Қаржылық- сақтандыру хұқы

Ғылым мен техниканың айтарлықтай деңгейге көтеріліп дамуының арқасында адамзат көптеген табиғаттың тылсым- сырларын ұғып құбылыстарын зерттеп-білуінің нәтежесінде олардың пай да болуын және т.б. жақтарын белгілі бір мөлшерде түсіндіретіндей дәрежеге жеті. Оның қоғамға, адам өміріне келтірілген табиғи тылсым күштердің алдын алу, кейде болдырмау жөнінде қосқан үлестері. Сонда да адам еркінен тыс қоғамаға және қоғамдық өндіргіш, сондай – ақ адам өміріне қатерлі орасан зор табиғи құбылыстар мен тылсым күштердің топан су, жер сілкінісі, құрғақшылық, суық климат, әр түрлі індеттер және т.б бар екенін білеміз. Осы табиғи тылсым күштердің қорғанудың алдын алудың тартқан зардап, залалдарды қалпына келтіру немесе орнын толтырудың бірден бір тиімді құралы ретінде тек сақтандыруды айтуға болады.
Сақатандыру деп – табиғи дүлей опаттардан немесе төтенше қатерлі жағдацлардан заңды ұйымдар мен адамдарды сақтандыру, кейбір жағдайларда алдын алып, сондай ақ, олар тартқан зардап – залалдардың орнын толтыру мақсатында жүргізілетін қызметі айтамыз. Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға қажетті қаржылар сол сақтандырылғандар жарнасы есебінен қалыптастырылады. Сақатандыру қызметі екі түрде, яғни міндетті және ерікті түрде жүргізіледі. Біздің қарастыратынымыз қаржылық құқық объектісі болып табылатын міндеті түрдегі сақтандырулар. Бұлар заң жүзінде белгіленген жағдайда және бір жақты - өктем түрде жүзеге асырылады. Осы міндетті түрде сақтандыру қызметі кезінде пайда болатын қатынастар қаржылық - құқықтық нормалармен реттеледі. Ал жиыстырылған және қалыптастырылған қаржылар мемлекеттің мүлікті және жеке адамды сақтандыру қорлары болып табылады да қаржы жүйесінің құрамына кіреді. Сақтандыру қызметі бұрын тек мемлекет (оның өкілетті органдары) тарапынан жүзеге асырылатын және сақтандыру ісі мемлекет монополиясы болып есептелінетін. Алайда, еліміздің нарық экономикасына көшуіне байланысты сақтандыру ісі, мемлекет сақтандыру жүйесі, сондай –ақ осы салаға қатысы бар басқа да қызметтер елеулі өзгерістерге ұшырап жатты. Осы нарыққа өтуге, әкімшілік - әмірлік басқару жүйесін қайта құруға, мемлекет иелігінен алу және жекелендіру саясатын жүзеге асыруға, сондай-ақ қоғамдағы өзгерістерге байланысты қатынастар сақтандыру қызметіне, оның ұйымдастырылуы мен құрылымына зор ықпалын тигізуде.
Оның айғағы ретінде елімізде соңғы 2-3 жыл көлемінде пайда болып, қалыптасқан акционерлік сақтандыру ұйымдары мен компанияларын атап өтуге болады.
Сонымен біз елімізде мемлекеттің сақтандыру мекемелерімен қатар мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдарының бар екенін білдік.
Мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдары:
биржалық мәмілелерді, кредиттерді, жүктерді және т.б. сақтандырады, қайта сақтандырады, және басқа да мамандандырылған қызмет түрлерін көрсетеді.
