Генді аурулардың сипаттамасы
Тақырыптық жоспар
№ 1 Тақырыбы: Пән және генетика мен медициналық биологияның міндеттері, даму этаптары. Медициналық биологияның негізгі бағыттары, оның басқа медико- биологиялық пәндермен байланысы.
Топ: СД 201,202, 203, 204.
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: тіршіліктің медициналық-генетикалық және жасушалық құрылым деңгейлерінің айырмашылығын;
Нені істей білу керек қалыпты және патологияларда реттелу мен өзіндік реттелудің қорғаныс-бейімделушілік процесстерін түсіндіретін және денсаулықтың қалыптасуын қамтамасыз ететін факторларды бағалау үшін, молекулярлы-генетикалық процесстер туралы білімді қолдану;
Сабақ түрі: Дәріс
Мақсаттары: тұқым қуалайтын аурулар, олардан сақтану, оларды анықтау және емдеу
Білімділік: Студенттерге медициналық биологияның даму кезеңдері туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин. Тақырыпты толығымен түсіну барысында қосымша жұмыс Пән аралық байланысын анықтау
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
№ 1 Тақырыбы:
Пән және генетика мен медициналық биологияның міндеттері, даму этаптары. Медициналық биологияның негізгі бағыттары, оның басқа медико- биологиялық пәндермен байланысы.
Жоспар:
1. Медициналық генетика дегеніміз не?
2. Қaзipri генетика
3. Даму этаптары
Медициналық генетика — тұқым қуалайтын аурулар, олардан сақтану, оларды анықтау және емдеу туралы ғылым, генетиканың бір саласы. Медициналық генетиканың дамуына молекулалық генетика ашқан ғылыми жаңалықтардың тигізетін әсері зор. Осы заманның молекулалық генетиканың негізгі шешетін мәселесі — тұқым қуалаушылықтың молекулалық негізін анықтап, оның механизмін зерттеу.
Бұл — жасуша тіршілігін және тірі жүйедегі организмдердің барлық деңгейдегі биологиялық бағыну тәртібін анықтайды. Бүгінгі таңда тұқым қуалайтын 1 мыңнан аса ауру түрлері бар, соның 400-ден астамы бір ғана ген мутациясының себебінен болады. Жаңа туған нәрестелердің орта есеппен 5%-ындағы кемтарлық олардың генетикалық материалына тікелей байланысты. Гендік терапия ауру адамның соматикалық немесе ұрықтық (алғашқы дамуы стадиясында) клеткасындағы кемістікті түзетумен байланыстырыла жүргізіледі. Бірақ мұндай емдеудің қиыншылығы — геннің жеткізілу механизмімен тығыз байланысты, яғни ген қажетті жасушаға дұрыс жеткізіліп, организмнің жұмыс істеу қабілеті жақсарып, оған ешқандай қауіп-қатер төнбеуі керек.
Қазіргі уақытта гендік терапия тұқым қуалайтын ауруларға бейім адамдарды, жұқпалы, тағыда басқа ауруларды емдеуде жиі қолданылады. Мысалы, меланома, гемофилия, анемия, гиперхолестеринемия, Паркинсон ауруы, Дюшени бұлшық ет дистрофиясы, атеросклероз. Болашақта молекулалық генетиканың жетістіктерін тек тұқым қуалайтын ауруларды ғана емес, қатерлі ісік және созылмалы вирустық инфекция ауруларын емдеуде қолдану көзделіп отыр. Мысалы, осы күні меланоманы емдеуде лимфоцитті пайдаланады, себебі, зақымданған органға лимфоцит енгізу — жақсы нәтиже беруде. Қазақстандағы медициналық генетика саласындағы зерттеулер 20 ғасырдың басынан басталады. Қазір медициналық генетикамен Ана мен баланың денсаулығын қорғайтын ғылыми-зерттеу орталығы, ҚазҰМУ, Ақмола, Семей, Қарағанды, Батыс Қазақстан медицин академиялары, Жалпы генетика және цитология, Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институттары, тағыда басқа мекемелер шұғылданады.
Қазіргі генетика
Қaзipri генетиканың міндеттері тұқым қуалаушылық, пен өзгергіштікке қатысты жалпы заңдыльқтан келіп шығады. Мұндай міндетке гендер өзгерісінің механизмі зерттеу, клетканың әp6ip бөлінуінде гендер мен хромосомалардьң өзін-өзі өндіруі, гендердің әсері және олардың ен қарапайым реакциялары және тұтас организмде күрделі белгілер мен қасиеттердің пайда болуын басқаруы жатады. Сонымен қатар органикалық, табиғат эволюциясын танура тұқым қуалаушылық, өзгергіштік және сұрыпталу процестерінің, өзара байланысын зерттеп білу к,ажеттігі туады.
Генетиканьң көптеген медициналық мәселелерді шешуде де маңызы зор. Мысалы, генетиктердің ece6i бойынша, Жер шарын мекендеген 4,1 млрд. адамның, әр ұрпақтары 10 млн. а дамы тұқым қуалайтын түрлі ауруға ұшырайды. Олардың, қатарына жүйке системасыньң (қояншық, шизофрения), эндокрин системасының, (кретинизм), қанның (гемофилия, кейбір анемиялар) т. с. с. Бірсыпыра аурулар жатады. Тұқым қуалайтын аурулардың диагнозын ерте білу ол аурулардың асқынып кетуін болдырмайтын методтарды табуға мүмкіндік береді Цитологиялық, жаңа методтардың көмегімен әр түрлі аурулардың генетикальқ себептерін білу және олардың диагнозын ерте аньқтау жөнінде кең көлемде зерттеулер жүргізшуде, осының нәтижесінде медицинаның жаңа бөлiмi — медициналық цитогенетика шықты.
Қaзipri кезде генетиканың жаңа саласы — педагогикальқ генетиканы атауға болады. Оның зерттейтіні балалардың психологиясы мен интеллектуалдық, қабілетін генетикальқ детерминациялануы болуы керек. Балалардың қабілеті және психологиялық, ерекшеліктерін, кез келген басқа белгілері сияқты, ата-анасынан тұқым қуалау арқылы алады. қабілеттілік, ес жэәне ассоциациялардың көрінуі негізінде И. П. Павлов суреттеген жоғары жүйке әрекетінің механизмі жатқандықтан тек тұқым қуалаушылық. әлеуметтік орта, тәрбие және жаттығудың ете күрделі түрде өзара әрекеттесуімен қамтамасыз eтiлeдi.
-Атом жарылысы кезіндегі иондаушы сәулелер тipi заттар үшін eкi жақтықауіпті. Ондай сәулеленуге ұшыраған кезде соматикалық клеткалары (дене клеткалары) ғана емес, жыныс клеткалары да зақымданады. Дене клеткаларыньң өзгеруі сәулеге ұшыраған организмді әр түpлi ауруларға (сәуле ауруы), ал жыныс клеткаларыньң өзгepyi оның ұрпағында тұқым қуа-лайтын кемістіктерге ұшыратады.
-Космостағы зерттеулерге байланысты радиацияльқ генетиканьң дамуы аса қажетті болып отыр. Космосқа ұшқанда адам космостық, сәулелердің әсеріне ұшырайды. Бұдан космостьқ генетика проблемаларыньң 6ipi — осы сәулелер қаупіне генеткалық, баға беру проблемасы шығады.
-Антибиотиктердіц ашылуына байланысты генетика фармацевтік өнеркәсіпте ерекше роль атқарады. Миллиондаған өмірге араша болған антибиотиктерге (пенициллин, стрептомицин, биомицин) генетика жетістжтері арқасында ғана қол жетіп отыр. Бұл үшін антибиотиктер шығарушы продуценттердің қолдан алынған және ұрпағы өзгерген формалары пайдаланылды, олардьң өнімділігі табиғи формалардан жүздеген есе артьқ болып шықты.
Дүние жүзілік ҒЫЛЫМНЫҢ дамуына біздің отандық генетика үлкен үлес қосты.
Даму этаптары
Жер бетіндегі тірі материяның дамуы олардың үздіксіз ұрпақ алмастыруымен қатар жүріп отырады. Тіршілік организмдердің көбеюімен тікелей байланысты. Сол арқылы белгілі бір биологиялық түрге тән белгілер мен қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Басқаша айтқанда, ұрпақтар белгілі дәрежеде өзінің ата-анасына ұқсас болып туады. Мұны тұқым қуалаушылық дейді. Көпшілік жағдайда организмнің белгілері мен қасиеттері өзгермей біршама тұрақты түрде берілетіндіктен, ұрпағы ата-аналарына ұқсас болып келеді. Бірақ олардың арасында толық ұқсастық болмайды. Бір ата-анадан тарайтын ұрпақтың бір-бірінен қандай да бір белгісі жөнінен айырмашылығы болады.
Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік — бірімен-бірі қатар жүретін, бір жағынан бір-біріне қарама-қарсы, өзара тығыз байланысты процестер.
Организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды генетика деп атайды (грекше “genetіkos” — шығу тегіне тән). Бұл атауды 1906 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон ұсынды.
