімге, өнерге шақырған гимн ретінде өзінің маңызын күні бүгінге дейін жойған жоқ және жоймақ та емес.
Баланы оқыту, тәрбиелеу жүмысында Ы. Алтынсарин атақты методист-педагогтардың оқьпу әдістерін батыл да шебер қолдану нәтижесінде оның тәжірибесі артты, өзінің дидактикалық көзқарасы калыптасты. Баланың мектептен алатын білімін өмір талабына қолдануды тамаша ұштастырды.
Ы. Алтынсариннің педагогтік көзқарасынан да бүкіл әлемдік тәлім-тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзкарас, яғнии, шәкіртке жылы жүректі болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс тапқанын байқаймъіз. Мысалы, өзінің екі кластық мектептердің меңгерушілеріне жазған нұсқау хатыңда ол: ... оқытушыларды бағалағанда олардың іске мәнді қатынасы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың біліміне қарап бағалау керек деп жазған еді, ал Н.И.Ильминскийге жазған хатыңда: ...Мен балаларды жазалауды сүйетін қатал адам емеспін. Бірақ тентек етіп өсірсек балалардың адамгершілік қасиетін бұзып аласың,-десе, "Жеміс ағаштары" атты әңгімесінде “төрбиеде үлкен мирас” бар. “Ақыл-кеңесті алмасақ, анау тұрган қисық ағашқа ұқсап есесің” деп, әке баласына берген ақыл ғибратың келтіру арқылы тәрбие жөніндегі көзқарасын білдіреді. Ол қазақ жастарын оқытып төрбиелеу ісін ең басты мәселе деп қарады. "Халық үшін қызмет ететін білімді адамдардың катарын көбейту арқылы қазақ қоғамының мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып-тәрбиелеу ісінен артық ешнәрсе жоқ",-деп ой түйді. Адамның мінез-құлқының, жеке басының қалыптасуы тәрбиеге байланысты деп қараған Ыбырай Алтынсарин өзінің осы пікірін "Бақша ағаштары" деген әңгімесінде өте орынды келтірген. "Бағыл-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым. Мұнан сен де ғибрат алғайсың; сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, ал сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы түзік кісі болып өсесің, бағусыз бетімен кетсең, сен де мынау қисық біткен ағаштай қисық өсесің",-дейді. Бұл әңгіме арқылы автордың педагогикалық көзқарасын айкын аңғаруға болады. Ыбырай, адам мінезін түзеп болмайды, сүйекке біткен мінез, сүйекпен біргс кетеді дейтін теріс көзқараска қарсы адамның жақсы, я жамаи болуы тәрбиеге, өскен ортасының игі әсеріне байланысты; адам тағдыры адамның өз қолында, талаптануға, талпынуында, адал ниетпен еңбек етуінде деген қағиданы қуаттап отыр. Оның "Бір уыс мақта" деген әңгімесінде балаларды ұқыптылыққа тәрбиелеу мәселесі сөз болса, Асыл шөп деген әңгімесінде балаларды ұстамды, сабырлы етіп тәрбиелеу мәселесі жайында айткандарының психологиялық астары терең. Осы әңгімеде Зылиха мен Бәтима деген екі қыз бір-бір жәшік жеміс көтеріп қалаға келе жатады, Зылиха аһлап-уһлеп, мазасыздана берсе, Бәтима ешбір сыр білдірмей, әзілдесуін қоймайды. Сонда Зылиха тұрып:
Сен неге мәз болып қуанып келссін, тебендегі жәншігің ауырлығы да менің басымдағыдан кем емес, өзің де менен күшті емессің... Мен жәшігімнің ішіне жеңілдететін шои салдым, - дейді ақжарқын қыз Бәтима. - Ой, ондай болса шөбіңнін атын айтшы, мен де ауырымды жеңілдетейін, - дейді әлжуаз Зылиха.
Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын, аты Сабыр, - деп жауап береді Бәтима.
Сондай-ақ "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" әңгімесінде еңбекке баулиды, тәрбиелейді, ал "Жаман жолдас" әңгімесінде балаларды жолдастыққа, достыққа тәрбиелейді.

