Азияның басты өзендерінің географиялық ерекшеліктері

Янцзы өзені -- Азия өзендерінің аса зоры және дүние жүзіндегі ең ірі өзендердің бірі. Оның ұзындығы – 5530 км ,бассейнінің ауданы – 1726 мың км, орташа су шығыны 22 000 м3 /с – қа тең. Янцзы Тибет тау қыратынан басталып, мұздықтардан шығатын көптеген салалардан құралады. Өзен жоғарғы ағыс тұсында Цзиньшацзян деп аталады. Янцзы таулардан шыққан соң Қызыл Бассейн деп аталатын кең тектоникалық қазаншұңқырлардың ішіне енеді, содан соң ол Оңтүстік – Шығыс Қытайдың біршама аласа тауларын кесіп өтеді. Янцзы көптеген жоталар мен массивтерді тіліп өтетіндіктен, кеме қатынасын өте қиындататын табалдырықтар жасап ағады. Ұлы Қытай жазығына шыққаннан кейін Янцзы кей жерлерде көл тәрізді қолтықтар құрап көптеген тарамдарға бөлінеді. Бас арнамен тармақтар каналдар арқылы қосылатын, мұндай көлдер өзен ағысын реттеп отырады.
Олардың өзі де Янцзының негізгі арнасы деңгейіне тәуелді болады да, ауқымы мен пішіні ылғи өзгеріп отырады. Су тасыған кезде кейбір көлдер жайдақ учаскелерге жайылып, көлеиі өте үлкейіп кетеді. Янцзы Шығыс Қытай теңізіне құятын жерінде 40 жыл шамасында 1 км – дей кеңейетін атырау құрайды.
Янцзы режимі нағыз муссондық емес. өзен бүкіл жыл бойында су шығынының көптігімен сипатталынады, ол жаздағы муссондық жаңбырлармен, бастау маңында еріген қар және мұз суыментолығады, және төменгі ағысындағы оның режимін жоғарыда айтылған көптеген көлдер реттеп отырады. Ағыстың төменгі бөлігіне (шамамен Уху қаласына дейін) судың деңгейіне толысулар едәуір әсер етеді. Теңіз толқындарының ығыстыруы әсерінен су деңгейі тәулік сайын 4,5 м3 көтеріледі, жылдық орташа тербеліс 6 м дейін жетеді.
Янцзы – Қытайдың ең ірі транспорттык магистралы. Ондағы кеме қатынасы Қызыл Бассейн шегінде Ибинь қаласынан жоғарырақтан басталады. Өзеннің төменгі ағысы бойымен мұхиттық кемелер Ухань қаласына дейін көтеріледі. 1957 жылы Ухань қаласы маңында Янцзы үстінен темір жол және автомобиль қатынасы үшін алғашқы көпір салынды. Янцзы және оның салаларының сулары егістіктерді суару үшін кеңінен падаланылыды.

Янцзы өзеніндегі су деңгейінің жыл ішіндегі өзгеруі.

Үнді Мұхит алабының ірі өзендеріне – Үнді, Ганг, Брахмапутра, Тигр және Евфрат жатады. Бұл өзендер таудан басталатындықтан, мұздық пен жаңбыр суымен қоректенеді. Жазғы жаңбырлы маусым кезінде өзендеодің деңгейі шұғыл көтеріледі. Өзендер негізінен егістік алқабын суаруға пайдаланылады.
Ганг өзені – маңызы жағынан Үндістанның бірінші өзені және Азияның суы мол өзендердің бірі. Ганг бассейнінің облысы қуатты өзен жүйесі қалыптасуы үшін ерекше қолайлы. Өзен Гималайдың жауын – шашыны мен қары мол биік тауды аудандарында басталып, содан соң кең – байтақ ылғалы көп ойпатқа шығыды. Гангының ұзындығы – 2700 км, ал бассейнінің ауданы – 1125 мың км2 . Өзеннің орташа шығыны – 2700м / с, яғни Хуанхэнің шығынынан 5 еседен аса артық. Ганг екі бастаумен (Бхагиратхи және Алананда) боп 4500 м биіктіктен басталады да, Гималай тауларының солтүстік жоталарын тар шатқалдармен тіліп өтіп, жазыққа шығады, бұл жерде баяулап жай ағады. Ганг Гималай тауларынан көптеген суы мол салаларды, оның ішінде өзінің ең ірі саласы Джамнаны қосып алады. Декан таулы үстіртінде Гангқа құятын салалар әлдеқайда аз. Бенгал шығанағына құятын жерінде Ганг Брахмапутрамен бірге кең және ауқымы тез артып отыратын атырау жасайды. Екі өзеннің жалпы атырауының ауданы 80 мың км2 жетеді, ал бұл атырау теңізден 500 км2 қашықтықтан басталады. Ганг пен Брахмапутра тармақтары атырау жазықтығы шегінде арнасын ауыстырып, өзінің бағытын жиі өзгертіп отырады. Ганг өзені Гималай тауларындағы мұз бен қардың еруінен және жаздық муссондық жаңбырдан нәр алады.