Тұқым қуалаушылық туралы алғашқы түсініктер ежелгі дәуірде — Демокрит, Гиппократ, Платон және Аристотель еңбектерінде кездеседі. Гиппократ жұмыртқа клеткасы мен сперма организмнің барлық бөліктерінің қатысуымен қалыптасады және ата-ананың бойындағы белгі-қасиеттері ұрпағына тікелей беріледі деп есептеді. Ал Аристотельдің көзқарасы бойынша белгі қасиеттердің тұқым қуалауы тікелей жүрмейді. Яғни тұқым қуалайтын материал дененің барлық бөліктерінен келіп түспейді, керісінше, оның әр түрлі бөлшектерін құрастыруға арналған қоректік заттардан жасалады.
Бұдан кейін Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы маңызды орын алады. Бұл теория бойынша өсімдіктер мен жануарлардың барлық клеткалары өзінен ұсақ бөлшектер — геммулалар бөліп шығарады. Олар жыныс органдарына өтеді де сол арқылы белгілер мен қасиеттер ұрпаққа беріледі. Геммулалар кейде “мүлгіген жағдайдаң болып, бірнеше ұрпақтан кейін білінуі мүмкін. Соған байланысты ұрпақтарда арғы ата-ана тектерінің белгі-қасиеттері қайталана алады деп есептелінген.
ХІХ ғасырдың 80-жылдарында “пангенезис” теориясын А.Вейсман өткір сынға алды. А.Вейсман “ұрық плазмасы” туралы болжам ұсынды. Бұл болжамында тек жыныс клеткаларында кездесетін, тұқым қуалайтын заттың болатындығын айтты.
Генетиканың биология ғылымының жеке бір саласы ретінде қалыптасуына ХІХ ғасырдың екінші жартысында ашылған ірі ғылыми жаңалықтар себепші болды. 1965 жылы чех ғалымы Г.Мендельдің “Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер” деген еңбегі жарық көрді. Ол тәжірибелері арқылы тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтарын қалыптастырады. Сөйтіп, Мендель генетиканың негізін қалады. Бірақ оның еңбегі 1865 жылдан бастап 35 жыл бойы көпшілік биологтарға, соның ішінде Ч.Дарвинге де белгісіз күйде қалды.
Г.Мендель ашқан тұқым қуалау заңдылықтары тек 1900 жылы ғана өзінің тиісті бағасын алды. Себебі үш елдің ғалымдары: голландиялық Г. де Фриз, неміс ғалымы К.Корренс және австриялық генетик Э.Чермак-Зейзенегг әр түрлі объектілермен тәжірибелер жүргізіп, нәтижесінде Мендель заңдылықтарының дұрыстығын дәлелдеді. Көп кешікпей бұл заңдылықтардың жануарларға да тән екендігі анықталды. 1909 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон өсімдіктер мен жануарлардың әрқайсысының 100 шақты белгілерінің тұқым қуалауы Мендель заңдарына сәйкес жүретіндігін дәлелдейтін ғылыми деректерді жариялады. Сөйтіп, Мендель ілімі ғылымнан берік орын алды.
1909 жылы дат оқымыстысы В.Иоганнсен биологияда аса маңызды болып есептелетін ген (герекше “genos” — шығу тегі), генотип және фенотип деген ұғымдарды қалыптастырды.
Генетика тарихының бұл кезеңінде организмдердің жекелеген белгілерінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуіне жауапты тұқым қуалаушылықтың материалдық бірлігі — ген туралы ұғым қалыптасып, Мендель ілімінің әрі қарай дамуына мүмкіндік туды. Дәл сол кездегі (1901 жыл) голландиялық ботаник ғалым Х. Де Фриздің организмнің тұқым қуалайтын қасиеттерінің өзгеретіндігін көрсететін мутация теориясының ұсынылуы генетика ғылымының дамуында ерекше орын алады.
Генетика тарихындағы шешуші бір кезең американдық генетик, әрі эмбриолог Т.Морганның және оның ғылыми мектебінің тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын ашуымен тығыз байланысты. Т.Морган және оның шәкірттері жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жасаудың нәтижесінде тұқым қуалаушылықтың көптеген заңдылықтарын ашты.
Тұқым қуалайтын өзгергіштік туралы ілімді дамытуда орыс ғалымы Н.И.Вавилов зор үлес қосты. Ол 1920 жылы тұқым қуалайтын өзгергіштіктің ұқсас (гомологиялық) қатарлары заңын қалыптастырды. Бұл заң бір-біріне жақын туыстар мен түрлерде болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің ұқсас болып келетіндігін дәлелдейді.
Ғылымға енгізілген жаңалықтың бірі — 1927 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филипповтың радиоактивті сәулелердің төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда мутация тудыра алатындығын дәлелдеуі еді.
Ген теориясын дамытуда орыс биологтары А.С.Серебровский мен Н.П.Дубининнің эксперименттік және теориялық жұмыстарының үлкен маңызы болды. Сол сияқты популяциялық генетика мен эволюциялық генетиканың негізін қалауда орыс генетигі С.С.Четвериковтың алатын орны ерекше.
Генетиканың даму тарихы үш кезеңге бөлінеді. Оның алғашқы екеуі 1865—1953 жылдар аралығын, яғни классикалық генетика дәуірін қамтиды. Генетика тарихындағы үшінші кезең — 1953 жылдан басталады. Ол — химия, физика, математика, кибернетика сияқты нақты ғылымдардың зерттеу әдістері мен электрондық микроскоп, рентгенқұрылымдық анализ, т.б. қолданудың нәтижесінде молекулалық генетика негізінің қалануы.
1944 жылы американдық микробиолог әрі генетик О.Эври тұқым қуалаушылықтың материалдық негізі — ДНҚ екендігін дәлелдеді. 1953 жылы американдық биохимик әрі генетик Дж. Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик ДНҚ молекуласының молекулалық құрылымының моделін жасады.
Қазіргі кездегі генетиканың дамуы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік туралы ілімнің барлық салаларында зерттеу жұмыстары молекулалық деңгейде жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, генді организмнен тыс қолдан синтездеу, дене клеткаларын будандастыру, генетикалық материалдың алмасуы (рекомбинация), геннің қайта қалпына келуі (репарация), биополимерлерді қолдан синтездеу, гендік инженерия сияқты проблемаларды зерттеу кеңінен таралып отыр.
Генетика мен селекцияның дамуына Қазақстан ғалымдарының да қосқан үлесі ерекше. Алшақ будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мәселелерді қамтитын генетикалық зерттеулер жүргізілуде. Дәнді және техникалық дақылдарды түрішілік және түраралық будандастырудың нәтижесінде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен қант қызылшасының жоғары өнімді будандары мен сорттарын алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская және т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасының дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшақ будандастыру әдісімен қойдың архар-меринос тұқымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт, т.б. қазақтың ақбас сиырын, Алатау сиырын және Қостанай жылқысын, т.б. асыл тұқымдарды шығарды.
Қазақстанда тұңғыш рет М.А.Айтхожиннің басқаруымен молекулалық биология және ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер жүргізіліп, ғылымға айтарлықтай жаңалықтар қосылды.
Соңғы жылдары елімізде генетиканың аса маңызды салалары: молекулалық генетика, экологиялық генетика және радиациялық генетика бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қорытынды сұрақтар:
1. Даму этаптары
2. Медициналық генетика дегеніміз не?
3. Қaзipri генетика
Тақырыптық жоспар
№ 2 Тақырыбы: Тірі ағзаның құрылымдық денгейлері.Тірі ағзаның түпкілікті қасиеттері. Жасушалық құрылымның типтері.
Топ: СД 201,202, 205, 206.
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: тіршіліктің медициналық-генетикалық және жасушалық құрылым деңгейлерінің айырмашылығын;
Нені істей білу керек қалыпты және патологияларда реттелу мен өзіндік реттелудің қорғаныс-бейімделушілік процесстерін түсіндіретін және денсаулықтың қалыптасуын қамтамасыз ететін факторларды бағалау үшін, медициналық -генетикалық процесстер туралы білімді қолдану;
Сабақ түрі: Дәріс
Мақсаттары:
Білімділік: Тірі ағзаның құрылымдық денгейін, қасиеттерін және жасуша құрылымын түсіндіру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин. Тақырыпты толығымен түсіну барысында қосымша жұмыс
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
№ 2 Тақырыбы:
Тірі ағзаның құрылымдық денгейлері.Тірі ағзаның түпкілікті қасиеттері. Жасушалық құрылымның типтері.
Тіршілік ұғымының анықтамасы өте көп. Ең дұрыс анықтаманың бірін Фридрих Энгельс былай деп ұсынған: Тіршілік дегеніміз - нәруыздық денелердің өмір сүру жолы.... Шындығына келсек, тіршілік ететін ағзалардың барлығы жасушалардан тұрады, олардың құрғақ масса құрамының 80%-ы нәруыз.
Тірі ағзалар біржасушалы қарапайым немесе көпжасушалы ағза болғанына қарамастан, Жердегі ерекше биологиялық жүйе болып есептеледі. Тірі ағзалар микроскоппен ғана көрінетін бактериялардан бастап, өте зор сүтқоректілерге дейінгілерден құрылысы және мөлшері бойынша ерекшеленеді. Жүйе ретіндегі әрбір ағза өзара байланысты және өзара әрекеттесетін көптеген алғашқы заттардан тұрады.