"Бай баласы мен жарлы баласы" - Ы. Алтынсарин творчествосының биік шыңы. Ол, біріншіден, ағартушылық, озық педагогакалық ой-пікірінің түйіні. Әңгіме оқушыны еңбек етуге, өмір сырын үйрене білуге шақырады, өмір мен табиғат өздігінен ештеңе бермейді, мәселе оны бағындыра білуде деген маңызды тұжырым жасайды. Екіншіден, шығарма автордың таптық түсінігін, қай таптың келешегіне үміт артатыңын аңғартады. Әңгімеде екі кейіпкердің іс-әрекеті баяндалады. Екеуі — екі таптың өкілі, екі түрлі тәрбиенің жемісі. Билеуші таптың өкілі — бай баласы. Асан өмірге бейімсіз, бар ойлайтыңы тамақ, бірақ тамақ табудың жолын білмейтін топас, қарны ашса жылайды, тамағы тойса есуастанып кетеді. Еңбекші таптың өкілі — Үсеннің іс-әрекетін автор сүйсіне жазады. Он екі жасар Усен әлі ештеңе тыңдырмағанымен, келешегінің зор екенін танытады. Үсен қандай істі болсын "әкем айтушы еді" деп бастап, халықтың даналығына, оның бай тәжірибесіне сүйенеді. Жазушы Асан мен Үсенді салыстыра келіп, адамды дәрменсіз, кабілетсіз ететін — еңбексіздік ал оны өмірі мен таяқыр қиындықган жол тапқыш ететін — еңбек деген қорытыңды жасайды.
"Бай баласы мен жарлы баласы" сол дәуірдің, қазақ халқының өмір көрінісін дұрыс бейнелейді. Одан біз көшпелі қазақ ауылын, оның мал шаруашылығын, мазасыз өмірін айқын көреміз. Алтынсариннің бұл әңгімесінің идеялық мазмұны терең екеніне орыстың сол кездегі озық ойлы адамдары көңіл аударды. Н.Иванов деген журналист әңгімені орыс тідіне аударып, "Родник" журналының 1890 жылғы 6-шы нөміріне бастырды.
Ол өзінің хрестоматияға снгізген әдеби шығармаларының бәрін негізгі педагогтын ісімен тығыз байланыстыра білген. Яғни, хрестоматияға енгізген шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтын түрмыс-тіршілігі мен салт-дәсіурлерінен хабар беру принципі кезделсе, екіншіден, оқушыларды адалдыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, талаптылыққа тәрбиелеу, адамгершілік жақсы қасиеттерді олардың бойына дарыту көзделді, үшіншіден, жастардың, әсіресе, бастауыш сынын оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге тырысты. Мысалы, Ыбырайдың хрестоматияға енгізген "Қара батыр" ертегісінде жауынгершілік заманда түрікмендердің қолына түтқын болып түскен Қара батыр деген жігіттің қарлығаишен дос болып, сол арқылы еліне хабар беруі, ел-жұртының қол жинап келііі, оны түтқыннан босатуы баяндалады. Осы арқылы автор жастардың адамға деген достығын паш етіп, балаіарды табиғатты қорғауга үндейді. Ал "Бай ұлы" атты әңгімесінде кедей-кепшілікке қайырымды бай бшіасының өз құрбысына астындағы атын түсіп беріп, баланың әкесінен бата алуы, сол батаның кабыл болын,-Байұлының асқан бай, аузы дуалы би болуы суреттеледі. Бұл жерде "Батаменіен ер кегереді", "Баталы құл арымас" деген халық қағидасы шыгармаға идеялық арқау болып отыр.
Ыбырай "Ұлықпан өкім" әңгімесі арқылы ғылымның адам өміріне пайдасын насихаттауды мақсат етсе, Жиренше шешен, Тазша бала әңгімелерін ұсына отырып, оқушыларды тапқырлыққа тәрбиелеуді көздеген. Ыбырай өзінің "Таза бұлақ" өңгімесінде адамның кеңілінің таза болуын дәріптесе, "Қыпшақ Сейтқұл" әңгімесінде "Еңбекпенен ер көгереді", мұратына жетеді, ал "қарашының басы жолда қалады", "ұрлық түбі қорлық" деген ойды қорытады. "Әке мен бала" өңгімесінде еңбекті дәріптеп, "Бай баласы мен жарлы баласында" жалқау-лықхы айыптап, аңғарымпаздықты, өнерге, еңбекке бейімділікті марапаттайды.