Енді сақтандырудың өзіне тән ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Сақтандыру қоғамдық экономикалық қатынастардың өздеріне тән бөлігі болып табылатын кейбір объективті жағдайлардың туындауына байланысты өмірден орын алады. Ол жағдайлар мына төмендегідей болып келеді:
а) табиғи дүлей апаттар (жер сілкінісі, күшті дауылдар, сел т.б.);
ә) күтпеген қатерлі жағдайлар мен апаттар (авариялар, өрттер, қатты жарылыстар т.б.);
б) адамдардың еңбек ету ортасына байланысты денсаулығына қауіпті жағдайлар (мергіту, мүгедектік алу, жұмысқа қызметке байланысты әртүрлі ауруларға ұшырау );
в) адамдардың табиғи ерекшеліктеріне байланысты жайлар (баланың тууы, кәрілік және өлім, ауру т.б.);
г) қолайсыз табиғи жағдайлар (қуаңшылық, ауа-райының суытып кетуі т.б.).
Осы аталған объективті түрде болатын табиғи апаттар мегн күтпеген қатерлі (қауіпті) жағдайлар көбінесе ойламаған жерден пайда болып, бір жағынан қоғамдық өндіріске орасан зор залал келтірсе, екінші жағынан тарқан зияндардың орнын толтыруға қажетті қаржылар сақтандырылған қаржысы есебінен қалыптастырылады да арнаулы сақтандыру қорына айналады. Сақтандыру қорларын сақтандырылғандар жарнасы есебінен қалыптастыру және олардытабиғи дүлей апаттар мен басқа да күтпеген қатерлі жағдайлардан тартқан залалдардың орнын толтыруға пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастардан дербес сақтандыру категориясы бөлініп шығуы.
Сақтандыру категориясының мынандай үш ерекше белгілері бар:
1. қатерлі жағдайлардың ойламаған жерден туындауы;
2. ақшалай және материалдық мөлшерден сипатталатын келтірілген залалардың төтеншелігі;
3. материалдық және басқа түрдегі залалдардың қалпына келтірілуінің және сол табиғи және басқа төтенше жағдайлардан кейінгі зардаптарды жою№дың алдын алудың объективті түрдегі қажеттілігі.
Мемлекет тарапынан жүргізілетін сақтандыру қызметі бір жақты - өктем түрде жүзеге асырылады. Яғни міндетті түрде болады деген сөз, сондықтан бұл сақтандыру қызметі мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі болып есептелінеді де, қаржылық құқық нормаларымен реттеледі.
Заңды әдетте:
1. міндетті түрде сақтандыруға жататын объективтілер тізімі.
2. сақтандыруды қамтамасыз ету нормасы немесе деңгейі.
3. сақтандыру жауапкершілігінің мөлшері.
4. тарифтік ставкалары немесе осы ставкаоардың орташа мөлшерлерін белгілеу тәртібі.
5. сақтандырушы мен сақтандырылушылардың негізгі хұқылары мен міндеттері көзделінеді.
Ерікті түрдегі сақтандыру-заң жүзінде белгіленеді және екі жақты келісімі негізінде жүзеге асырылады. Заң бойынша сақтандырудың жалпы шарттары мен ерікті түрде сақтандырылатын объектілерді анықтайды.
Мысалы, жеке адамды сақтандырудың ерікті түрде жүзеге асырылады:
1. балаларды сақтандыру;
2. неке құруға сақтандыру;
3. өмірді аралас сақтандыру;
4. қатерлі жағдайлардан сақтандыру және басқа да көптегн түрлері бар;
ә) Сақтандыру объектілері бойынша:
1. мүлікті сақтандыру;
2. мүлікке жатпайтын мүдделерді сақтандыру;
3. жеке адамды сақтандыру;
б) Сақтандыру субъектілері бойынша:
1. мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды сақтандыру;
2. мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдарды сақтандыру;
3. азаматтарды сақтандыру.
Жеке адамды сақтандыру дегеніміз- нақты адамның жеке басына байланысты қызметтерін, оның өмірін денсаулығын және т.б. мүдделерін сақтандыру.
Жеке адамды сақтандыру 2 түрден тұрады:
а) қатерлі күтпеген жағдайлардан сақтандыру;
ә) өмірін сақтандыру;