ФОЛКЛОРИСТИКАДАҒЫ МИФ
ФОЛКЛОРИСТИКАДАҒЫ МИФ, ОНДАҒЫ ФЕТИШИЗМ МЕН АНИМИЗМ ТАБУ НАНЫМ-СЕНІМ МӘСЕЛЕЛЕРІ
М. Иманғазинов, Б. Есімбекова
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті,
Талдықорған қ.
Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы, Алматы қ.
Мелеагр жөніндегі аңыз ертеде грек жерінде мекен еткен әр халықтар мен рулардың әдеби мұраларында сақталған. Оның қысқаша мазмұны төмендегідей суреттеледі:
Олимпиялық құдайларға аса бай құрбандық шалған калидондық патша Ойней, тек Артемиданы ған назарына алмағандықтан, аң құдайы – сол елге қаhарлы жабайы қабан жібереді. Мейірімі жоқ, қаhарына мінген аң бүкіл Калидон төңірегінің тозаңын шағарады, ағаштарды түбірімен жұлып, жүзімдіктер мен жеміс-жидекті жапырумен болады, тіпті адамдарды да аямайды. Осы қайіпті аңды аулауға Ойнейдің ұлы Мелагр, бас болып, Грекияның көптеген ұлы батырларын жинайды. Осы аңның көзін құрту үшін Афинадан, Спартадан, Мессения мен Ферыдан, Иолктан, Аркадия мен Фессалиядан батырлар қатысады. Жоғарыда айтып кеткен жалпыгрекиялық фольклор санатына кіреді деуіміздің себебі де сол.
Мелеагр туған кезде анасы Алфеяға тағдыр құдайлары мойралар (грек мифологиясында мойралар мен орлар Зевс пен Фемиданың қыздар болып сипатталады, соған қарағанда олардың генезизінде әлдебір ортақ туысқандық байланыс болуы мүмкін, адам тағдырын болжайтын, алдын-ала жазып қоятын ерекше қасиеттері бар. Қазақтағы «маңдайына жазылған», «тағдырдың жазуы») дегенге келеді келіп, біреуі оған: «Сенің балаң шырақтың мына бас жанып біткенде өледі» - дейді. Алфея пілтені сол сәтінде өшіреді де, оны қобдиға тығып, сақтап қояды.
Мелеагр көптеген ерлік жасап аты шығады. Аргонавтылар сапарына да қатысып, қаhармандық игі істер атқарады.
Артемиданың қаhарлы қабаны калидондықтардың әбден зығырданын қайнатқаннан кейін, аңға шыққандарға «кімде-кім қабанды өлтірсе, басы мен терісі сол адамға тиесілі» дегенді естіген батырлар, әрқайсысы да қабанды өлтіруге құлшына кірісіп, атсалысады. Аңшылардың ішінде әсіресе көзге түскені аркадылиялық аңшы қыз Атланта еді. Ол бірінші болып қабанды жаралағандықтан, Мелеагр орман тағысының басы мен терісін Атлантаға ұсынады. Бірақ, Мелеагрдың нағашы ағасы Плексип бұл таңдауға қарсы шығып, Атлантаның қолындағы олжаны тартып алғаны үшін, қаны басына шапқан Мелеагр нағашы бауырын сол заматта-ақ жайратып салады. Баласына ыза болған Алфея қобдидан шырақ пілтесін алып, от қойып, жағып жібереді. Шырақ пілтесі жанып бітіп, күлге айналасымен Мелеагр да өледі. Кейін есін жиған Алфея істеген ісіне назаланып, өзіне-өзі қол салады. «Жоғарыдағы миф – аналық құқық уақытының сарқыншағы, шешесінің інісі оның ең жақын туысқаны есептелгендіктен, ең жақын туысты өлтіргені үшін кек алу қажет еді. Гректерде ежелгі уақытта аналық құқық болғандығының дәлелі ретінде Мелеагр туралы мифті Ф.Энгельс өзінің «Отбасы, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбегінде пайдаланды» деп жазады Н.А. Кун өзінің осы аңыз жөніндегі пікірінде.