Ыбырай аударып, хрестоматияға енгізген орыс жазушыдары Пауэльсонның, Ушинскийдің, Толстойдың әңгімелерінде қайырымдылық, кішіпейілдік, талаптылық, еңбек сүйгіштік сияқғы зор адамгершілік қасиеттер дәріптеліп, оған карама-қарсы жауыздық, екі жүзділік дүниеқорлық т. б. жексұрын мінез-құлықтарды әшкерлеу өзекті орын алады. Ыбырай осы арқылы жастардың ізгі жүректі, инабатты, талапты, ел-жұртына пайдалы азамат болуын коздейді. Бұл шығармалардың бірі халықтық олең-жыр, макал-мәтелдерде насихатталатын гуманистік идеялармен өзектес болып келуінің өзі тектен-тек емес"Жомарт" деген әңгімесінде адал еңбекпен мал табуды мақсат еткен араб оқымыстысы Атымтай Жомартты суреттеу арқылы педагог-жазушы, біріншіден, адамгершілік касиеттерді жастардың бойына қалыптастыруды ойластырып отырған болса, екіншіден "Жақсыда жаттық жоқ", "Жақсы туса елдің ырысы", - деп жастарға үлгі катар өнегелі адамдар әр жұртта да бар деген ойды білдіруді көздеген. Өзге жұрттың өнеге түтар ұлы адамдарын бауыр ету - гуманистік ұғым.
Бала жанының зергері Ы. Алтынсариннің әңгімелерінің бәрі де балалардың жас ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан дүниесіне өсер етерліктей етіп іріктелініп алынған. Осы әңгімелерде мұғалімдер мен ата-аналардың балаларды әр түрлі ізгі қасиеттерге тәрбиелеу мақсаты көзделеді.
Ы. Алтынсарин жақсы тәрбиеші ғана смес, ол сонымен бірге тәжірибелі, ой-пікірі озық мұғалім де еді. Ол оқу-тәрбие процесіндегі мұгалім роліне айрықша маңыз берді, мектеп ісінің сан-саласындағы жетістіктерді мұғалімнің білімі мені іскерлігіне, беделі мені өз жұмысын жан-тәнімені сүйе білуіне байланысты деп түсінді...
"Қазақ мектептерінің бар келешегі - деп жазды ол, көбінесе, істің қазіргі басталуына байланысты, сондықтан да мен қазір жақсы оқытушыны дүниедегі заттың бәрінен де қымбат көремін”.
Ол мұғалімге аса сезімтал, бала жанын жазбай танитын адам болу қажет екенін айта келіп, ол оқу-тәрбие саласында ізденбейтін мұғалімдерге қатты ренжиді. "Мұндайлар, - деп жазды ол, - оқушыларды адастырады, сонан кейін қойылған сұраққа оқушылардың жауап бере білмегеніне ренжіп, өздері де ашулана бастайды, тіпті оқушыларға өшігуге дейін барады. Осыдан кейін оқушыларды бұрынғыдан да адастырады, мүлде шатастырып оларды тілі ешбір жауап бере алмайтын халге жеткізеді”, сабак беру методикасы төмен мұғалімдерді ол баламен түсінесе алуға шорқақ, дарыны жоқ адам" деп сипаттайды.
Ы. Алтынсарин өз халқының жарқын келешегі үшін бар саналы өмірін сарп еткен, халыққа қызмет етуден артық ісі жоқ деп түйген, туған халқын, ел-жұртты шексіз сүйген, нағыз отаншыл азамат еді. Сондықтан да оның көптеген шығармаларында қазақ халқының өзіндік психологиялық қасиеттері, салт-санасы, әдет-ғұрпы жайлы айтқаңдары ерекше назар аудартады.
"Бізді — деп жазды Ы. Алтынсарин, - өзгелер табиғатыңан ақылды, іскер халық деп ойлайды. Осының шындығын іс жүзінде керсетуіміз керек...
Қазақ - табиғатынан акын жанды, дарынды халық, - деп жазды. Тәрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда. "Ұстазға қарап шәкірт өсер" деп халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан? ұстаз үшін өз еңбегінен жемісін керуден артық бақыт жоқ.
Халық педагогикасында балаларға арнайы: "ұстазынды ұлы әкеңдей сыйла, ол саған бойындағы бар асылын берді, өнер үйретті, әкең жасамаған жақсылықты жасайды, шын шөкірт болсаң ұстазыңның үмітін ақта, жолын қу, өнерін жалгастыр деген ақыл-кеңестер айтылған.
Олай болса қазіргі уақытта ұлы педагог Ы. Алтынсариннің шәкірттері ұстаз үмітін ақтап, арманын, өнерін жалғастырып кетеді. Ы. Алтынсарин атыңдағы ғылыми педагогикалық инсти-
туты да оқу-ағарту жолында ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің еңбегін жалғастыруда.
