Шығын элементтері

5 ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАНЫҢ ТЕХНИКА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ (мысал ретіндеҚАЙСАР-СҮТ ЖШС дайын өнім есебі қарастырылды)

5.1. ЖШС негізгі экономикалық көрсеткіштері
Дипломдық жобада Қайсар-сүт ЖШС мысал ретінде қрастырылып экономикалық тиімділігі есептелінді Қайсар-сүт ЖШС 1996 жылы құрылған.ЖШС-тің нарыққа енгеніне он жыл болды. Осы уақыт аралығында фирма бүкіл Қазақстан территориясына таралған, республиканың барлық аймақтарын қамтитын дайын өнімін өткізетін диллерлік торабын дамытты. Республиканың оңтүстік астанасынан, Алматы қаласынан шаруашылық өнімі бүкіл Оңтүстік Қазақстанға (Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарына) таратады[11].
2008 жылдан бастап Астана қаласында жұмыс істейтін филиалы бүгінгі күнге үлкен жеті облыстарды камтиды.
Олар: Қарағанды, Ақмола, Петропавл, Өскемен, Павлодар, Ақтөбе, Қостанай облыстары. Қазіргі уақытта Астана каласында орналасқан филиал фирманың барлық тауар айналымының 40% қамтамасыз етеді, ол жұмыс істей бастаған уақытымен салыстырсақ 4 есе көбірек.
Кәсіпорынның негізгі іс-әрекеті баспа өнімін көтерме өткізу болғандықтан, жұмыстын бір бағыты Қазақстан бойынша үлкен дилерлік торабын құру болып табылады[8].
Сөйтіп, Астана қаласында аумақ бойынша клиенттердін саны 2015ж. 36 адамнан, 2016 ж. - 21 адамға дейін қысқарылды, ол аумақтағы орта деңгейлі дилерлерді біріктіру себебінен болады.
Осындай ірілендіру процессі Алматы қаласында да байқалады, мұнда 2015ж. 18 клиенттен кәзіргі күні 8 ірі дилерлер ғана қалды. Клиенттердің табиғи қысқарылуы, дилерлік торабты құру барысында, дебиторлық қарыздан бақылауын жақсартуға көмектеседі[9].

ЖШС-тің 2003-2006 жж. Тауарайналымының
географиялық бағытталуы

Сурет 1
Есепті кезеңде ЖШС іс-әрекеті табысты болды. Ол туралы 2 кестеде келтірілген қаржы-шаруашылық іс-әрекеттерінің негізгі көрсеткіштердін динамикасы куәландырады.
2 кесте
2015-2016жж. Қайсар-сүт ЖШС-нің негізгі технико-экономикалықкөрсеткіштері

№
Көрсеткіштер
Өлшем бірлігі
2005ж.

2006ж.
Ауытқу
(+,-)
Өсу қаркыны
%
1
2
3
4
5
6
7
Табыстың бағалануы
1
Өнімді (қызметті, жұмысты) өткізуден алынатын табыс
Мыңтг.
326247
457308
+128062
138,9
2
Өнімнің (кызметтің, жұмыс тың) өзіндік құны
Мыңтг.
267533
371486
+112842
143,6
3
Жалпытабыс
Мыңтг.
70602
85822
+15220
121,6
4
Кезеңніңшығындары
Мыңтг.
51859
56121
+4262
108,2
5
Салықсалынғанғадейінгітабыс
Мыңтг.
18743
29701
+10958
158,5
6
Рентабельділік
%
5,7
6,5
+0,8
1Д4
7
Жұмыс шылардың орташа сан тізімі
Адам
27
29
+2
107,5
8
Еңбекөнімділігі
Мыңтг.
12194,3
15769,2
+3,575
129,3

2 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
Баланстың құрастыру уақытына активтердің ликвидтілігі мен төлеу қабілетін бағалау
9
Ағымдағыактивтер
Мыңтг.
52667
98380
+45713
186,8
10
Ағымдағы
міндеттемелер
Мыңтг.
37249
68194
+30945
183,1
11
Ақшақорлары
Мыңтг.
4057
14907
+10850
367,4
12
Дебиторлықберешек
Мыңтг.
38712
91178
+52466
235,5
13
Басқадайактивтер
Мыңтг.
5864
6103
+239
104,1
14
ОзіндікайналымБасқадайактивтеркапитал
Мыңтг.
15418
30 186
+14768
195,8
15
Кредиторлықберешек
Мыңтг.
37249
68 194
+30 945
183,1
16
Жалпы өтілу коэффициент (ағымдағы)