Ағзаның алғашқы заттары: жасушалар, ұлпалар және мүшелер. Олар тек бірімен-бірі өзара әрекеттесіп, өздігінен ұрпақ беретін және дамитын тірілік қасиеттеріне тән біртұтас ағза түзеді.
Тірі ағзалар жасушалардан құралады. Жасушаның бактерия, біржасушалы балдыр, кірпікшелілер тәрізді дербес ағзалар болуы мүмкін. Бактерия жасушасы өте қарапайым, ал біржасушалы қарапайым жәндіктің құрылысы күрделі. Жасуша құрылысының қандай болғанына қарамастан тіршілік иесінің барлық қасиеттерін (тынысалу, қозғалу, қоректену, есу, даму және т. б.) көрсетеді.
Молекулалық деңгей
Кез келген тірі жүйе көптеген органикалық және бейорганикалық молекулалардан құралады. Органикалық заттар: нуклеин қышқылы, нәруыздар, майлар, көмірсулар және өзге ағзалық молекулалар барлық жасушалардың негізгі құрылымдық құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзаның тіршілік әрекет үдерістері: зат алмасу, ақпараттар беру, т. б. молекулалық деңгейден басталады. Әр түрлі молекулалар бірігіп, жасуша органоидтарын түзеді, олардың құрылысы күрделі және жасушада белгілі қызмет атқарады.
Жасушалық деңгей
Жасуша - бұл құрылым және қызмет атқару өлшем бірлігі, әрі бүкіл тіршілік иелерінің көбею және даму өлшем бірлігі.Бір жасуша өз алдына жеке организм болып саналады. Кез келген жасуша бір-бірімен тығыз байланысқан ядро мен цитоплазмадан тұрады.Олар сыртынан цитоплазмалық мембранамен қоршалған.
Мүшелік-ұлпалық деңгей
Құрылысы, шығу тегі және атқаратын қызметтері ұқсас жасушалар, ұлпалар мен мүшелер түзеді. Мүшелерден мүшелер жүйесі түзіледі, мүшелер жиынтығынан біртұтас ағза құрылады.
Ағзалық деңгей
Ағза - құрылысының күрделілігіне тәуелсіз (біржасушалы және көпжасушалы) дербес өмір сүре алатын биологиялық жүйе. Органикалық деңгейдің алғашқы заттар өлшем бірлігі - дарақ, ол жүйе ретінде туған сәттен өмірінің соңғы күніне дейін өмір сүреді. Сонымен бірге ұрық даму үдерісінде ағзаның белгілі дарақтарына тән қасиеттер пайда болады. Мысалы, сүтқоректілерде ұрықтың дамуы балықтар мен жорғалаушылардан ерекше болады.
Популяциялық-түрлік деңгей
Табиғатт а бірінен-бірі оқшауланбай, популяцияға бірігіп өмір сүреді. Популяция – ағзадан жоғары биологиялық жүйе. Ол дәл сол ағзалар бір аумақта ұзақ уақыт мекендегенде пайда болады. Тап осы популяцияның дарақтары өзара еркін шағылысады. Ағзаның бір түріне жататын әр түрлі популяциялар дарақтарының да өзара шағылысуы мүмкін, мысалы, әр түрлі аумақта тіршілік ететін қасқырлар популяциясының дарақтары бірімен-бірі шағылысады. Алғашқы заттардың эволюциялық үдерістері популяциялық деңгейде өтеді, яғни кебейеді.
Биогеоценоздық деңгей
Әр алуан ағзалардың түрлері мен популяциялар тіршілік ортасына жинақтала келе биогеоценоз түзеді. Бұл - тіршілік жаратылымы биогеоценоздық деңгейдің карапайым өлшем бірлігі. Биогеоценозға алуан түрлі өсімдіктер, жануарлар, саңырауқұлақтар және ұсақ ағзалардың бірлестігі, сондай-ақ тірі ағзалар орныққан тап сол жердегі литосфера, гидросфера және атмосфераның құрамдас бөліктері енеді. Тіршілік иелері қоршаған ортамен өзара байланыста болады, өйткені тіршілік әрекетіне қажетті заттар мен энергияны тұтынады. Қоршаған ортаға алмасу өнімдерін бөліп шығарады. Сондықтан биогеоценоздың негізгі атқаратын қызметі - энергияны жинақтап, кайтадан бөліп тарату. Биосфералық деңгей. Бүкіл биогеоценоздар жиынтығынан биосфера түзіледі. Биосфера - тірі ағзалар орналасқан Жер кабығы. Бұл ғаламшардағы тіршілік жаратылымының ең жоғары деңгейі. Мұнда тірі ағзалардың тіршілік әрекетіне байланысты заттар мен энергия өзгеру айналымы жүреді.[1]
Биосфералық деңгей
Биосфера
Бүкіл биогеоценоздар жиынтығынан биосфера түзіледі. Биосфера - тірі ағзалар орналасқан Жер қабығы. Бұл ғаламшардағы тіршілік жаратылымының ең жоғары деңгейі. Мұнда тірі ағзалардың тіршілік әрекетіне байланысты заттар мен энергия өзгеру айналымы жүреді.
Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері
1 Зат және энергия алмасу 2 Тітіркенгіштік 3 Қозғыштық 4 Қозғалыс 5 Көбею 6 Даму
Зат және энергия алмасу
Зат және энергия алмасу - бұл тіршілікті қолдау негізіне жататын барлық тірілік атаулының жалпы қасиеті. Тірі ағзалар қоршаған ортадан белгілі заттарды сіңіре алады. Оларды басқа түрге айналдырады да, солардың өзгеруі есебінен энергия алады. Осы заттардың қажетсіз қалдықтарын қоршаған ортаға бөліп шығара алады. Зат алмасу энергетикалық (катаболизм, диссимиляция – заттардың ыдырауы) және икемді (анаболизм, ассимиляция - синтез, қор заттары) алмасу болып бөлінеді. Оның үстіне тірі ағзалар денесін құрайтын өзіне тиесілі заттар синтезінде энергия шығындайды. Ол икемді алмасудың (анаболизм) бөлігі болып табылады.
Тітіркенгіштік - тірі жүйелердің сыртқы және ішкі әсерге (өзгерістерге) жауап қайтара алу қасиеті. Адам ағзасындағы тітіркенгіштік көбінесе жүйке, бұлшықет және безді ұлпалардың қасиеттеріне байланысты болады. Бұлар жүйке серпілісі, бұлшықет жиырылуы немесе заттар секрециясы (сілекей, гормондар, т. б.) түріндегі әрекетке жауап қайтару арқылы жүзеге асады. Жүйке жүйесі жоқ тірі ағзаларда тітіркенгіштік қозғалыс кезінде көрініс береді. Мәселен, амебалар немесе домаланғылар (вольвокс) концентрациясы жоғары тұзды қолайсыз ерітіндіден кетіп қалады. Ал өсімдіктер жарықты молырақ сіңіру үшін өркенінің қалпын өзгертеді (жарыққа ұмтылады).
Қозғыштық
Қозғыштық - тірі жүйелердің тітіркенгіш әрекетке жауап қайтара алу қасиеті. Ал қозу - тітіркендіру және қозғыштық әсерінен пайда болатын нақтылы қайтарылған жауап. Жүйке, бұлшықет және безді ұлпалар - қозатын ұлпалар, ал сүйек ұлпасы қозбайды. Сүйек жасушалары жарғақша зарядының өзгеру әсеріне, дереу болған синтезге және заттардың бөлініп шығуына немесе жиырылуға жауап қайтармайды. Тітіркендіргіштік пен қозғыштықтың қисынды аяқталуының бірі - кеңістіктегі қимыл (қозғалыс).
Қозғалыс
Қозғалыс (қимыл) - орын ауыстыра алу қасиеті. Бұл да тірі нәрсеге ортақ қасиет, дегенмен бір қарағанда бекініп орныққан ағзалар қозғала алмайтын тәрізді болып көрінеді. Кез келген тірі ядролы (эукариотты) жасушада цитоплазма қозғалыста болады. Тіпті бекініп орныққан жануарлар әдетте аздап қозғалыс жасайды. Өсімдіктерге өсу қимылы тән қасиет, ол жасушалар саны мен мөлшерінің ұлғаюы есебінен жүзеге асады.
Көбею
Көбею - тірі ағзаларға ортақ қасиет, ол тіршіліктің ұрпақтар қатарында, яғни тарихи ұласуын қамтамасыз етеді. Бұл өзін-өзі көшірмелеудің қарапайым ғана қасиеті емес. Көбею барысында бастапқы аналық (ататек) ағзаның қасиеттері мен белгілері сақталады. Сонымен бірге өзгергіштік те пайда болады. Көпжасушалы ағзада жасушалар өсу негізінде көбейеді. Біржасушалылар зат алмасу, сондай-ақ цитоплазмалар көлемі мен органоидтар санын арттыру есебінен өседі.