Брахмапутра өзені – (жоғарғы ағысында Цангпо) Тибеттің оңтүстігінде – 4700 м биіктіктен басталады. Оның ұзындығы – 2900 км2, бассейнінің ауданы – 95 мың км2 – ден асады. Брахмапутра жоғары ағысында Гималай тауларын бойлай Тибет таулы қыратының оңтүстік шеткі аймғындағы кең алқаппен ағады. Гималай тауларының шығыс шеткі маңында өзен оңтүстікке кілт бұрылып, тауларды жарып жерінде көптеген сарқырамалары бар шоңғалды тар аңғар құрайды. Ойпатта Брахмапутра жай ағады, тармақтарға бөлініп, Гангпен атырауы ортақ жерінде арнасын жиі ауыстырып отырады. Брахмапутраның суы жер суаруға кеңінен пайдаланылады, ол сағасынан шамамен 1300 км дейін кеме қатынасына жарамды.
Амудария (латын тілінен аударғанда «оксус, арабтар, Жейхун» деп атаған) – ТМД – дегі , Орта Азияның ең ірі және суы мол өзені. Жоғары жағында (Пяндж өзені) ТМД мен Ауғанстан шекарасын біраз бойлай ағады. Амудария Вахш пен Пяндж өзендерінің қосылуынан құралған, Арал теңізіне құяды. Ұзындығы 1415 км2, ал Пяндж бастауынан есептегенде 2540 км, алабы 309 000 км2 (Зерафшан мен Қашқадария алабтарын қоспағанда). Амудария алабы таулы және жазықтық болып 2 – ге бөлінеді. Өзеннің су жиналатын алқабы түгелдей дерлік таулы бөлігінде. Бұл жерде Вахш пен Пянджтен басқа басты салалары – Сурхаб, Кафирниган және Сурхандария құяды. Жазықтық бөлігінде 1257 км бойы ешқандай сала қосылмайды. Амудария Пяндж бен Вахштың қосылған жерінен Елшік қысаңына дейін ені 4 – 25 км – ге дейін баратын кең аңғардды бойлап ағады. Аңғардың беткейлері көлбеу, бірте – бірте маңайындағы жазыққа ұласып кетеді. Елшік пен Түйемойын қысаңдарының аралығында аңғардың ені тарылылады да (2 – 4 км – ден аспайды), беткейлері тік жарлы болады. Бұл аралықта өзен Қызылқұм мен Қарақұм арқылы ағады. Түйемойын қысаңынан шыққаннан кейін, Амударияның аңғара ондаған км – ге дейін кенейеді. Арал теңізіне құяр жерінде Амудария тарамдарға бөлініп кетеді де, аса зор атырауға айналады. Нүкіс қаласы тұсында өзеннің ежелгі атырауынан солға қарай (Дариялық) Көнедария құрғақ арнасы шығады. Өзеннің суы өте лайлы. Амудария арал теңізіне жыл сайын 270 млн.т тұнба әкеледі. Таудағы қар, мұз суымен қоректенеді. Жылдық ағынының 80 % - і Пяндж бен Вахшқа, қалғаны Кафирниган мен Сурхандария үлестеріне тиеді. Өзен денгейі наурызда (су жинайтын алқабтың төменгі бөлігінде қардың еруіне байланысты) көтеріле бастайды. Шілде – тамызда биік тау бастарындағы қар мен мұз тез ери бастағанда, су молаяды. Ең жоғары деңгей шілдеге ең төмен деңгей қаңтарға келеді. Деңгейдің жыл ішіндегі ауытқуы 2 – 3 м ге жтеді. Жер суаруға, булануға байланысты Амударияның су шығыны төменгі ағысынды күрт азаяды. Керкі қаласы тұсында жылдық орташа су шығыны 2000м3 /с. Төменгі ағысында 2 – 2,5 ай бойы мұз құрсанып жатады. Амудария жағаларында (әсіресе төменгі ағысында ) бұта тоғайлары, қамыс қопалары және шалғын өседі. Амудария жерсуаруда үлкен маңызы бар. Өзеннің алабындағы суарма егіс 1260 мың га-ға жетеді (Зиравшан мен Қашқария алаптарын қоспағанда). Амудариядан басталатын үлкен Қарақорым мен Амудария ─ Бұқар каналдарының шаруашылық мәні өте зор. Арнасының тұрақсыздығы Арал және Арал теңізінің алабының тұйықтығына байланысты Амударияның транспорттық мәні онша емес. Амудария мен оның салаларының су энергиясы аз пайдаланылады. Өзеннен сазан , қаяз, тыран, жайын, күректұмсық және тағы басқа балықтар ауланады. Амудария бойында Термез, Керкі, Шаржоу, Үргеніш, Нүкіс қалалары орналасқан.