Ата-бабамыздан мұра болып қалған жерімізді, тәуелсіздігімізді сақтап қалу үшін жаңа текті ұстаз, жаңа текті ұрпақ өсіруіміз қажет. Олай болса "Жанын - арымның садағасы" деп өскен, білімді, елін-жерін шын жүрсгімен сүйген, үлттық санасы дамыған ұрпақ тәрбислеу — бүгінгі күннің басты міндеті. Онсыз Қазақстанның ертеңін елестету - бос қиял.
Еліміз 2030 жылы нағыз Барысқа айналуы үшін бүгінгі күннен бастап жас ұрпақ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлетін кез жетті.

2.2 Ы. Алтынсаринның педагогтік жүйесіндегі дидактикалық мәселелері.
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин — аса көрнекті ағартушы, жазушы, ақын, этнограф, ғалым, қазақ алфавитін жасаушы жаңашыл педагог дей келе, қазақ тіліндегі алғаш оқулықтың негізін қалаушы екенін, мектеп табалдырығының алғадіқы сатысынан-ақ бойымызға калынтастырдық. Ы.Алтынсариннің 1979 ж. жарыққа шыққан "Қазак хрестоматиясы", "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастапқы құралы" атты еңбектері қазіргі жылдан жылға дамып, түрленіп, талайды білім нәрімен сусындатып жүрген оқулықтарымыздың атасы, бастапқа кәусар бұлағы.
Екі мың тиражбен жарық көріп, Қазақстанға кеңінен тараған К.Д.Ушинскидің "Балалар әлемі" және басқа да орыс классиктерінің педагогикалық үлесінде жасалған "Қазақ хрестоматиясы" мынадай белімдерден тұрады: І.Тақпақтар, балаларға арналған әңгіме, ертегілер, оқушылардың туысқандарына хат жазу улгілері. 2.Үлкендерге арналған әңгімелер. З.Ауыз әдебиетіяің үлгілері. 4.Макал — мәтелдер. Ы. Алтынсарин алдыңғы қатарлы орыс педагогтарының оқу құралдарын басшылыққа ала отырын, қазақ ауыз әдебиеті мен салт-дәстұрлеріне негізделген екі тіл оқу құралын ("Қазақ хрестоматиясы", "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы") 1879 жылы жазып бастырып шығарды. Хрестоматияға, Ыбырай біріншіден, қазақ халқғлның Қара батыр, Байұлы, Жиренше шешен, Тазша бала туралы ертегі т.б. ауыз әңгімелерін енгізсе, екіншіден, өзінің "Бай баласы мен жарлы баласы", "Таза бұлақ", "Әке мен бала", "Жеміс ағаштары", "Асыл шөп" т.б. ғибаратқа, өсиетке кұрылған дидактиқалық әңгімелері мені өлеңдерін, үшіншіден, "Талаптын пайдасы", "Бір уыс мақта", "Мейірімді баіа", "Жаман жолдас", "Зергерлік" т.б. орыс, батые классиктерінің тәлімдік мәні зор әңгімелерін аударын енгізді.
Түрлі қиындықтар мен өзгерістерге толы кезеңде жарық көрген оқулық мақсаты ағартушы педагогтың: "Бұл тұрғыда жазылып отырған алғашқы еңбек ретінде хрестоматияның бәлкім кейбір кемшілік жақтары бар шығар, алайда бұл кітап ізсіз қалмас, алғашқы оқу кітабы ретінде өзінің міндетін орындай алар деген үміттемін" деп жазған автор сөздерінен, кітап жазудағы мақсаты айқын аңғарылады.
Орыс тілін үйретудің алғашқы оқу қуралы "Қазақтарға орыс тілін үйретудіц алғашқы куралы" 8 бөлімнен қуралып, түсініктілігімен, орыс грамматикасының негізгі ережелерін анық жеткізе білумен ерекшелеңді. Ғұламаның қаламынан шыққан бұдан басқа "Орынбор ведомствасы қазақтарының кұда тусу, той жасау әдет ғұрптың - очеркі", "Орынбор ведомствасы қазақтарының кісі жерлеу жәнс ас беру рәсімдерінің очеркі",
"Императорлық орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімі жазбалары" атты еңбектері баршылық.
Бар ғұмырын ағартушылық-педагоктік жолға арнаган Ыбырайдың "Казақ хрестоматиясы" еңбегіне ерекше тоқталғымыз келеді.