Даму
Даму - жаратылым (организация) деңгейінің барлығына тән қасиет. Тірі жүйелер - молекулалық және жасушалық жүйеден биосфераға дейін ғаламшарымыздағы ағзаларды біртұтас алғанда - өз кезінде өзгере, дами және әбден жетіле алады. Бұл өзгерістер белгілі заңдылық сипатта болады. Өлі жүйелер де дамиды. Мысалы, тау жүйелері түзіледі, өседі, ескіреді, бүлінеді. Тек тірі нәрсе ғана жаратылым деңгейін арттырып, дами алады. Мұны жасушалы деңгейден де бақылап отыруға болады
Жасушалық құрылымның типтері
Биохимиялық айналымдар тірі жасушаның құрылысына және қандай да қызметтер атқаруына тікелей байланысты. Мұндай тұтас организм ағзасына ұқсас арнайы қызметтер атқаратын, құрамында әртүрлi молекулалар саны бар, мөлшерi 20 нм-ден 10 мкм дейiнгi құрылым тұрақты қосынды (organellae, органелла, органоид, грек. оrgаnоn-ағза; еidоs-түрi) деп аталады.
Құрылысына байланысты жасушалар барлық тіршілік ететіндерді ядроға дейінгі организмдер – прокариотты және ядролы – эукариотты деп бөледі. Прокариоттылар тобына барлық бактериялар, оның ішінде цианобактериялар, немесе көкжасылдар (цианеилер), ал эукариоттыларға – саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жануарлар кіреді.
Сондықтан қазіргі биологтар жасушалық құрылымның екі: прокариотты, эукариотты деңгейлерін ажыратады. Прокариотты организмдер бұрынғы өткен белгілерді сақтайды, жеке дүниеге – Дробянкаларға (Mychota) жатқызады. Эукариотты организмдер шектелген қабығы бар ядро, әрі күрделі құрылған қуат станциясы - митохондрийлер сақтайды. Барлық ядролы организмдердің жасушалары жоғары ұйысдасқан және зор қуат өндіре алады.
Жасушаның ашылуы оптикалық құрал — микроскоптың құрастырылуымен тығыз байланысты. Оптикалык әйнектер туралы деректер өте ерте кезден-ақ қалыптаса бастаған. XV ғасырдың басында оптикалық әйнектерді адамдар көзәйнек ретінде пайдаланған. Екі линзадан тұратын және ұсақ денелерді үлкейтіп көрсететін ең қарапайым оптикалық құралды XVI ғасырдың аяғында ағайынды Янсендер құрастырған, бірақ ол арқылы жасушаны көруге мүмкіндік болмаған.
Жасушаны көруге мүмкікдік берген алғашқы микроскопты 1665 жылы физик Р.Гук құрастырып, сол микроскоп арқылы жасушаны ашқан. 1671 жылы М.Мальпиги, Н.Грю жасушаларды зерттеп, олардың ең негізгі құрамдық бөлігі - кабықшасы деп болжамдаған.
XVIII—XIX ғасырларда микроскоптың күрделенуі, микроскопиялық зерттеулер әдісінің жетілуі нәтижесінде бірте-бірте жасушаның тірі заттары ашылған.
1831 жылы ағылшын ғалымы Р.Броун жасушаның түйіршіктенген құрылымын ашып, оны ядро деп атаған; 1841 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье жасушаның қоймалжың заты - тірі затын ашып, оны протоплазма деп атаған. Осылайша XIX ғасырда ғалымдардың жасуша туралы пікірі бірте-бірте өзгеріп, оның негізгі заты кабықшасы емес, тірі заты — деген ұғым қалыптасқан.
1838-1839 жылдары неміс ғалымдары Т.Шванн және М.Шлейден еңбектерінде өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының 200 жылға жуық созылған зерттеулері қорытындыланып, жасуша теориясы қалыптасқан. Сол сияқты жасуша теориясының әрі қарай дамуына неміс дәрігері Р.Вирхов та (1858) өз үлесін қосқан.
Қазіргі кезде жасуша теориясының мынадай негізгі қағидалары белгілі:
1) жасуша тіршіліктің ең ұсақ құрылым бірлігі болып табылады, себебі барлық тірі ағзалар (өсімдіктер, жануарлар, саңырауқұлақтар, бөлшектенушілер) жасушалардан тұрады;
2) өсімдіктер мен жануарлардың жасушаларының құрылысы, жалпы алғанда бір-біріне ұқсас болады;
3) жасуша тек жасушадан, оның бөлінуі нәтижесіңде пайда болады
4) жасуша - ашық биологиялық жүйе, ол арқылы үнемі заттардың, энергияның және ақпараттар ағыны өтіп отырады.
Қазіргі кездегі тұжырым бойынша тіршіліктің 2 формасы белгілі:
1) Тіршіліктің жасушасыз формасы - оған вирустар жатады. Вирустар — өте кішкентай, тіпті жай микроскоп арқылы көрінбейтін, денелер. Олар нуклеин қышқылдарынан және ақуыздан тұрады. Нуклейн қышқылдарында вирустың генетикалық ақпараты жазылады, ал ақуыз қорғаныштық қызмет атқарады, вирустың жасушаға енуін қамтамассыз етеді. Олардың тіршілігі тек жасушаға енгеннен кейін ғана байқалды, ал өз беттерінше оларда тіршілік құбылыстары байқалмайды. Вирустарды 1892 жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский ашқан. Вирустар- нағыз паразиттер болып табылады, ағзада жасушаға енген вирус сол ағзадағы пластикалық және энергетикалық алмасу нәтижесінен түзілген өнімді, өзі өсіп көбеюге пайдаланады. Адамда вирус көптеген аурулардың қоздырғышы болып табылады. Мысалы: желшешек, тұмау, полиомиелит, эпидемиялық паротит, герпестік инфекция, сүйел, құтыру, қызылша, қызамық, жүре пайда болған иммунтапшылық синдромы (ЖИТС).
Бактерияларда паразитті тіршілік етіп бактерияларды ерітіп жіберетін вирустар тобын бактериофагтар деп атайды. Өсімдік және жануарлар ағзасында тіршілік ететін фактор құрылысы жағынан вирустардан күрделі. Көптеген фактор итшабаққа ұқсайды. Денесі: бас,мойын және құрылымы-ДНҚ, ал ақуызды компоненті қабықша құрайды (1 сұр қара).
Белгілі бір бактерияға енген фаг көбейіп бактерия жасушасын ерітіп жібереді. Кейбір бактериофагтар жұқпалы аурулар: дизентерия, холера, іш сүзегі, сальмоноллез ауруларын емдеуге қолданылады.
2) Тіршіліктің жасушалы формасы. Оның 2 түрі белгілі, а) прокариотты жасушалар (бактериялар, көк-жасыл балдырлар) цитоплазмасы қос қабатты липидтік мембранамен қоршалған, ядросы болмайды, тұқым қуалайтын материал сақина тәрізді ДНҚ молекуласынан тұрады; рибосомадан басқа органоидтары болмайды, мөлшері жағынан өте ұсақ болып келеді 0,1—0,5 мкм, митоз кездеспейді.
3) Эукариотты жасушалар — цитоплазмасы қос қабатты липидтік мембранамен коршалған, ядросы болады; тұқым қуалайтын материалы хромосомаларда орналасады, барлық органоидтары болады; жасуша мөлшері біршама ірі болып келеді — 15—65 мкм., митоз жолымен бөлінеді.
Эукариоттарды бір жасушалы ағзалар жасушасы және көп жасушалы ағзалар жасушалары деп жіктейді. Ал соңғыларын өсімдіктер және жануарлар жасушалары деп бөледі (1-сурет).
Бір жасушалы ағзалардың жасушасы (қарапайымдылар) — өздері бір жасуша бола түрып, тұтас ағзаға тән қызметтер атқарады: қозғалу, тітіркену, көбею, зәр шығару, ас қорыту жөне т.б. Ал көпжасушалы ағзалардың жасушалары белгілі бір қызмет атқаруға маманданады, оларда әр түрлі ақуыздар синтезделінеді, мысалы: эпителий ұлпасының жасушаларында — меланин, бұлшықет жасушаларында - миозин т.б.
Өсімдіктер жасушасының жануарлар жасушасынан ерекшелігі мынадай:
1-сурет. Жасуша түрлері
а) прокариоттар; б) эукариоттық. өсімдік жасушасы;
в) эукариотгық жануар жасушасы.
1) жасуша сыртын қалың целлюлоза қабығы қаптап тұрады;
2) цитоплазмада пластидтер (хлоропласттар, хромопласттар, лейкопласттар) кездеседі;
3) вакуолялары болады.
Қазіргі деректер бойынша жасушаның негізгі заты болып протопласт саналады. Протопласт цитоплазмаға және ядроға жіктеледі. Ол сыртқы ортадан шеткі мембрана - плазмолемма арқылы шектелген. Цитоплазма өз кезегінде гиалоплазмаға (цитоплазманың негізгі заты - матриксы) және органеллаларға жіктелген.
Гиалоплазма - 2 мембранамен (плазмолемма, тонопласт) шектелген қоймалжың сұйықтық. Ол органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Оның 80-90 пайызын су құрайды. Органикалық заттардың ішінен негізгілері - ақуыз, нуклеин қышқылдары, майлар, көмірсулар, АТФ т.б.
Гиалоплазмада органеллалар бытыраңқы орналасады. Органеллалар- жасушада белгілі-бір қызмет атқарып, цитоплазмада тұрақты түрде кездесетін құрылымдар. Оларға — митохондриялар, Гольджи комплексі, эндоплазмалық тор, пластидтер, рибосомалар, лизосомалар, жасуша орталығы, микроденешіктер, микротүтікшелер т.б. жатады (2-сурет).