Қазақ халқының салт-дәстүріндегі аға-бауыр, ағайын дегенге қарым-қатынас пен мінез-құлықты біршама болса да ежелгі гректердің салтынан қазаққа тән, жақын келетін элементтерді аңғару қиын емес. Мәселен, ауыз әдебиетіндегі мұралардың ішінде, «… қалың жаудың ортасында өзінің әйелі мен баласын қалдырып, сәйгүлік атына бауыры мен досын мінгізіп, қоршаудан шығарып жіберген қазақ батырын көріп, таң-тамаша болған дұшпанның ханына: «әйел-жолда, бала-белде, дос пен бауыр табылмас» дегені көп ретте жоғарыдағы аңыздағы сюжеттің идеялық-мазмұнына сәйкес келетін әдеби мұра.
Жалпыгректік ортақ аңыздардың ішіне аргонавтылар (нақты «Арго» кемесінде жүргізушілер) туралы миф те кіреді.
Бұл аңыздың басты қаhарманы-Фессалия патшасы Эсонның жалғыз ұлы Ясон жөнінде.
Апплодардың өз қолымен жазып кеткен аңызының желісінде, Эсонның кіші інісі Пелий Ясонның әкесімен арам жолмен билікті тартып алып, оның басқа туысқандарын қатігездікпен қудалайды. Ясонды әкесінің достары аман алып қалып, кейін оны кентавр Хирон тәрбиелеген.
Бір күні Пелий және басқа да қонақтар қатары Иолк қаласында (Фессалиядағы қала) Посейдонның құрметіне орай өткізіліп жатқан мерекеде тойлап жатады. Сол тойға Ясон да келеді. Тек өзеннен өтерде аяғындағы сандалы суға түсіп кеткендіктен, мерекеге сыңар аяқ киіммен келеді. Пелийдің, сәуегейдің болжауынша, билігін мерекеге сыңар аяқ киіммен келген адам тартып алмақ. Фессалия патшасы Ясонды көріп, сол жайт есіне түсіп, одан «егер қолыңда билік бола тұрып, алдыңдағы адам сенің өліміңе себепші болатындығын білсең оған не істер едің?» дейді. Ясон көп ойланбастан «алтын жабағыны алып келуге бұйрық берер едім» деп жауап береді. Сол замата-ақ пелий Ясонға колхидаға алтын жабағыны алып қайтуға бұйрық береді.
Алтын жабағы-қошқардың алтын жүнді терісі Колхидадағы арестің бағында, (қазіргі Грузия маңындағы ауданда) өгей шешелерінен Беотиядан қашып шыққан ағалы-қарындас Фрикс пен Гелланың иелігіндегі дүние болатын. Ағайынды Фрикс пен Гелла жер асты патшалығындағы шешелерінің берген алтын жабағылы қошқарға мініп, ұшып бара жатқанда, гелла дарданелл бұғазы маңындағы жердегі теңізге аьайсызда аударылып түседі, содан бастап сол маңды ежелдегілер геллеспонт (гелла теңізі) деп атап кеткен, ал Фрикс аман-есен Колхидаға дейін жетеді. Фрикс Зевске сол қошқарды құрбандыққа шалып, терісін сол маңдағы арестің бау-бақшасына іліп кетеді.
Ясон Фрикстің ұлы Аркті көмекке шақырып, кеме жасап беруін өтінеді. Арг Афинаның қолдауымен Зевстің Додондағы тоғайынан алынған қасиетті еменнің бір бөлігінен әрі жеңіл, әрі тез жүзетін он ескекті «Арго» кемесін жасап береді (кеменің атын Арт жасағандықтан, «Арго» деп қояды). Жорыққа қатынасатын батырлар да кеменің атына байланысты «аргонавтылар» («Арго» теңізшілері) деп аталады.