Оқулықты жазудағы автордың мақсатың "Бұл кітапты құрастырғанда мен біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жайын көздедім, екіншіден, бұл кітпта келтірілген әңгімелердің қазақтар үшін ұнамды болу жағын көздедім" деп өзі жазып кеткен сөздерінен айқын аңғарамыз. Яғни автор өзінің ағартушылық жолындағы киыншылықтың бірі оқулықтың жоқтығы екендігін танып, тығырықган шығар жолды тапты және де оқулықты жазу барысьпіңа жазушы халықтың сана-сезімі, ойлау қаблеті, тарихи жағдайларын қырағылықпен байқап, ескере отырып жазды. Мысалы, мысал әңгімелерді аударған қалпында оқулықка еңгізбей, қатаң тұрмыста өскен қазақ балаларының деңгейіне, санасына, олардың ата-аналарының санасына, өмірлік көзқарасына сай мәнді енгіме негізінде еңгізді "Қазақ хрестоматиясы" оқулығынан Ыбырайдың әдебиет қоғамдық құбылыс ретінде танып, кадірлейтінің және ағартушылық ой-тұжырымдарын, қоғамның шынайы аймасын, айтпақшы идея, озық ойларының ұшқынын кереміз.
Жалпы біздер Ыбырай еңбегі жайлы сөз еткенде ауыр жүк арқалап, феодалдық ескішілдік үғымдағы қараңғылығы басым топтың ортасында өмір сүріп оқырман санасынан орын алын, көңіл кілтін ашатыңдай еңбек жазып, жүрегіне ұялау, жаңаша өмір жетістіктерін жастар түйсігіне жеткізу оңай міндет болмады десек, оқулығы жайлы сөз еткеніне де осы жайттарды көкейде тоқыған жөн.
Өмірде әкімшілдік жолды емес, ағартушылық жолды тандап алған Ы.Алтынсариннің білім және тәрбие беру мақсаттары өмір талабынан туып қазақ халқының жалпы мүң-мүқтажымен астарласып жатыр. Ыбырайдың педагогикальтқ мұраты балаларға "жан-жакты және кең көлемде білім беру".
Ол оқыту процесінде:
1. Білім беру мен тәрбиелеуде мұғалімнің ролін "Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, олардың көкейінебалалардың үйіне жазған хаттары" деген әңгімелерінде "Ай, аға, әкеме айтың, жылы ағаш үй салып алсаңызшы. Киіз үй жаздың күні қанша жақсы болса, кыстың күні сонша жаман ғой. Суық киіз үйде қыс күні бүрісіп алдың отқа жылынса, арқаң тоңып отырып, не таза тамақ ішуге болмайды" — деп жеткізсе осы ойын. "Киіз үймен ағаш ұй" әңгімесінде де жалғастырады. Бұл әңгімеде киіз үй мен жер үй айырмашылығы, қажеттігі, пайдасы жайлы ой айтады. Сондай-ақ "Қыпшақ-Сейтқұл" әңгімесінде де әңгіме желісі отырықшлықта уағыздау, егіншілік: кәсібін уағыздау идеясымен жапсарлас өрбиді. Мұндай жазушы әдісіне көз жүгірте келе халық санасында айттақшы ойды жеткізу үшін пайдалануға тиімді әдіс екенін мойындаймыз.
Ы.Алтынсарин өз халқын оқу-білімге, өнер үйренуге, еңбекке баулуға шақыратын туындылар жазып қана қойған жоқ, сонынен бірге тіл білімі мәселелері жайында да сол кезең үшін тың деректер жазып қалдырған. Мұндай деректерді біз 1879 жылы жарық көрген "Начальное руководетво к обучению киргазов русскому язықу" деген еңбегінен байқаймыз. Бұл еңбек қазақ балаларына орыс тілінің грамматикасын үйретуге арналғанымен, қазақ тілі туралы құнды деректер де жоқ емес.
Ы.Алтынсарин алғаш рет қазақ тілі лексикасын жинақтап, сөз таптарына қарай бөліп, саралап көрсетіп берді. Белгілі бір сөз табына жататын сөздерді жеке-жеке топтаған, яғни алғаш рет сөз таптарының классификациясын жасаған, олардың орысша аудармаларын қоса беріп отырған. Еңбек мынадай жеті бөлімнен тұрады: І. Нәрселердің аттары (Зат есім); 2. Зат-мақұлықтың қасиетінің аттары (Сын есім); 3. Есеп аттары (Сан есім); 4. Местоимение деген сөздің бөлімі (Есімдік); 5. Акыры өзгерілмейтін сөздер (Үстеу, жалғаулық); 6. Предлог деген сөздің бөлімі; 7. Глагол деген сөздің бөлімі (Етістік).