1. Эндоплазмалық тор (ЭПТ) – жасушаның ішін түгелдей бір-бірімен тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе – түйіршікті ЭПТ, бекінбесе тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі.
2. Рибосома – цитоплазмада бос күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нәруызды дән тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады.
3. Митохондрия (грекше mіtos – жіпше, chondrіon – дән) – барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дән тәрізді түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар –май қышқылдарын синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. Ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарын ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.
4. Лизосома (грекше lysіs – еріту, soma – дене) – домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді.
5. Гольджи жиынтығы – ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады.
6. Жасуша орталығы – центриоль (латынша centrum – орталық нүкте, орталық) Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бір-бірінен екі полюске қарай ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады.
Қорытынды:
Тірі ағзаның құрылымдық денгейлері қандай?
Тірі ағзаның түпкілікті қасиеттері атап бер.
Жасушалық құрылымның типтері.
Тақырыптық жоспар
№ 3 Тақырыбы Жасушаның биологиялық ақпараттық құрылымы - нуклеин қышқылдары және ақуыздар.
Топ: СД 201,202,205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Матрицалық типтік ракцияның негізі ретінде геннің құрылысы және генетикалық ақпарат туралы білімді меңгеру
Нені істей білу керек: Көсбасшы мен қалушы тізбектердің ерекшеліктерін салыстыра білу
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары: биологиялық ірі молекулалар (белоктар, нуклеин қышқылдары) құрылымын барлық деңгейде зерттеу
Білімділік: Студенттерге жасушаның биологиялық ақпараттық құрылымы - нуклеин қышқылдары және ақуыздар туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин. Микро ағзалардың антибиотиктерге төзімділігі
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Үй тапсырмасын тексеру
1. Тірі ағзаның құрылымдық денгейлері қандай?
2. Тірі ағзаның түпкілікті қасиеттері атап бер.
3. Жасушалық құрылымның типтері
4. Эукариотты жасуша мен прокариотты жасушаның айырмашылығы жане ұқсастығы
№ 3 Тақырыбы
Жасушаның биологиялық ақпараттық құрылымы - нуклеин қышқылдары және ақуыздар.
Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus — ядро) — құрамында фосфоры бар биополемерлер. Табиғатта өте көп тараған. Нуклеин қышқылдары құрамына кіретінмономерлерінің (дезокси- немесе рибонуклеотидтер) түріне қарай ДНҚ жәңе РНҚ деп бөлінеді.[1]
Нуклеин қышқылдары тірі жасуша ядросының маңызды құрам бөлігі. Нуклеин қышқылдары (НҚ) рибонуклеин қышқылы (РНҚ) және дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) болып екі үлкен түрге бөлінеді. Тірі организмнің құрамына нуклеин қышқылдарының екі түрі де кіреді. Нуклеин қышқылдары жоғары молекулалы гетерополимерлі қосылыстар.
Нуклеин қышқылдарының құрамы мен құрылысы
Нуклеин қышқылдарының толық емес гидролизі нәтижесінде нуклеотидтер түзіледі (25-сызбанұсқа). Олар нуклеин қышқылдары полимер тізбегінде қайталанып отыратын күрделі құрылым буындары (монометрлері). Ал нуклеотидтерді одан әрі гидролиздесе, ортофосфор қышқылын және пентоза мен азотты негізге айырылатын нуклеозидтерді түзеді.
Яғни, нуклеин қышқылдарының құрамына азотты негіздер (пиримидинді, пуринді), фосфор қышқылы және моносахаридтер (рибоза мен дезоксирибоза) кіреді. Нуклеин қышқылдары құрамындағы моносахаридтердің қалдығына байланысты рибонуклеин қышқылы және дезоксирибонуклеин қышқылы болып екіге бөлінеді. ДНҚ молекулалық массалары бірнеше мыңнан ондаған миллионға жетеді.
Нуклеин қышқылының бірінші құрылымында мононуклеотидтер белгілі тәртіппен орналасады.
Нуклеин қышқылының екінші құрылымы макромолекулалардың кеңістікте қос шиыршық болып орналасуын көрсетеді. Бұл кезде молекулалар арасында және молекула ішінде сутектік байланыс арқылы әрекеттесу болады.
НҚ-ның макромолекуласы екі полинуклеотидті тізбектен құралады. Олар кеңістікте қос оралма түзеді (54-сурет). Ораманы фосфор қышқылының полиэфирі түзеді, пиримидин және пурин туындыларының жазық молекуласы ораманың ішінде болады.
Нуклеин қышқылының макромолекуласындағы бірінің ішінде бірі жатқан ширатылған екі оралмада, пиримидин және пурин қалдықтары өзара сутектік байланыс арқылы байланыскан.
Сутектік байланыс белгілі бір жұп пиримидин және пурин туындыларының арасында түзіледі. Оларды комплементарлы жұптар деп атайды. Ондай жұптар: тимин (Т) — аденин (А) және цитозин (С) — гуанин (G).
ДНҚ-ның қос оралмалы сызбанұсқасында таспамен көрсетілгендері фосфор қышқылымен көмірсулардың полиэфирінің макромолекуласы. Бұларды қосып жатқан түзулер пиримидин және пурин туындылары, олар комплементарлы жұптар.
Нуклеин қышқылының үшіншілік щрылымы — ДНҚ мен РНҚ-ның кеңістікте шумақталып орналасуы.[2]
Нуклеин қышқылдарының маңызы
Нуклеин қышқылдары биологиялық тұрғыдан маңызды рөл атқарады. Олар тірі организмдердегі генетикалық ақпаратты сақтайтын және тасымалдайтын жасушаның (жасушаның) маңызды кұрам бөліктері болып табылады. Нуклеин қышқылдары ақуыз биосинтезіне қатысады және тірі организмдерде тұқым қуалаушылықты сақтап, оның бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. ДНҚ жасуша ядросының хромосомасында (99%), рибосомаларда және хлоропластарда, ал РНҚ ядрошықтарда, рибосомаларда, митохондрияда, пластидтер мен дитоплазмада кездеседі.
Олар жасушаның қай бөлігінде шоғырланса, соған байланысты қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, ДНҚ организмдегі тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтайтын гендердің құрылыс материалы болып табылады. Ал РНҚ үш түрлі болғандықтан: рибосомдық (р-РНҚ); тасымалдаушы (т-РНҚ) және ақпараттық (а-РНҚ) әр түрлі қызметтер атқарады. ДНҚ мен РНҚ қызметтері 1940 жылдардан бастап анықталып, түрлі биологиялық тәжірибелер арқылы дәлелденген. Осы зерттеулер нәтижесінде молекулалық генетика ғылымы жедел дами бастады.
Есеп №2. ДНҚ молекуласындағы азоттық негіз Ааденин 32% құрайды. ДНҚ молекуласындағы қалған нуклеотидтер санының проценттік құрамына тең.
Берілгені: Шешуі: комплементтік принцип бойынша
А – 32% А=Т тең
тк: Т - ? 1. A + Т = 32% + 32% = 64%.
Ц - ? 2. 100% - 64% = 36%.
Г - ? 3. 36% : 2Ц+Г = 18%.
Жауабы: A - 32%; Т = 32%; Г - 18%; Ц = 18%.
Ақуыз тірі организмнің негізін құрайды, онсыз өмір жоқ. Карл Маркстің пікір бойынша: Тіршілік — ақуыз заттарының өмір сүру формасы. Ақуыздар органикалық заттар дамуының ең жоғарғы сатысы және жер бетіндегі тіршіліктің негізі, организмнің тірек жүйесі, бұлшық ет, жамылғы тканьдері ақуыздардан құралған. Олар организмде әртүрлі маңызды қызмет атқарады: химиялық реакцияларды жүргізеді, дене мүшелерінің қызметтерін өзара үйлестіреді, аурулармен күреседі, т.б.
Ақуыздардың құрамы мен құрылысы өте күрделі. Молекулалық массалары жүздеген мыңнан миллионға дейін жетеді. Олардың құрылымы бұзылса, денатурацияға ұшырап, организмдегі қызметін атқара алмайды.
Ақуыздар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді және өздеріне тән түсті реакциялары бар.
Ақуыз – азықтың құрамына кіретін бүкіл тірі организмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазмасын құрумен қатар, организмдегі көптеген тіршілік құбылыстарына – тамақтану, өсу, көбею, тітіркену, қозғалу, тыныс алу процестеріне тікелей қатысады. Адам тәулігіне, шамамен, 100 г ақуыз қабылдауы керек. Азықпен түскен ақуыз әуелі асқазанда, сосын ішектегі ферменттердің әсерінен гидролизденіп, аминқышқылдарына дейін ыдырайды.[1]
Ақуыз тек тірі организмдер құрамында ғана болады. Оның құрамында 50,6 – 54,5% көміртек, 21,5 – 23,5% оттек, 6,5 – 7,3% сутек, 15 – 17,6% азот, 0,3 – 2,5% күкірт бар, кейде фосфор кездеседі. Осы элементтерден түзілетін амин қышқылдарының бір-бірімен байланысып қосылуы нәтижесінде ақуыз молекуласы түзіледі. Ақуыз молекуласының массасы өте үлкен, ол бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.