Амур өзені – (монғол Хара – Мурен – қара өзен,қытайда Хэйлунцзян - қара айдаһар) – Шығыс Азиядағы өзен. Шилка мен Аргунның қосылуынан құрылып, Охота теңізіне құяды. Ұзындығы 2824 км , Аргунның басталатын жерінен сағасына дейін 4440 км. Амур алабы ТМД (Чита, Амур облысы , Хабаровск өлкесі), Қытай территориясында орналасқан. Алабының басым көпшілігі Қытай территориясында жатыр. Амур өзені дүние жүзінде оныншы орынды алады. Аңғарының сипатына қарай Амур үшке бөлінеді.
Жоғарғы Амур бастауынан Благовещенск қаласына дейін, ұзындығы 900 км шамасында. Орта Амур Благовешенск қаласынан Уссуридің сағасына дейін, ұзындығы 1000 км – дей. Төменгі Амур Уссуридің сағасынан құйылысына дейін, ұзындығы 950 км – дей.
Жоғарғы Амурдың аңғарының беткейлері биік, жартасы, арнасы тар (200 – 500 м.) Өзеннің сол жағында Нюкжа, оң жағында Үлкен Хирган жоталары жатыр. Амур орта ағысында Зея – Бурея жазығына шығыды. Зея саласы құйғаннан кейін, Амурдың суы екі есе молаяды, арнасы 2 км – ге дейін кеңейеді. Көп жерде кең аңғарды бойлап ағады, бұл арада ағыны бояулайды, жағалары жайпақ, батпақты келеді. Арнасында көптеген аралдар кездеседі. Кіші Хинганды кесіп өткен жерінде ғана каньон тәріздес жар қабақты тар аңғар жасап, қатты ағады. Аса ірі Уссури саласы қосылғаннан кейін, Амурдың суы тағыда біраз молаяды. Төменгі Амур ойпатында өзен аңғары қайтадан кеңейеді. Оның жайылмасында өзенмен тарамдар арқылы жалғасып жататын көптеген көлде бар. Олардың ішінде аса ірілері – Болонь, Удыль, Орель және Үлкен Кизи тағы басқа жатады. Бұл жерде өзенге сол жағынан бір ғана салс - Амгунь құяды. Амур сағасында жылдық орта су шығыны 11000 м3 сек. Суының мол болуы су жиналатын алқабының үлкендігіне, алабына, атмосфералық жауын – шашынның мол түсуіне байланысты. Амурдың гидрография торы өте күрделі. Бұған 10610 өзен (соның ішінде 1684 өзеннің ұзындығы 10 км – ден аспайды) мен су айдынының аумағы 10 600 км2 шамасында 161 426 көл кіреді. Амур және оның салалары көбіне жаңбыр суымен қоректенетін өзендер типіне жатады. Жылдық ағынның 75 – 80% - ы жаңбыр суы, 15 – 20% - ы еріген қар суы, 5 – 8% - ыжер асты суы. Аур өзені жазда муссондық жаңбырға байланысты тасиды. Қыста қар жамылғысы жұқа болғандықтан, көктемде өзен деңгейі аз көтеріледі. Қарашадан сәуірге дейін қатып жатады. Өзеннің ендік бағытта ағыуына байланысты барлық жерінде бір уақытта қатып, мұздан бір уақытта арылады. Амур - өн бойында кеме қатынасына қолайлы және Қиыр Шығыстың маңызды су магистралы.
Ертіс өзені ─ алабы 1600 мың шаршы метр. Бұл дүние жүзіндегі ең ірі алаптарының бірі. Оның 97 проценті Қазақстан мен Батыс Сібір территорияларында жатыр. Ал 3 проценті Қытай Халық Республикасының территориясында. Совет Одағында бұл өзен алабының көлемі тек Енисей, Лена және Амур өзендерінің алаптарынан ғана кішірек. Біздің республикамызда Ертіс өзенінің алабы оңтүстік-шығыстан солтүстік –батысқа қарай созылған. Солтүстігінде Обь өзенімен, оңтүстігінде Балқаш-Алакөл көлдерінің және Сарыарқа тауларымен шектесіп жатыр. Өзеннің сол жағынан Сауыр -Тарбағатай, Қалбы, Сарыарқа тауларының шығыс және солтүстік биіктіктерінен оңтүстік Орал мен Батыс, Сібір алаптарынан аққан өзендер келіп құяды, алоң жағынан Қазақстан Алтай тауынан Батыс Сібір орталығындағы Белағаш, Құлынды және Барбы жазықтарынан ағатын өзендер келіп құяды. Қазақстан территориясындағы Ертіс өзенінің алабында 1393 өзен бар. Оның ішіндегі 16 өзеннің әрқайсысының ұзындығы 200 км-ден 500 км-ге дейін созылады.
