Мұсылман өркениеті және түрік халықтарының мәдениеті

Шығыс Ренессансының талай елдері қамтыған және 500 жылдан артық өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-Кинди, әл-Фараби ибн-Сина, Фирдауси, Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын меңгермей, қазір мәдениетті адам деп есептелу қиын. Бұл жерде осы құбылыстың мұсылмандық-пен қатысы қанша деген заңды сұрақ туады. Оның негізі де бар.
Арабтар Орта Азия жерін 712 жылдан бастап жаулап алды. Осының нәтіжесінде бүкіл афро-еуразиялық даланы біріктірген ортақ мәдениет қалыптасуына мүмкіндік туды. Бұл жағынан алғанда, ислам діні осы елдердегі мәдениеттерді араластырып, қорытып жаңа үлгі шығаруға себепкер болды. Арабтар жаулап алған көптеген елдерде (әсіресе, Иран, Үндістан, Египет, Сирия) бұрыңғы эллинистік өркениеттің рухы жоғалмап еді.
Бұрыннан Орта Азиямен тығыз байланысты Қазақстан жеріне де ислам өз әсерін тигізді. Еліміздегі көптеген түрік тайпалары-ның мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдамаған. Қарахандар мелекетінде мұсылман дінін алғашқы қабылдаған қаған Сатук, ал оныің баласы Мұса 955 жылы исламды Қарахан-дар мемлекетінің ресми діні деп жариялады. Х ғасырда оғыздар мен қыпшақтардың да бірталай бөлігі мұсылмандыққа өтті. Жалпы алғанда, исламды қабылдау Қазақстан жеріндегі тайпалардың сол кездегі озық мәдениеттерге қосылуына мүмкіндік берді.
Осы кезден басталған мәдени өркендеуге мұсылманның рухани өміріндегі екі бағыттың бір-бірімен тайталасы Қазақстан жерінде де өзінің терең әсерін қалдырды. Бірінші бағыт – Платон, Аристотель сияқты грек философтарына сүйенген Шығыс перипатетикасымен байланысты. Оның негізін салушы- дуниежүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екін-ші ұстазы Отырар қаласында тұған Әбунасыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн әл-Фараби ат- Түркі. Әл-Фарабидің рухани мұрасы қазақстандық және басқа ғалымдар тарапынан ойдағыдай зерттелген.
Ал әл-Фарабидіңөзі зерттеу жүргізбеген ғылым мен мәдениет саласы жоқ, Б. Ғафуровтың есебі бойынша, ол 200-ден астам трактат жазған. Әл-Фараби өзінің трактаттарын сол замандағы рухани-ғылыми құрал саналған араб тілінде жазғанымен өз Ота-нының ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениетінен әрқашан нәр алып отырған. Әл-Фарабидің ұлылығы оның өз Отанының мәде-ни көңіл-қалпына ирандық, үнділік және антикалық мәдениет-терді ұштастыра білуі.
Әл-Фарабидің мәдениет туралы пікірлері негізінен араб мәде-ниетінің мына 4 тармағына байланысты:
1. Хақиқат (бір Алланың ақиқаттығын дәлелдеу).
2. Шариғат (мұсылмандық тұрмыс-салт заңдары).
3. Тарихат (Аллаға қызмет еткен әулиелер өмірі).
4. Маарифат (білімділік, парасаттық идеялары).
Мың жылдық тарихы бар Иран өркениетін бұл елді жаулап алған арабтар, осы мәдениеттегі өте терең парсылық әдебиетті меңгеру жолын әдеп деп түсінді. Әдепке жататын шығармалар өзінің қарапайымдылығымен, түсініктілігімен, ой ұшқырлығы-мен адамды жаулап алады. Әдепті адам ілімін әл-Фараби өзіне тән гуманистік тұрғыдан қарастырады және осындай адамдағы бірінші қасиет деп оның парасаттылығын көрсетеді. Онің шығармаларында кездесетін адамды «Хайуани ақли» (ақылды жан) деп анықтау кейінгі еуропалық ағартушылықтағы Homo sapiens-ке сабақтас. Ақылды жанмен қатар әл-Фараби еңбекте-рінде адамды «Хайуани мадани» (мәдениті жан) деп анықтау-дың да терең сыры бар.
Осындай тұлғалық деңгейге, ең алдымен, ел басшысы көтері-луі керек. Ол өзінің аңдағыш қасиеті арқасында дана, философ, кемеңгер, парасат иесі болып шығады, ал оның қиялдау қабіле-тіне қасиет дарыған адам пайғамбар, сәуегей және өмірдегі оқиғаларды түсінгіш, бігір болып көрінеді, - міне, осының бәрі онің тәңірлікті танып білетін болмысының шарапаты. Мәде-ниетті адамтәрбиелеу мәселелерін әл-Фараби өзінің «Қайрымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» , «Бақыт жолына сілтеу» , «Ақылдың мәні туралы», «Данышпандықтың інжу маржаны» және т.б. трактаттарында жан-жақты талдаған .