Осыдан байқап отырғанымыздай, Ы.Алтынсарин бұл еңбегіңде қазіргі қазақ тіліндегі тоғыз сөз табының жетеуін атап берген. "Ақыры өзгерілмейтін сөздер" бөлімінде үстеу, шылау, есімдік сөздерді бірге топтастырған да, үстеу мені жалғаулық деп таныған. Ал, қазіргі тілдік талдауларға сүйенсек кайдан, қайда, қашан дегендер сұрау есімдіктері болса, осында, анаған дегендердің түбірі сілтеу есімдіктері екені, сол сияқты бірақ, немесе, ба дегендердің шынау екендігі, бәлкім, олай болса, егер дегендердің оқашау сөздер, екеулеп, үшеулеп тәрізділердің түбірі сан есім екендігі белгілі жайт. Автор сөйлеуде дайын күйінде қолданылатың, тілдегі калыптасқан тұлғалардың қолданыстағы мағыналарына қарай отырып, үстеу, жалғаулықтар деп топтастырған. Бұл сөздердің барлағы дерлік белгілі контекете дәл осы формада келіп пысықтауыш қызметінде жүретіндігін автор басшыныққа алған. Демек, сөздердің алғашақы лексикалық мағынасына қаран емес, қолданыстағы грамматикалық байланысқа түскендегі мағнасын негізге ала отырып сөздерді топтастырғандығы аңғарылады. Біздің, ойымызша, басқа ұлт өкілдеріне тіл ұйретуде бұл - ұтымды әдіс. Қазіргі тәжірибе жүргізуші мамандардың пікіріне сүйенсек екінші тілді үйретуді ауызекі сөйлеу тілі арқылы, яғни тілдегі дайын қолданыстар арқалы жүзеге асырудың тиімді екендігі айтылып жүр.
Бұл еңбектен байқалатың тағы бір ерекшелік -Ы.Алтынсарин қазақ тіліндегі сөздердің орысша баламасын беруде алфавиттік жүйені емес, тақырыптық жағынан сөздерді топтастыруды басшылықка алған. Мәселен, сөздіктің алғашқы тарауында нөрселердің аттарын мынадай жүйе бойынша топтап береді:
1. Діни, жыныстық және туыстық атаулар;
2. Әкімшілік және кәсіпке байланысты атаулар;
3. Дене мүшелерінің аттары;
4. Дерексіз үғымдар атауы;
5. Киім жене төсек-орын атаулары;
6. Тамақ атаулары;
7. Баспана және оған қажетті күрал атаулары;
8. Оқу және оған қажетті зат атаулары;
9. Тұрмыста қолданылатын құрал- жабдықтар атаулары;
10. Ат әбзелдерінің атаулары;
11. Табиғи құбылыс, мезгіл және өлшем атаулары;
12. Жер байлықтарының атаулары;
13. Ағаш және түрлі өсімдіқ жеміс-жидек атаулары;
14. Мал, хайуан және оның мүшелерінің атаулары;
15. Құс және жәндік атаулары;
16. Су және су жәндіктерінің атаулары.
Демек, Ы.Алтынсарин бір сөз табына қатысты сөздерді семантикалық жақтан топтаудың алғашқы үлгісін ұсынған және аталмыш еңбектің өн бойында сөздерді тақырыптық жағынан топтап берудің үлгісін сақтаған.
Еңбекте тек сөздік қана беріліп қоймаған, сонымен бірге қазақ тілі мен орыс тілінін, грамматикалық зандынықтарының үнемі сәйкесе бермейтіндігін де арнайы мысалдармен салыстыра отырып дәлелдеп берген және оқушыға өзі ұсынған үлгі бойынша тапсырмалар беру арқылы тақырыпты қорытыңдылап отырған.
Еңбектің соңында "Қазакшадан орысшаға көшіруге жазылған сөздер" деп атай отырып, қазақшадан орысшага аударуға арналған мәтін үлгісін қоса ұсынған.
Сонымен қоса Ы.Алтынсарин бұл шығын еңбегінде мынадай тілдік құбылыстарга да назар аударғандығын байқадық:
1. Бір сөз табына қатысты сөздің екінші бір сөз табына ауысын отыратыңдығы;
2. Синтетикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасалатыңдығы;
3. Сөздердің септелуіндегі ерекшеліктер;
4. Септеулік шылаудың предлогтармен сәйкестігі;
5. Етістіктің шақ формалары.
Әрине, бұл еңбекте тіл білімінің осы аталған мәселелері толық қамтылды деп айта алмаймыз, оны автордың өзі де былай деп кіріспе сөзінде ескертіп кеткен: "... қазіргі нұсқау құралымыз толық грамматика емес, ол тек сөйлесуде, жазуда ғана тілдің негізгі заңцылықтарын дұрыс пайдалана білу үшін жол көрсететін алғашкы кұрал ғана. Олай болса, Ы.Алтынсарин XIX ғасырдың екінші жартысында екі тілдік салыстырмалы грамматика жаза отырып, кейінгі жылдарда қазақ тілінің көптеген теориялық мәселелерінің зертгелуіне жол салып берген деп айтуымызға негіз бар.