Ақуыз туралы алғашқы мәліметтер XVIII ғасырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғалым Беккори бидай ұнынан лейковина деген ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30-жылдарында ет, жұмыртқа, сүт, өсімдік тұқымдарында ақуыздық заттар бар екені анықталды. Ғалымдардың содан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі организмдер жасушасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды.
Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді:
1. қарапайым ақуыздар – протеиндер (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, глутелиндер, проламиндер,протаминдер, протеноидтар);
2. күрделі ақуыздар – протеидтер (гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа заттар да болады.
Ақуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады.
1. Шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады.
2. Фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.
Ақуыздар жасушада маңызды қызметтер атқарады:
- Құрылымдық – биомембраналар құрамына кіреді;
- Энергетикалық – қуат көзі болып табылады;
Катализдеуші – жасушаның барлық биохимиялық реакцияларын реттейтін ферменттер болып табылады;
- Сигналдық – жасушаішілік және жасушааралық сигналдарды қабылдауға және өткізуге қатысады;
- Қозғаушы – бұлшықеттердің жиырылуын қамтамасыз етеді;
- Өткізгіштік – арналар мен сорғыштарды қалыптастырып, мембрана арқылы заттардың өткізілуін қамтамасыз етеді:
- Реттеуші – репликация, транскрипция, трансляция факторлары ретінде ДНҚ учаскелерімен байланысып, гендердің экспрессиялануын реттейді;
Ақуыз молекуласында аминқышқылдар бір-бірімен пептидтік байланыс арқылы байланысып үлкенді кішілі полипептид тізбегін пайда етеді. Бұл бірінші реттік құрылым деп атайды.
Пептидтік тізбектің көптеген ферменттері алғаш -ширатпа не ß-құрылым күйінде болады. Ақуыздың кеңістікте мұндай қарапайым жинақталуын екінші реттік құрылым деп атайды.
Полипептид тізбегінің -ширатпасының, ß-құрылымыныңжәне құрылымсыз учаскелерінің кеңістікте глобула конформациясына жинақталып, табиғи құрылымының түзілуі. Бұл үшінші реттік құрылым. Бұны фолдинг деп те атайды.
Кейбір ақуыздардың төртінші реттік құрылымы да белгілі, мысалы гемоглобин. Оның молекуласы төрт субединицадан тұрады.
Жалпы формуласы: R—CHNH2—COOH
Қорытынды: Есеп шығару.
1. ДНҚ 4 нуклейдтен тұрады. қандай? (аденин, гуанин, цитозин, тимин)
2. РНҚ 4 нуклейдтен тұрады. қандай? (аденин, гуанин, цитозин, урацил)
3. Транскрипция дегеніміз не?
4. Трансляция дегеніміз не?
5. Инициатор дегеніміз не?
6. Кадон терминатор дегеніміз не?
Тақырыптық жоспар
№ 4 Тақырыбы: Жасушаның молекула лық биологиясы. Генетикалық ақпаратты кодтау принциптері және жүзеге асыру жолдары.
Топ: СД201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Нуклеин қышқылдары мен белоктың биосинтезінен кейінгі журетін процестің маңыздылығын меңгеру
Нені істей білу керек: ДНҚ мен РНҚ құрылымдарын салыстыра білу, есеп шығарту.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары: биологиялық ірі молекулалар (белоктар, нуклеин қышқылдары) құрылымын барлық деңгейде зерттеу, аминқышқылын анықтау.
Білімділік: Студенттерге молекулалық биологияның генетикалық кодтың 20 аминқышқылдарын қалай ақпарат алуға болатындығын анықтау туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Үй тапсырмасын тексеру:
1. ДНҚ 4 нуклейдтен тұрады. қандай? (аденин, гуанин, цитозин, тимин)
2. РНҚ 4 нуклейдтен тұрады. қандай? (аденин, гуанин, цитозин, урацил)
3. Транскрипция дегеніміз не?
4. Трансляция дегеніміз не?
5. Инициатор дегеніміз не?
6. Кадон терминатор дегеніміз не?
Жаңа сабақ:
Генетикалық кодтың молекулалық негіздері.
Жоғарыда айтқанымыздай тұқым қуалаушылық ақпарат ДНҚ молекуласында генетикалық код күйінде жазылған.
ДНҚ молекуласының екі тізбегі бір-бірінен қызметтік ролі жағынан ерекшеленеді: олардың біреуі-кодтаушы немесе мағыналы, ал екіншісі -матрицалық (қалып) тізбектер болып табылады. ДНҚ мағыналы тізбегі: (51) - ТТЦ-АГТ-ЦАГ-ГАЦ-ГАТ-АЦГ- (З1) ДНҚ матрицалық тізбегі: (З1) - ААГ-ТЦА-ГЩ-ЦТГ-ЦТА-ТГЦ- (51) Транскрипция а-РНҚ (51)- УУЦ-АГУ-ЦАГ-ГАЦ-ГАУ-АЦГ- (З1) Трансляция 4 полипептид тізбегі: (Ш2)-Фен -Сер -Глн -Асп -Асп -Тре -(СООН)
ДНҚ молекуласындағы ақпараттың өлшем бірлігі болып триплет саналады, яғни үш нуклеотид бір аминқышқылын анықтайды. Сонымен генетикалық код (кодон) 1 нуклеотидтен көп болуы тиіс, себебі егер кодон 1 нуклеотидтен тұрады десек, 4 нуклеотид 4-ақ кодонды қалыптастырар еді, ал аминқышқылдар саны 20, демек 4 кодон жеткіліксіз. Ал егер генетикалық код 2 (жуп) нуклеотидтен түрады десек, 4 нуклеотидтерден 16 әртүрлі жүптарды (42=16) жұптастыруға болар еді, бірақ 16 кодон да 20 аминқышқылдары үшін жеткіліксіз.
1954 жылы американ ғалымы Г.Гамов теория күйінде генетикалық код (кодон) 3 нуклеотидтерден (триплетті) тұруы мүмкін деген болжам айтқан. Шынында да 4 нуклеотидтерден (А,Г,Ц,Т) 64 әртүрлі үштіктерді (43=64) құрастыруға бстады жөне 64 кодон 20 аминқышқыддары үшін әбден жеткілікті. Мүмкін кодон 4 нуклеотидтен тұратын шығар, бұл жағдайда 4 нуклеотидтен (А,Г,Ц,Т) 256 әртүрлі үштіктерді құрастыруға болар еді, бірақ 20 аминқышқылы үшін осыншама көп (256) кодон болады деп болжамдау ақылға қонбайды, себебі табиғат өзінің дамуында үнемі үнемді жолдарды таңдап отырған. 1961 жылы Ф.Крик генетикалық код триплетті (3 нуклеотидтен тұратындығын) болатынын тәжірибе жасап дәлелдеді, яғни лабораториялық жағдайда 3 Урацилдің (УУУ) фенилаланин аминқышқылын анықтайтынын көрсетті. Ал, 1964 ж. М. Ниренберг, С. Очао, Х.Хорана т.б. еңбектерінің нәтижесінде барлық 64 кодонның мағынасы анықталып, олардың негізгі қасиеттері белгілі болды.
64 кодонның 61- мағыналы кодондар, яғни 20 аминқышқылының біреуін анықтайды, ал 3-еуі (УАА, УАГ, УГА) мағынасыз кодондар, яғни ешқандай аминқышқылдарын анықтамайды, олар ақуыз синтезінің аяқталуын бақылайды, сондықтан оларды-стоп кодондар, кодон-терминаторлар деп те атайды. ДНҚ молекуласының кодтарына сәйкес келетін а-РНҚ триплеттерін кодондар деп атайды.
Генетикалық кодтың негізгі қасиеттері
1. Генетикалық код әмбебапты болады, яғни кодондар барлық тірі ағзаларда бірдей аминқышқылдарын анықтайды;
2.Генетикалық код коллинеарлы (сәйкес) болады, яғни нуклеин қышқылдарындағы (ДНҚ, РНҚ) нуклеотидтер бірізділігі полипептид молекуласындағы аминқышқылдар бірізділігіне сәйкес болады;
3.Генетикалық код артық (вырожденный) болады, яғни әрбір аминқышқылы 2-6 кодон арқылы анықталады, тек метионин жоне триптофан аминқышқылдары бір ғана кодон арқылы анықталады.
Бір аминқышқылдарының кодондары бір-бірінен үшінші (соңғы) нуклеотидтері арқылы ерекшеленеді, мысалы: серин кодондары-УЦУ, УЦЦ, УЦА, УЦГ.
Құрылысы жағынан ұқсас аминқышқылдардың кодондары да ұқсас болады, яғни олардың екі нуклеотиді бірдей, мысалы: Аспараган, Глутамин сияқты ұқсас аминқышқылдардың кодондарының алғашқы нуклеотидтері бірдей (ГАУ, ГАЦ, Г, ГАГ).
4) кодондар а-РНҚ тізбегінде бірінен кейін бірі үзіліссіз -үтірсіз, нүктесіз, бірізділікпен орналасады;
5) кодондар а-РНҚ тізбегінде бірін-бірі бастырмаламай орналасады;
6) кодондар нақтылы болады, яғни әрбір мағыналы кодондарға 64 бір аминқышқылы сәйкес келеді;
7) Кодондар триплетті (үш өрімді) болады.