Оның жиі қолданатын ұғымы – «қала». Қаланы әл-Фараби жай ғана қоныс, тұрғын жер деп түсінбей, оны адамдардың мәдени топтары, мемлекет мағынасында қолданады. Бұрын айтып кеткеніміздей, тіліміздегі мәдениет ұғымының арабшасы «маданият» , мадина, яғни қала сөздерімен түбірлес. Ізгілер қаласының тұрғындары, ұлы ұстаздың ойынша, өздерінің ина-баттылығымен, әділеттілігем, білімділігімен, өнер сүйгіштігімен көзге түседі. Олар надандар, адасқандар қалаларының тұрғында-рынан мүлдем өзгеше.
Жалпы алғанда әл-Фараби – Шығыс мәдениетінің алып тұлға-сы, ол дүниежүзілік өркениетте өзінің қадірлі орнын алады. Оның рухани мұрасы өзінің ұлы ізбасары ибн Синаға, Бируниге, Баласағұнға және т.б. суалмайтын қайнар болды.
Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы сопылық бағыт (суфизм) жөнінде айтпай кетүге болмайды. Қазақстан жеріндегі ұлы ғұламалар Баласағұн, Бақырғани, әсіресе, Қожа Ахмет Иассауи шығармаларында сопылық сарын үлкен орын алған. Онан соң Ренессанс идеясын тек Платон мен Аристотельдің шығыстық ізбасарлары қолдары деу де сыңар-жақтылық.
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы опозициялық қозғалыс ретінде туады. «Суфь» термини арабтың «жүн шекпен» деген сөзіне орайластырып алынған. Сопылар - киім талғамайтын, бар ойы руханилық төңірегіндегі тақуа адамдар. Сопылық бағытының тарауының бір себебі, әуелде ой бостандығын шектемеген араб халифтарында Х ғасырдан бастап фанатиктер күшейе береді. Олар құранға қарсы деп әр түрлі ағым өкілдерін қуғынға ұшыратады. Әсіресе, иран, түрік, үнді-лердің көне мәдениетінен қалған мұралар алла сөзіне жат деп жарияланады. Осы құғын салдарынан Иран, Араб жерлерінен көптеген сопылар (өздерін дәруіштер деп атаған) Түркістан жеріне қарай ағылды. Орта Азияда 300-400 мың дәруіш пайда болды. Сопылар құдайды парасатпен емес, жүрекпен түсіну керек деп жариялады. Олар халыққа түсінікті ету мақсатында өз идеяларын жергілікті түрік тілінде уағыздайды. Осы бағыттың көрнекті өкілі, кейін мұсылман пірлерінің біріне айналған – Қожа Ахмет Иассауи. Оның ең үлкен жетістігі ғасырлар бойы қалыптасқан бай түрік мәдениетін мұсылман өркениетімен шебер байланыстыруында жатыр.
Қожа Ахмет Иассауи жазған негізгі шығарма – «Диуани хикмет» («Ақыл кітабы»). Қожа Ахмет Иассауидің өмірде жасаған бір ерлігі оның 63 жасқа келгеннен кейін, «пайғамбар жасына жеттім, одан әрі өмір сүру, жарық дүниені көрү күнә» деп бар байлығын мүсәпірлепге беріп, өз еркімен жерастындағы үңгірде тіршілік етумен байланысты. Онің пәк өміріне риза болған атақты Ақсақ Темір ғажайып Қожа Ахмет Иассауи ғима-ратын салдырды. Қожа Ахмет Иассауитуралы Ыбырай Алтын-саринның берген бағасын келтірелік: «Муштафит ғұламалар арасындағы ұлықтар төртеу: Имам Ағзам, Имам Мәлік, имам Шафиг, имам Қожа Ахмет Иассауи. Бұл төртеуі шариғат мәнісін толық тексеріп, хлыққа түсіндіріп берді».
Филасофиялық суфийлік ағымының негізін салушыларға әл-Ғазали мен ибн-Араби жатады. Олардың ілімі бойынша, мәде-ниеттілік дегеніміз жан-жақты жетілген, толыққанды адамды үлгі-өнеге етіп қабылдау.
Құдай мен адамдың арасындағы алшақтықты жоюға ұмтылған сопы-шайырлардағы негізгі күш – махаббат. «Диуани хикметте» Қожа Ахмет Иассауи дүниенің тірегі деп Адам мен Махаббатты алады. Әл-Фараби өзі іздеген «Қайрымдылар қаласын» махаб-бат пен сүйіспеншілік үстемдік еткен, ақылды ел баласы, әділет-ті заңдары, бақытты тұрғындары бар «Гүлстаннан» табады. Гүлстанға адамгершілікті дәріптеп, жамандықтан арылудан көреді.
Түрік тайпалары Шығыс Ренессансының жай ғана шеткі аймағы емес екенін бір куәсі – Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты туындысы. Бұл сөздікті тек тілтанулық құрал демей, сонымен бірге ортағасыр-лық түрік мәдениетінің озық өркениетке қосқан бір үлесі деп қарастырған жөн. Мұсылман әлемін баурап алғанмәдениетке өзін әлемге таныту қажеттігі туды. Оны Махмуд өзінің теңдесі жоқ шығармасында ойдағыдай жүзеге асырады. Махмуд Қашқаридың негізгі зерттеген мәселесі – түрік тайпаларының мәдениеті. Осы мақсатпен ол бүкіл түрік тайпалары мекендеген кеңістікті аралап шыққын.