1,41
1,44
+0,03
102,1
17
Абсолюдтыөтілу коэффициент (оперативті)

0,11
0,22
+0,11
200
18
Аралықөтіле коэффициент (сын)

1,31
1,65
+0,34
126,0
19
Өзіндік айналым қорларымен камтамасыз етілген коэффициенті

0,29
0,31
+0,02
106,9
Іскерлікбелсенділіктібағалауы
20
Өзіндіккапиталдың айналым коэффициенті (сатудан түскен табыс өзіндік капитал)

21,4

10,9

-10,5

50,9
21
Ағымдағы активтердің айналым коффициенттері(айналымсаны) (сатудан түскен табыс ағымдағы активтердің орташа құны)

6,3

4,7

-1,6

74,6
22
Ағымдағы активтердің айналымы (бір айналымның ұзақтылығы) (360* ағымдағы активтердің орташа құны сатудан түскен табыс)

Күн

57,6

77,5

+ 19,8

134,6
23
Дебиторлық берешек айналымының коэффициенті (сатудан түскен 4табыс дебиторлық берешектің орташа көлемі)

8,5
4,7
-3,8
55,3
2 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
24
Дебиторлык берешек айналымының орташа уақыты(360* дебиторлық берешектің орташа мөлшері сатудан түскен табыс)
Күн
42,2
73,8
+28,5
159,5
25
Кредиторлық берешектін айналым коэффициенті (сатудан түскен табыскредиторлық берешектің оріаша мөлшері)

8,6
6,5
-2Д
75,15
26
Кредиторлық берешек айналымының орташа уақыты (360* кредиторлық берешектін орташа мөлшері сатудан түскен табыс)
Күн
40,7
52,7
+14
129,9
Кәсіпорынның қаржылық есебібойынша