Ген ДНҚ-дан тұратынын, ал ДНҚ қос тізбекті шиыршық екені белгілі. Егер ДНҚ шын мәнінде генетикалық молекула болса, ол белгілі бір ферменттің құрылымын да белгілеуі тиіс. Уотсон мен Криктің пікірі бойынша ДНҚ-ның нақ осы рольін молекуласындағы нуклеотидтердің жүйелілікпен орналасуымен түсіндіруге болады, мұнда ДНҚ тізбектеріндегі 4 нуклеотид кезектесіп отырады. Бірақ ферменттер химиялық жағынан белоктардың молекулалары, ал соңғылардың құрылымдық элементтері – амин қышқылдары болып табылатындықтан, ол қышқөылдардың белок молекуласында орналасу реті ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің орналасуына, дәлірек айтқанда нуклеотидтердің ДНҚ молекуласының тізбектерінде орналасуына қарай белгіленеді.
ДНҚ ның тізбегінде 4 түрлі нуклеотидтермен жазылған нақты бір белоктың аты сол белоктың гені болып табылады. Генетиктердің, биохимиктердің, цитологтар, мен басқада мамандардың күш салуы арқасында қазіргі уақытта генетикалық кодтың негізгі белгілері айқын болды.
Ф. Крик бастаған ғалымдар 50-60 жылдары жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде әр амин қышқылына ДНҚ-дағы 3 негіз сәйкес келетінің ашты. Оны КОДОН деп атады.
Бір обьектіні басқа обьектілердің жәрдемімен бейнелеуді кибернетикада КОДПЕН жазу деп атайды.
ДНҚ – генетикалық информацияны сақтаушы. Қазіргі күндері геннің ДНҚ қышқылының бөлігі екендігі жапыға мәлім осы бірегей нуклейн қышқылының өзін 1868 жылы швеицариялық дәрігер Ф. Мишер клетка ядросынан бөліп алу арқылы ашқан еді. Кейін 1924 жылы Р.Фельген ДНҚ-ның хромосома құрамында болатынын көрсетті. Мұның өзі ДНҚ-ның генетикалық материал екендігін көрсеткендей болады.
Тұқымқуалаушылық ақпарат ДНҚ малекуласында гентикалық код күйінде жазылған.
Гентикалық Код (кодтау) дегеніміз- тұқымқуалаушылық ақпараттың яғни 20 аминқышқылдар туралы ақпараттың, ДНҚ молекуласындағы 4 нуклеотиттер (АГЦД) арқылы қысқаша жазылу сақталу және жүзеге асу жүйесі болып табылады.
ДНҚ молекуласының кодтарына сәйкес келетін А-РНҚ триплеттерін кодандар деп атайды.
VІІ.Бағалау
Сабақ айтқан оқушыларды бағалау
Үй тапсырмалары : Генетикалық код.
Тақырыптық жоспар
№ 5 Тақырыбы: Жасушалық цикл. Митоз. Апоптоз, Цитогенетика негіздері.Көбею. Мейоз.
Топ: СД 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Апоптоздың атқару қызметі маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: : Апоптоздың қай организмде қандай қызмет атқаратынын анықтай білу
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары: Биологиялық құрылымын барлық деңгейде зерттеу.
Білімділік: Студенттерге апоптоздың атқару қызметі маңыздылығын туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Үй тапсырмасын сұрау:
1. Генетикалық код дегенимиз не?
2. Есеп шығару
№ 5 Тақырыбы:
Жасушалық цикл, Митоз, Мейоз, Апоптоз, цитогенетика негіздері туралы түсінік
Жаңа материал:
§Апоптоз деген термин - грекше жапырақтардың түсуі деген мағынаны береді. Апоптоз - жасушаның алдын-ала бағдарланған гендік ақпараты бойынша тіршілігін жоюы.
§Бірақ, тек соңғы 15 – 20 жыл көлемінде ғана, жасушалардың өлуі тек дегенеративтік құбылыстар, табиғи жолдар арқылы болып қоймай, сол сияқты жасушаның өзін - өзі өлтіретіндігі, яғни жасушаның өлуінде өзі белсенді рөл атқаратындығы белгілі болды.
§Апоптоз – бұл генетикалы бағдарланған, энергияны қолданумен өтетін, клетка өлімінің белсенді процесі. Бұл клеткалы өлімнің ерекше түрі.
§Табиғат клетканы қорғану мен репарация механизмдерімен ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі өлтіру немесе суицида механизмімен де қамдандырды.
§Клетканың ескіруі катабиозға (ката -төмен, био- өмір) және клетканың өліміне алып келеді. Клетка өлімі – бұл тіршілік әрекеті құбылысының жаңадан кері айналмайтын өсуге, көбеюге қабылетін жоғалтқан тоқтауы.
§Клеткаларда өмір сүру ұзақтығы әртүрлі болады. Ұзақ өмір сүретін клеткалар бар, олар ерекше қызмет атқара отырып ағза өмірінің соңына дейін болады. Басқа клеткалар, белгілі міндетті орындауда пайда болады. Мысалы: метаморфоз кезінде, ит балық желбезектері мен құйрығын жоғалтады. Бұл мүшелер клеткаларының өмір сүру ұзақтығы белгіленіп бағдарланған.
Апоптозға ұшыраған жасушалардың ДНҚ-лары бөлшектеніп , жасушалары бір-бірлерінен ажырап , езіліп , ыдырайды. Мұндай процестің болуы және онығ уақыты әрбәр ағзаның геномында жазылған. Бұларға қоса ұрпақтан ұрпаққа берілетін кейбір тұқым қуалайтын аурулар болады. Олар да адам өмірінің ұзақ қысқалығына әсер етеді. Осы салада айта кететін бір жаңалық, кейінгі кезде адам геномын зерттеу нәтижелеріне байланысты мұндай тұқым қуалайтын ауруларды генотерапиямен емдеу ісі қолға алынып келе жатыр.
Егер де жасуша бұзылыстары өте күшті, өте ауқымды болатын болса, оның өлуі басқарусыз болады, оны некроз деп атайды
Некроз (гр. nekros — өлі, шірік, өлі еттену) - тірі организмдегі клетка мен тіндердің өлуі.Қан және жұқпалы ауруларға шалдыгу, жарақаттану, күю т. б. себептерден ауыз шырышты қабығы, қызыл иек шеті, ерін мен ұрт үстері некрозға ұшырайды. Шіру процестері ұлпа қабынғанда, тіс эмалі зақымданғанда білінеді.Күшәла пастасымен пульпитті емдегенде жақ сүйектерінің некрозы кездеседі
Некроз
Некроз – бұл клетканың зақымдалуы кезінде, оның тіршілік ету жағдайының өзгеруі кезіндегі (қан ағымы бұзылысы) дамитын процесс. Осындай жағдайлар кезінде апоптоз механизмі жұмыс істемейді.
Некроз өте жылдам өтеді, мембрана бұзылады, оның өткізгіштігі бұзылады, клетка ісінеді, лизосома зақымдалған кезде клетканың автолизі басталады (өзін-өзі сіңіру). Қабыну процесстері басталуы мүмкін.
Митоз
Митоз - соматикалық жасушалардың бөлінуі. Митоз жасуша көбеюінің көбірек кездесетін әдісі. Осы әдіс генетикалық материалдың жас жасушаларға тең бөлінуін және жасуша ұрпақтарындағы хромосоманың ұқсастығын қамтамасыз етеді.
Митоздың биологиялық маңызы - хромосома санының екі еселенуі және олардың жас еншелес жасушаларға тең бөлінуі. Митоз процесінде бір жасуша жаңа екі жасушаға бөлінуге даярлана бастаған шақта, хромосомаларда таңқаларлық өзгерістер байқалады. Әр хромосома ұзын бойына екіге бөлінеді және екі бөліктің екеуі де теңбе-тең генетикалық материал алады яғни хромосома жиынтығы тең болады.
Митоз процесі 4 сатыдан өтеді: профаза, метафаза, анафаза және телофаза.
Интерфаза – жасушаның екіге бөлінуі аралығындағы дайындық кезеңі. Бұл кезеңде боялып бекітілген ядроның боялған жіңішке жіпшелерден тұратын торлы құрылымын байқауға болады.Интерфаза G1,S,G2 бөлім, кезеңдерінен тұрады.
G1- кезеңінде жасуша ішінде метаболизм үдерісі қарқында жүзеге асады.
S- кезеңінде жасушадағы генетикалық кодты сақтайтын ДНҚ репрликациясы болады яғни ДНҚ екі еселенеді. G2- кезеңінде жасушадағы органойдтар екі еселенеді. Сонымен интерфаза кезеңінде жасуша митозға толығымен дайындалады. Профаза – ядроның бөлінуге дайындалған бірінші сатысы. Бұл кезде хромосома жіпшелерінің өз осінде шиыршықталып бұратылуының салдарынан хромосомалар қысқарып, жуандайды. Профаза кезінде хромосомалар кариолимфада кездейсоқ жерлерде орналасады, осы кезеңде ядрошықтар бұзылады. Ал профазаның аяқ кезінде ядро қабығы бұзылады да хромосомалар цитоплазма мен кариоплазманың сұйық заттарының қосындысы – миксоплазманың ортасында қалады.