Ертіс өзені биіктігі 2500 м. Моңғол Алтай тауынан басталып , Қытай Халық Республикасының басып өткесін Қара Ертіс өзені болып аталады. Өзен біздің территориямызға жеткенде , шекарада оған Алкөбек, Қалжыр өзендері құяды. Содан барып 152 километр өткеннен кейін Зайсан көліне құяды (қазіргі уақытта мұнда Бұқтарма су электр станциясы салынған ). Ол кездегі Зайсан көлінің көлемі 1900 шаршы километр, ұзындығы 100 километрге , ені 29 километрге , ал тереңдігі 10 метрге жететін. Ертіс өзенінің ұзындығы 4450 километр. Ертіс, Еділ өзенінен ұзынырақ, алабының көлемі жағынан да үлкенірек, дегенмен Ертіс өзені ағынының жылдамдығы Еділ суынан екі есе кем.
Ертіс өзенінің таудан жазықтыққа шыққандағы су ағынының жылдамдығы секундына 933 текш метр болса, Тобыл ауданының тұсында секундына 2177 текше метрге жетеді. Ал суы мол айларда (сәуір айында) секундына 6113 текше метр болса, ақпан айында секундына 294 текше метрге дейін төмен түседі. Осы бес жылдықта Ертіс өзенінің суын Ертіс ─ Қарағанды каналы арқылы Қарағандыға еткізі іске асырылуда. Бұл су егін, бау-бақша, мал суаруға және тағы басқа жағдайларға пайдаланылады. Осы канал құрылысы Теміртау су қоймасына да жеткізілді. Бұл канал Теміртаудағы комбинатты сумен қамтамасыз етеді, сонымен қатар суы ішуге, қаладағы бау-бақшаны суландыруға пайдаланылады. Келешекте осы канал Жезқазғанға дейін тартылады.
Бұқтырма өзені ─ Ертістің оң жақ саласы. Ол Оңтүстік Алтайдағы Ақайрық пен Қанас тауындағы мұздақтан басталады. Бұқтырма өзеніне Ақберел құяды. Бұқтырманың ұзындығы 398 километр, алабының су жиналатын аймағы 15 620 шаршы километр. Өзеннің ағысының ені тауда 50-70 метрге жетсе, жазықтықта 100-150 метрге дейін барады. өзеннің орта шеніндегі су шығыны секундына 251 текше метрге жетеді. Мамыр айында су шығыны секундына 999 текше метрге дейін барады да , су деңгейі 4 метр биіктікке дейін көтеріледі. Бұқтырма өзенінің Ертіске құятын жеріне бөгет салынып, су электр станциясы орнатылған.
Есіл өзені -- Сарыарқада биіктігі 400 – 500 метр Ниаз тауынан басталып Батыс Сібірге жеткенде Ертіске Құяды. Қазақстан территориясында Есілдің ұзындығы 1400 километр. Егер ұзындығы жағынан Дон өзенімен қатарласса, су шығыны Доннан алты есе кем. Есіл өзені Целиноград және Солтүстік Қазақстан облыстарын басып өтеді. Өзеннің су жиналатын алқабы 144 мың шаршы километр, ал республикамыздағы аумғы 113 шаршы километр. Есілге Колутон, Терісаққан, Аққанбурлық және Төменгібурлық өзендері қосылады. Есіл жазықтық өзеніне жатады, сондықтан оның шығыны қар, жер асты суы және жауын – шашынмен толығып отырады. Олай болса, су шығыны ауа райына байланысты – кей жылдары мол, кей жылдары өте аз болады. Есіл өзенінің бойында Есіл, Сергиев, Осакаров және тағы тасқа су қоймалары бар.
Тобыл өзені – Оңтүстік Оралдың шығысынан басталып, Есілге сол жағынан барып қосылады. Ұзындығы 1678 километр. Қазақстан территориясында оның ұзындығы 800 километр. Оған Сынтасты, Аят, Үй және Обаған өзендері қосылады. Қазақстан территориясына жетпей Есет, Тура және Тавда өзендері құяды. Тобыл өзенінің су жиналатын алқабы 394 600 шаршы километр, ал республикамыздың территориясында 130 мың шаршы километр. Жылдық орташа су шығыны секундына 31 текше метр. Тобыл өзенінің бойында да бірнеше су қоймалары бар.