Қазақ тіліндегі тілдік деректердің орыс тілімен салыстыра зерттеудің де алғашқы бастамасы Ыбырайдан басталады десек артық айтпаған болармыз. Ал тіл тазалығы деген мәселені Ыбырай Алтынсарин күн тәртібінде бірінші қойып отырған және бұл бүгін де өзекті тақырыптар қатарында саналады. Ыбырай Алтынсарин татар, араб, парсы сөздерімен шұбарланған қазақ тілін тазарту мәселесімен айналысса, бүгінгі тілшілердің міндеті тілге орынсыз еніп кеткен, тілімізде өте әдемі баламасы бар сөздерді калпына келтіру болмақ. Осы тұста "қазақшаға аудару қажет" деген жалаң ұранды басшылыққа алып, орынсыз аудармаларға ұшырап отыпғанымызды да айта кеткен жөн,
Сөйтіп, Ыбырай Алтынсарин — XIX ғасырдың II жартысында тіл білімі мәселелерін жанашырлықпен сөз еткен, арнайы еңбектер жазып, оны іс жүзінде қолдана білген қазақ халқының біртуар түлғасы. Бұл - тіл біліміне косқан үлесі. Ал оның шығармаларының тілі - өз алдына бөлек зерттелетін мәселе.
Ыбырай діни оқудың өзін адамгершілікті, гуманизиді насихаттауға бейімдеу керек деп қарады. Осы мақсатпен ол 1883 жылы өзінің "Мұсылмандық тұтқасы" атты оқу құралын жазын шығарады. Ыбырай Алтынеарин "Мұсылманшылықтын тұтқасы" атты еңбегінің кіріспесінде "...Біріншіден, қазақ жастарының дін жөніндегі түсінікгері теріс бағытқа түсіп кетпеуі үшін, ал екіншіден, қазақтын жазба тілінде татар тілінің арсыз етек алуына жол бермеу үшін осы оқу құралын күрастыруға кірістім" — дейді.
Ы. Алтынеариннің " Мұсылманшылықтын тұтқасы" кітабын жазып шығаруының себептері, біріншіден, сол заманда қазақ ауылдарында оқытылатын діни кітаптар ("Иманшарт", Әптиек") араб тілінде жазылғандықтан, оның мазмұнын не молда, не окытушы түсінбей, кұрғақ жаттаумен болды. Ыбырай ислам дінінің аяттарындағы адамгершілік иманжүзділік, қайырымдылық кағидаларын педагогикалық көзқарастарына негіздей отырып, түсіндіруді көздеді. Екіншіден, ұлт тілінің тазалығы үшін күресті.
Ы. Алтықсарин өзі ашқан орыс-қазақ мектептерін миссионерлік бағыттағы жат пікірден, жаттамалы діни оқудан қорғап бакты. Жастарға шынайы білім беретін пәндерді (жараты-лыстану, жағрапия, тарих, ессп, т.б.) оқытуды іске асырды.
Ы. Алтынеариннің көптеген тілді үйрету әдістерін казіргі мектептерде тілге үйрету әдістерін казіргі мектептерде тілге үйретуші мамандар кеңінен пайдаланып жүр. Оқу-тәрбие ісінің ұғымды тәсілдерін қолдану, сапалы білім бсру кепілдігі екендігін уағыздаған ұлы ағартушы ілімінің маңызды практика жүзінде дәлелденуде.
Қазіргідей еліміз дербестік алып, әлем таныған күнге жеткен, тіліміздің мәртебесі өскен кезенде мемлекеттік тілді үйренеміз деушілерге Ы. Алтынеариннің өнегесін алға тартар әдіс.
Ынта ықылас қойылган жерде істің алға басатынын түсінген ұлағатты ұстаз, оқушыныц пәнге деген ынтасын. сабакгағы белеенділігін арттырудың маңызды бір жолы - көрнекіліктер, техникалық құралдар деп санайды.
Білікті тәлімгер, тамаша әдіскер ұсынган окыту төсілдері, кабинеттік жүйемен оқыту өз мәнін жойған жоқ.