Есептелген коффициенттердің талдауы арқылы келесідей қортындылар келтіруге болады:
жалпы ликвидтік коэффициент көрсеткіші 2016 ж. 1,44 ал 2015ж. 1,41 болды, оның жоғарлауы ликвидті ағымдағы, активтердің барлық сомалардын жоғарлауын және барлық төлем міндеттемелер сомаларыныңтөмендеуін көрсетеді, ол болса, оның маңызының 0,9 коэффициентін оңмінездейді;
абсолютгы-ликвидті коэффициент көрсеткішінің 2016ж. 0,11 -ден 2015ж.0,22-ге өсуі балансты құру күніне қарызын өтеуіне қабілетті ағымдағыберешек бөлігінің өсуін көрсетеді. Егер 2015 жыл көрсеткіші оптималды0.2-0.5 көрсеткішіне сәйкес болса, 2016ж. жағдай жақсарылды;
аралык ликвидті коэффициент көрсеткіші 2016ж. 1,31-ден 2015ж. 1,65-ке дейін өсуі ағымдағы міндеттемелер бөлігінің өсуін білдіреді, ол тек ақшалай қорлар есебінен ғана төлене алмайды, сонымен қатар, жіберілген өнімнен алынатын түсімдерденде төленеді. Осы коэффициенттін оптималды мәні бірден жоғаруы болуы тиіс; өзіндік айналым коэффициент мәнінің 2015 жылы 0,29-дан, 2016 жылы-0,31-ге дейін өсуі, кәсіпорынның каржылық тұрақтылығына қажетті, оның жеке меншік айналым қорларының өсуін көрсетеді және де бұл көрсеткіш оптималды мәніне сәйкес, яғни ол бірден жоғары болуы тиіс;
өзіндік капитал айналым коэффициент көрсеткішінің2015ж. 21,4-тен, 2016ж. 10,9-ге дейінтөмендеуікәсіпорынакционерлердіңқорларынқолданутиімділігіиіңтөмендеуінкөрсетеді;
ағымдағыактивтерайналым коэффициент көрсеткіштерінің2005ж. 6,3-тен2016ж. 4,7-ге дейінтөмендеуі, ұйымныңқосымшаөнімөндіругеқажеттікорлардыбосатуқабілетінжоғалтқаныңкөрсетеді. Бұған ағымдағыактивтердінайналымкүндерініңжоғарлауындакөрсетеді: 2015ж. 57,6күннен, 2015ж. 77,5 күнгедейін;
дебиторлық берешек коэффициент көрсеткішінің 2015ж. - 8,5-тен, 2016ж -4,7-ге дейін төмендеуі сатып алушылардың өнімді өткізу табысыменсалыстырғанда, дебиторлық берешек өсуінің алда болуын көрсетеді, оныдебиторлық берешектің 2,4 есеге жоғарлауы куәландырылады.
Коэффициент көрсеткішінің төмендеуі сатып алушыларға берілетін несиекөлемінің жоғарлауын көрсетеді. Дебиторлық берешектін айналымкүндері 2015ж. 42,3 күннен 2016 ж. 71,8 күнге дейін көбейді, яғниклиентке төлемге жазылғаншоттарды төлеуге қажетті уақкыты жоғарлады,бұл теріс мінезделінеді;
кредиторлық берешек айналым коэффициент көрсеткішінің 2015ж. 8,8-ден, 2015ж. 6,7-ге дейін төмендеуі өнімді өткізуден алынатын табыс пен салыстырғанда, ұйымның қредиторлық берешек өсуінің көбірек болуын көрсетеді, бұл ұйымның кредиторлық берешегінің 83,1% мөлшеріне жоғарлауымен байланысты. Сонымен, кәсіпорын несиеге сатуда жоғарлатады, бұл теріс тенденция. Бұны кредиторлық берешектің айналым күндерінің 2005ж. 40,7 күннен, 2016ж. 53,7 күнгедейінжоғарлауыкөрсетеді.
Сонымен, Қайсар-сүт ЖШС-нің ликвидтік және төлем қабілет көрсеткіштері 2016 жылы 2015 жылмен салыстырғанда жақсарды, бұл кәсіпорынның өндірістік-өткізу іс-әрекетінің тиімділігімен байланысты. Бірақта өзіндік капитал, ағымдағы активтердің, дебиторлық және кредиторлық берешектің айналым коэффициенті кәсіпорынның 2016 жылы іскерлік белсенділігінің төмендеуін сипаттайды.
5.1 Жобадағы кішкентай ғана құрылғыларға жұмсалатын ақша қаражатын жұмсауды есептесек:
5.1.1 Жасалатын жоба бойынша ҚЖ(қаржы жұмсалымы)тг, [ КВ (капитальвложения)] ақша қаражатын жұмсау
ҚЖ=Sкш + Sмжш +Sжтш +Sжтш +Sүш (5.1)
бұл жерде Sпо-материалдар мен жинақтайтын бұйымдар алуға шығындар 5.1 кесте;
Sкш-көлік шығындар
Sмжш- монтаждау жұмыстарына кететін шығындар
Sжтш- жүйені тексеруге кететін шығындар
Sүш –үстеме шығындар
5.3 кесте- Гидроэлектр станциясындағы кішкентай ғана құрылғыларға сатып алынған материалдардың, жинақтайтын бұымдардың және көлік шығындарының бағасы

Құрылғының аталуы
саны
Шығындар, теңге

Құрылғыны алу
Көлік шығындары

бірлікке
жалпы

1
2
3
4
5
К145УД1
1
700
700
20
К140УД7
1
850
850
20
КР140УД20А
1
1000
1000
30
ЛА9
1
560
560
20
ТМ2
2
680
1360
30
К142ЕН9Б
1
920
920
30
КТ315Г
1
300
300
20
КТ3117А
4
255
1020
30
КТ815Г
1
390
390
20
Резистор
31
150
4650
60
Конденсатор
10
100
1000
30
Екі позициялық ауыстырып қосқыш
9
200
1800
40
Екі позициялық кнопка
16
150
2400
40
Екі полярлы екі позициялық ауыстырып қосқыш
2
300
600
20
Барлығы