Аргонавтылар сапарында оларды көптеген таңғажайып оқиғалар күтіп тұрды. Солардың ішіндегі аса көрнектісі – фракиядағы Финей атты соқыр сәуегеймен кездесулері. Құдайлар оны Зевстің болашағын қарапайым халыққа ашып айтып бергені үшін, екі көзін соқыр етіп, үнемі аштықта ұстап отырады. Жарты әйел, жарты құс денелі гарпиялар оның дайындаған азығын жеп, бүкіл үйге жан төзгісіз жаман иіс қалдырып кетеді. Батырлар Финейді құтқарады. Оның есесіне Финей Симплегад құздарының арасынан қалай өту құпиясын ашып береді. Симплегад құздары бір-бірінен ажырап барып, сонан соң қайтып, сатыр-күтір етіп бір-бірімен соқтығысады. Аргонавтылар өздерінен бұрын жабайы көгершінді ұшырып жібергенде құз тастары қайта соғысқанда құстың құйрық қанатын ғана қысып қалады. Аздап күткен аргонавтылар құз тастары қайта ашылғанда, Афина-Палладаның көмегімен кемелерімен бұғаздан оқтай зулап өте шығады. Қосылған құздар кеменің артқы бір бөлшегін ғана қақшып үлгереді де, мүлдем қозғалыссыз тұрып қалады. Колхидада бұл тұста ұлы Эет билеп тұрған. Қызы Медея Ясонды ұнатып алып қалып, Эеттің небір күрделі тапсырмаларын орындауға Ясонға жәрдем етеді. Ясон тұмсығынан от-жалын үрлеген, аяғы мыс, жотасы темір өгіздерді жегіп, Арестің құрметіне арнап, темір соқамен жер жыртып, айдаhардың тістерін сеуіп, одан өсіп шыққан қарулы жауынгерлермен соғысып, олардың бәрін қырып салады. Медея алтын жабағыны күзетіп тұрған айдаhарды сиқырлы сусынмен ұйықтатып тастап, Ясон екеуі алтын жүнді теріні алып, Колхида жағалауынан Аргоға отырып, жүзіп кетеді.
Эет кеменің артына түсіп қуып жетпек болғанда, Медея өзімен бірге алып кеткен бауырын өлтіріп, денесін паршалап, бөлшегін теңізге тастайды. Әкесі баласының теңізде бөлшектенген денесін жинап, жерлегенше «Арго» талай жерге дейін ұзап кетеді. Бастарынан талай қауіпті жағдайлар мен түрлі таңғажайып оқиғаларды өткізген аргонавтылар аман-есен Грекия жағалауына жетеді.
Иолкқа жеткен Ясон өзі жоқта әке-шешесін өлтіріп тынған пелийден Медеяның көмегімен кегін қайтарады. «жастық-шағыңды қайтарамын» деген желеумен Медеяның кеңесі бойынша, өз қыздары Пелиді балталап, қазанға салып қайнатады.
Осы қылмыстары үшін Ясон мен Иолктан қуылып, он жыл бойы Коринфте тұрады. Коринфтың патшасы қызы Главканы (басқа мифте Кресуа) Ясонға бермек болып келісімін бергенде, Ясон Медеяны тастап, жаңадан некеге отырады. Еврипид пен Сенеканың трагедияларындағы айтылған оқиғадан кейін Медея аз уақыт афинада тұрып, кейін өз отанына оралып, әкесінің бауыры узурпатор Персті өлтіріп, билікті әкесіне алып береді.
Медея туралы аңызды қазақ тіліне тұңғыш рет ақындық мүмкіндігін мейлінше шебер пайдаланып, аудырған белгілі сөз зергері, ақын – Қайрат жұмағалиев. Әлемдік өнер тарихынан айтулы орын алатын эллиндер мәдениетінің алып өкілдерінің бірі – Еврипидтің драмалық поэзиясы бүкіл болмыс-бітімі жағынан ежелгі заманның әйгілі трагиктері эсхил, Софокл еңбектерімен пара-пар түсетін айшықты дүниелер. Сондай жауhарлардың бірі осы «Медея» трагедиясы. Жоғарыда атағанымыздай, ана тілімізге аударылған әлемдік деңгейдегі тамаша драмалық туынды қазақтың профессионалды артистерінің арқасында, мәдениет пен өнерді бағалайтын талғампаз жұртшылықтың назарына ұсынылып, талай жылдар бойы сахна төрінен лайықты орын отырған айтулы шығармала
Фолклористикадағы миф, ондағы фетишизм мен анимизм табу наным-сенім мәселелері
ДАСТАНДАРДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ОБРАЗЫ
Басқа сөзбен айтқанда Ұмай ана - Түркі тілдес халықтарының дүниетанымындағы дәстүрлі әйелдік бастаудың символы
ҚАЗАҚ ЭПОСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ ОБРАЗЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
Ежелгі тарихи мифтер
Қазақ мифологиялық фольклорындағы ұлттық таным
Көркем әдебиеттегі аңыз және мифтің мәні
Миф терминінің анықтамасы
Қазақ халық прозасындағы әпсана-хикаят жанры
Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем
Қорқыт Ата ертегілері мен дастандары - түркі мифологиясының қайнар көзі