Алтынеариннің қазіргі ізбасарларының әдістемелік қоржынын алуан түрлі көрнекіліктер мен дидактикалық материалдар мен толықтыруга пән кабинеттерін уақыт талаптарына сай жабдықтауга үмтылу - ұлы ағартушы ілімі өміршендігінің айқын бір дәлелі.
Осылайша Ыбырай атамыз оқушынардың теориялык; бічімін арттыру жолдарында қажымай-талмай еңбек еткен.
Ұлы ағартушыныз Ы. Атгынеариннің өзіндік көзқарасы, пікірлері, ұсыныстары, насихат жүмыстары қай мәселе төңірегінде болеын қазіргі күн тәртібіндегі мәселелермен, уақыт талабымен үндесіп жатыр.

Пайдалнған әдебиеттер

1. Ы.Алтынсарин. Үш томдық шығармалар жинағы. I том, А.,1975.
2. Ыбырай Алтынсарин тағлымы (әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер) А.,1991.
3. Тәжікова К.Ислам дүние таным идеология саясат. — Алматы. Қазақстан. 1989-176 б.
4. Ы.Алтынсарин "Өнер-білш бар жұрттар" Алматы "Жалын" 1991.
5. "Қазақ балалар әдебиеті" Ш.Ахметов "Мектеп баспасы" Алматы 1974
6. Ы..Алтынсарин тағынымы", "Жазушы" Алматы 1991.
6. "Ы.Алтынсарин" Ә.Ламашев Алматы "Ана тілі" 1991.
7. Ы.Алтынсарин Өнер — білім бар жүртгар. -Алмйты: Жалын, 1991.
8. Ы.Алтынсариннін тандамалы педагогикалық мұралары. -А., Рауан,1991
9. Ламашев Ә. Ы.Алтынсарин және онын, орыс достары. -А., Казақстан, 1988
10. Ы.Алтынсарин. Шаригат ул-ислам. Казақстан. 1991
11. Тұтыбаев Қ. , Жолдыбаев О., Естаев Е. Дін туралы. — Алматы Қазақстан., 1988 -92 б.
12. Шарипов О.Идеялық сенім және діни фанатизм.- Алматы, Қазақстан,1991- 97 б.
13. Сүшншіалиев X. XIX ғасыр әдебиеті. -Алматы Ана тілі, 1992.- 360 б.
14. Ғабдуллин БШоқан, Ыбырай, Абай дін туралы Алматы, Қазақстан., 1988-104 б
15. Жармухамедов М. Әдеби сын мақалалар мен зерттеулер. — Алматы, Жазушы, 1991.-384б.
16. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. — Алматы Қаза-қстан, 1992- 152 б.
17. Климович Л.И. Құран туралы кітап. Алматы Қазақстан, 1990 - 227 б.
18. Өсеров Н. Қазақтың үкім кесімдері. - Алматы, Ана тілі, 1994-99 б.
19. Ламашев Ә. Ыбырай Алтынсаринның дін туралы пікірі. — Алматы, Ана тілі,1991-78 б.
20. Ілімді ізгіліктен іздейік. Ақиқат, № 3 2000- 79 б.
21. Жолсейітова М. Жетісудағы мұсылмандық оқу жүйесі және отаршылдық саясат, Ақиқат № 11,1998
22. Ыбырай миссионар болған ба? Ақикат , №3 1993
23. Шотанова С. Ы. Алтынсаринның прозасы.- Алматы. 1996.-23 б.
Абай және кдзіргі заман. — Алматы ғалым, 1994.
24.Калкеева К. Система образования в дореволюционном Казахстане, Жезказган, 1999 — 70 б.
25.Абай. 2 томдық шығармалар жинағы. — Алматы. Жазушы, 1986
26. Гармс И.Я. Педагог — ағартушы. -А., Рауан. 1990 ж.
27. Ә.Дербісәлин: Ы.Алтьшсарин өмірі мен қызметі туралы. А.,Қазақстан.
1965 ж.
28. А.С. Сыздықов. Ы.Алтынсариннін педагогакалық идеялары мен қызметі. -А., Мектеп, 1969 ж.
29. Жармұхамедов М. Ыбырай Алтынсарин тагылымы. Алматы, 1991
30. Адамбасв Б. Халық даналығы. Алматы, 1976
31. Алтынсарин Ы. Тандамалы шығармалар (құрастырған, баспаға
дайындаған Сүлеймснов Б.) Алматы, 1955.
32. Қирабаев С. Мырзағалиев Қ. Қазақ әдебиеті. 10-сыныпқа
арналған оқулық. Алматы "Рауан"1998.
33. Дербісолин Ә. Ыбырай Алтынсарин.Алматы,1965.