17550
410
Шығынның жалпы сомасы

17960

5.1.2 Еңбек ақыны төлеудің шығындары былайша есептеледі:
Sеқ = Sқұрас. + Sмонт. (5.2)
Sқұрас.= Sнег.құрас. + Sқос.құрас. + Sәс.құрас. (5.3)
Sмонт. = Sнег. монт.+ Sқос.монт.+ Sәс.монт. (5.4)
бұл жерде Sеқ - Еңбек ақы төлеудің шығыны, Sнег- негізгі еңбек ақы шығыны, мына формула бойынша табылады:
Sнег.=τ × Тф × 3 адам (5.5)
Sқос. –қосымша еңбек ақы мына формула бойынша есептеледі:
Sқос. = 0,1×Sнег. (5.6)
Sәс - әлеуметтік салық негізгі және қосымша еңбек ақының 20% құрайды.
Құрастырушылардың(конструкторлардың) негізгі еңбек ақысы 5.5 фомуласы бойынша есептеледі:
Sнег=τ × Тф × 3 адам =24×400×3=28800
Құрастырушылардың қосымша еңбек ақысы 2.6 фомуласы бойынша есептеледі:
Sқос = 0,1×Sнег=0,1×28800=2880
Әлеуметтік салық негізгі және қосымша еңбек ақының 20% құрайды және 6336 теңгені құрайды.
5.2 формуласы бойынша құрастырушылардың еңбек ақыларына кететін шығынды және келесіні табамыз:
Sқұрыл= Sнегқұрыл + Sқосқұрыл + Sәсқұрыл =28800+2880+6336=38016

Үш монтажниктің негізгі еңбек ақысы 5.5 формуласы бойынша есептеледі:
Sнег=τ × Тф × 3 адам =40×400×3=48800
Монтажниктердің қосымша еңбек ақысы 5.6 формуласы бойынша есептеледі:
Sқос. монт.= 0,1× Sнег. монт.=0,1×48000=4800
Әлеуметтік салық негізгі және қосымша еңбек ақының 20% құрайды және 10560 теңгені құрайды.
5.3 формуласы бойынша құрылымшылардың еңбек ақысына кететін шығынды есептейміз және келесіні аламыз
Sмонт. = Sнег. монт.+ Sқос.монт.+ Sауыс.монт. = 48000+4800+10560=63360
Осылайша, еңбек ақыға кететін жалпы шығындарды 5.2 формуласы бойынша табамыз.
S еқ = S құрас. +S монт. = 38016+63360 =101376
5.3.1 Монтаж кезінде электр энергиясына кететін шығын
Пайдаланылатын электр энергиясына кететін шығын мына формула бойынша анықталады
С жалпы эл. = С эл ٭∑ (Вr ٭п ٭ P пайд) (5.7)
бұл жерде Вr – элементтің жұмыс уақыты, жыл, сағат
п- осы типтің элемент саны
P пайд –элементтің пайдаланатын уақыты, кВтсағ
С эл- пайдаланатын электр энергиясының бағасы.
Элемент 40 сағат жұмыс жасаған және бағасы 1 кВтсағ уақытта электр энергиясы 4,7 тең келеді. Алынған мәндерді 6.7 формуласына қоямыз:
С жалпы эл. = С эл ٭∑ (Вr ٭п ٭ P пайд) =4,7٭(40٭1٭0,5) =94 теңге.
5.3.4 Жүйеде пайдаланылатын өлшеу құралдарын тексеру Мемстандарт органдарында жүргізу жоспарланады. Құрылғыны тексеруге қажетті шығындардың тізімі 5.4 кестесінде көрсетілген
5.4. кестесі- құрылғыны тексеруге қажетті шығындар
Құрылғының аталуы
Дана саны
1 бірлікті тексеруге кететін шығындар, теңге
Жалпы шығын, теңге
Температура көрсеткіші
1
1603
1603
Шығын көрсеткіші
1
4200
4200
БАРЛЫҒЫ

5803
5.2.5 Өзге шығындар материалға, жинақтау құралдарға, еңбек ақыға, электр энергиясына және өлшеу құралдарын тексеруге кететін шығындардың 20% және 41471,93 теңгені құрайды.
5.1 формуласы бойынша күрделі қаржы жұмсалым сомасын анықтаймыз
ҚЖ=17960+10376+94+5803+41471,93=166704,93 теңге
5.3 Құрылғыны пайдалануға кететін шығын сметасы
5.3.1 Қондырғының элементтері пайдаланатын электр энергиясының шығындарын есептеу.
Пайдаланатын электр энергиясының шығындары
Сжалпы эл.=Сэл٭∑ (Вr ٭п ٭ P пайд) формуласы бойынша есептеледі
(5.8)
бұл жерде Вr – элеметтің жұмыс уақыты жыл, сағат
п- осы типтің элемент саны
P пайд –элементтің пайдаланатын уақыты, кВтсағ
С эл- пайдаланатын электр энергиясының бағасы.
Элемент күніне 24 сағат және жылына 365 күн жұмыс істеген кезде 8760 сағат және 1 кВтсағ 4,7 теңгеге тең келетін электр энергиясын аламыз.
Алынған мәндерді 2.8 формуласына қоямыз:
Сжалпы эл.=Сэл٭∑ (Вr ٭п ٭ P пайд) =4,7٭(8760٭1٭0,5) =20586 теңге.
5.3.2 Гидроэлектр станциясындағы жұмысшыларының еңбек ақысын есептеу
Оператордың еңбек ақысы 78000 теңге, демек негізгі еңбек ақының қоры
ЕАҚ ен. де нег=78000٭12*2=1872000 теңгені құрайды.
Қосымша еңбек ақының қоры негізгінің 10 % құрайды, яғни
ЕАҚ ен. де нег=1872000·0,1=187200 теңге.
Барлығы, жылдың еңбек ақы
ЕАҚ=ЕАҚ нег+ЕАҚ қос=1872000+187200=2059200теңгені құрайды
Әлеуметтік сақтандыру (әлеуметтік салық) әлеуметтік салық ставкасы бойынша 20%
2059200٭0,20= 411840 теңгені құрайды.
5.3.3 Амортизаторлық есептеулердің үлкендігін анықтайық. Құрылғының бағасы 166704.93 теңгені құрайды, сонда амортизаторлық есептеулер 15 % құрайды.
166704.96·0,15=25005.74 теңге.
5.3.4 Үстеме шығындарды өткен элементтердің сомасынан 20-дан 30% -ға дейін қабылдаймыз және 605930,13*0,25=151482,53 теңгеге тең қабылдаймыз.
5.3.5 Техникалық қауіпсіздік қызметі мен өлшеу жүйесін тексеру шығындары сол күйінде қалып 5803 теңгені құрайды.
5.3.6 Қосымша бөлшектердің шығындарын сатып алынған материалдар мен құрастыруға арналған құралдарының бағасынан 10% қабылдаймыз, 17960٭0,1=1796 теңге.
5.5 кесте- Әзірленген құрылғының жылдық пайдалануының сметасы
Шығын элементтері
Сома, теңге
1. Қосымша бөлшектерге шығын
1796
2.Электр энергиясы
20586
3. Еңбек ақы
475200
4.Әлеуметтік салық
95040
5.Негізгі қорларды амортизациялау
13308,13
6.Үстеме гығындар
151482,53
7.ТҚ және ЖӨТ-ге кеткен шығындары
5803
БАРЛЫҒЫ
763215.66
5.4 Экономикалық тиімділікті есептеу
Құрылғыны сатып алуға кететін ағымдағы шығындардың экономиясы Э аш мына формула бойынша анықталады
Э аш =S1-S2 (5.9)
бұл жерде S1 және S2-ұқсас және әзірленген құрылғының бағасы. Әзірленетін ұқсас қондырғы ретінде VERSA SWITCH VS 5100 алайық оның бағасы 840000теңге.

5.4 кесте – жылу санауыш КМ-5 құрылғыға ұқсас әзірленетін құрылғы

Элемент
Сома, теңге
1. Модуль КМ
65815
2. Жинақтау бөлшектерінің топтамасы
68592
3.КТСП-Р 120 (200) термоөзгерткіштердіңбір топтамасы
33440
4. Үздіксіз қоректену блогы БП-5Б
45400
БАРЛЫҒЫ
802247

Осылайша, ағымдағы шығындардың экономиясы:
Эаш =802247-166704,93= 635542,07 теңгені құрайды.
Жылдық экономикалық тиімділік формуласы бойынша табылады.
Эr = Эаш –Е ×КВ (5.10)
(2.8) формуласына мәндерді қоя отырып
Эr =635542,07-0,15×166704,93=610563,33
Өтімділік мерзімін төмендегі формуласы бойынша анықталады:
( 5.11)

Өтімділік мерзімін (6.9) формуласы бойынша есептейміз де

аламыз.

Күрделі қаржы жұмсалым тиімділігінің коэффициентін (5.12) формуласы бойынша есептейміз

(5.12) формуласына коэффициент мәндерін қоямыз да

аламыз.

Қорытынды: технико-экономикалық есептеулерді дипломдық жобаны іске асыру өте өзекті екенін ескере отырып, мысал ретінде және жасауға кеткен барлық шығындарды 0,27 жылда өтейтінін, қондырғының жоғарғы технологиялылығын көрсетті. Сондай-ақ ағымдағы шығындардың экономиясы 635542,07 теңгені құрайды, жылдық экономикалық тиімділік 610563,33 теңгені құрайды, ал қаражат құралдарын салу тиімділігінің коэффициенті 3,7 тең келеді.