Метафаза фаза сатысының екі кезеңі бар: метакинез – хромосомалар жасушаның экватор аймағына жиналып шоғырланады, жасуша бөлінуге дайындалады; нағыз метафаза – хромосома жіпшелері центромералармен байланысады, хромосомалар хроматидтерге жіктеледі. Клетка цитоплазмасы бұл кезде тұтқырлығын жоғалтады. Бұл кезеңде әрбір хромосоманың центромерасы дәл экваторда, ал қалған денесі экватордан тыс жазықта болуы мүмкін.
Анафаза – хроматин жіпшелерінің болашақ жас жасушалардың полюстеріне қарай созылып, ахроматин ұршығын құрау кезеңі. Ахроматин ұршығының белдеуінде хромосомалар түрліше орналасып, ең алдымен аналық жұлдызын құрайды. Сонан кейін аналық жұлдыздағы қосарланып орналасқан гомологиялық хромосомалардың ұзынынан бөлінуі нәтижесінде пайда болған жас хромосомалар жасушаның полюстеріне қарай ығысады да, екі жас хромосома жұлдыздары пайда болады. Осының нәтижесінде бір жасуша екіге бөлініп, жас жасушалар түзіледі. Анафазада хромосомалардың жасуша полюсіне ығысуы бірден басталып, өте тез арада бітеді.
Телофаза митоздың ақырғы сатысы. Телофаза кезінде хромосомалардың қозғалуы аяқалады, митоздық аппарат бұзылады, ядрошықтар пайда болады. Клетканың қарама-қарсы полюсінде жаңа пайда болған хромосомалардың сыртынан ядролық қабық пайда болады. Жаңа ядролардың қайта құрылуымен қатар әдетте клетка денесі бөлініп, цитотомия не цитокинез өтеді де, екі жасуша құрылады. Телофаза кейде цитотомиямен аяқталмай екі ядролы жасуша құрылады.
Митоздың тұқым қуалаушылықтағы маңызы
1.Митоз әрекеті өсу барысының маңызды кезеңі. 2.Аналық жасушадағы митоз барысында пайда болған генетикалық материал жас жасушаларға тең бөлінеді. Жас жасушалардағы генетикалық ақпарат аналық жасушадағы генетикалық ақпараттың көшірмесі болып табылады. 3. Бөлінгеннен кейінгі жас жасушалардағы хромосомалар аналық жасушалардағы хромосомалар санына сәйкес келеді.
Егер митоз әрекеті зақымдалса, хромосомалар санында ауытқу болады, көбейеді немесе азаяды. Хромосомалар санының ауытқуына байланысты жасуша үлкен өзгеріске ұшырайды. Жасуша тіршілігін жояды немесе мутация пайда болады.
Митоздың ұзақтығы әр түрлі болады.
Хромосомалардың саны
Бәр түр екінші түрден хромосомалар санына байланысты ажыратылады. Әр түрдің хромосомаларында сол түрдің тұқым қуалау қасиеттерін сақтайтын генетикалық ақпарат болады. Бір түрдің ядросындағы хромосомалардың толық жиынтығын диплоидты деп, ал оның жартысын гаплоидты жиынтық деп атайды. Адамның 46 хромосомасы бірігіп, 23 жұп түзеді.
Сомалық(дене) жасушалардың ядросында диплоидты(қосарлы) хромосомалар, ал жыныс жасушаларында хромосомалардың гаплоидты (сыңар) жиынтығы сақталады. Әр түрдің хромосомалары пішіні, саны бірінші реттік және екінші реттік үзбелердің орналасуы жөнінен бір-бірінен өзгеше болады.
Аталық және аналық жыныс клеткаларының (гамета) өзара қосыла келіп , бір- бірімен ұрықтану нәтижесінде жаңа организмнің пайда болуын жыныстық жолмен көбею деп атайды.
Жынысты жолмен көбейетін ағзаларда клеткалардың диплоидты және гаплоидты деген екі түрі болады. Диплоидты клеткаларға соматикалық (дене) клеткалар мен жыныс клеткаларының бастама кезеңдері жатады, ал гаплоидты клеткаларға жетілген жыныс клеткалары – гаметалар жатады. Жыныс клеткаларының хромосома сандарының екі есе азаюын қамтамасыз ететін мейоз үрдісі. Оның құрамына бірінен кейін бірі жүретін екі бөліну кіреді. Гаметалар қосылғаннан кейін жаңа бір клеткалы диплоидты ағза зигота пайда болады.
Зиготаның әрі қарай митоздық бөлінуі нәтижесінде әрбір хромосомасы жұп болып келетін диплоидты клеткалар пайда болады. Осындай қос хромосомаларды гомологты хромосома деп атайды. Гомологты хромосомалардың ұзындықтары, центромераларының орналасуы бірдей болып келеді, сондай-ақ гендер саны тең, осы гендердің сызықты кезектесулері бірдей болады. Диплоидты ағзаның гомологты хромосомалар жұбының әрқайсысы спермия ядросынан, я не болмаса жұмыртқа-клеткасының ядросынан пайда болады.
Ағзада мейоздың нәтижесінде пайда болатын гаметаларда әрбір жас клеткаға барлық гомологты хромосома жұбының тек қана біреуі беріледі. Бұлай болу себебі, мейоз кезінде ДНК-ның тек қана бір рет репликациясы жүреді, оның соңынан ядроның бірінен кейін бірі жүретін екі бөлінуі (мейоз I және II) жүреді, ол бөлінулер кезінде ДНК синтезделінбейді. Нәтижесінде бір диплоидты клеткадан 4 гаплоидты жасуша пайда болады (41-сурет).
Мейоздың алдында интерфаза кезінде клетка қалыпты G1, S, G2 фазаларынан өтіп, тетраплоидты болады. Яғни хромосомалардың ДНК-сы мен гистон-ақуыздары репликацияланады, ал туыстас хроматидтер өздерінің центромераларымен байланыста болады да, ядрода әрбір хромосоманың 4 жинағы болады. Клетканың жалпы көлемі мен органеллалары ұлғаяды.
Мейоздың әрбір бөліну кезеңдерінің (мейоз I, II) өзара ерекшеліктері бар. Мейоздың бірінші бөлінуі кезінде жасуша күрделі профазаны (профаза I) өтеді. Ол бірнеше кезеңдерге бөлінеді: пролептонема, лептонема, зигонема, пахинема, диплонема және диакинез.
Пролептонема (грек. pro-кезең, leptos-жұқа, nema-жіп) кезінде хромосомалар толық емес, дегенмен біршама спиральданады. Ядро қабықшасы сақталады, ядрошық ыдырамайды. Сондықтан мейоздың профазасы кезінде кейбір РНҚ-лар және ақуыздар синтезделінуі мүмкін. Осы синтездер арқасында жыныс клеткаларында (әсіресе аналық жасушаларда) қоректік заттар қоры жинақталады. Ол қоректік заттардың ұрықтануға және ұрықтың дамуының алғашқы кезеңінде маңызы зор.
Лептонема кезінде хромосомалар молырақ спиральданып, ядрода жіпше тәрізді жұқа d-хромосомалар көрінеді (олардың саны 46, яғни екі жинақ). Әрбір гомологты хромосома репликацияланған. Олар екі туыстас хроматидтерден тұрады. Әрбір хромосома туыстас хроматидтердің (ДНК ілгектері) хроматиндері орналасатын осьті ақуыз жіпшелерінен түзілген жұқа фибрилдер түрінде болады. Жабыстырғыш дисктер – ақуыздар жинақталуларының көмегімен хромосомалар өздерінің екі ұштарымен ядро қабықшасының ішкі мембраналарына жабысады. Бұл кезеңде ядро қабықшасы сақталып, ядрошық жақсы көрінеді.
Зигонема (грек. zygon – жұп) кезінде диплоидты хромосомалар қатарласа тізіледі де бір-бірінің айналасында бұралады, қысқарады және бір-бірімен ұстасады (конъюгацияланады). Яғни, тетраплоидты биваленттер (лат. bi – қос, valens – күшті) пайда болады. Бір биваленттің әрбір диплоидты хромосомасы не аталықтан, не аналықтан туады. Жыныс хромосомалары ядро мембранасының ішкі жағында орналасады. Олардың орналасатын аймағы жыныс көпіршігі деп аталады.
Зигонемада гомологты d хромосомалар қатарлап тізбектеліп, жақындап, аралықтарында арнайы синаптонемальді кешендер (грек. synapsis – байланыс, қосылыс) пайда болады, олар ақуызды құрылымдар.
Электронды микроскоптың кішкене өлшемінен қарағанда синаптонемальді кешен өзара ашық түсті жолақпен ажырылатылған екі электронды-тығыз жолақ түрінде болады. Үлкен өлшемімен қарастырғанда ұзындығы 120-150 нм, қалыңдығы 10 нм екі паралель ақуыз жіпшелері көрінеді, олар өзара жұқа мөлшері 7 нм көлденең жолақтармен байланысқан. Олардан екі жаққа қарай d хромосомалар жатады. Олардың ДНҚ-лары көптеген ілгектер түзеді.
Осы кешен орталығымен қалыңдығы 20-40 нм ось элементі өтеді. Синаптонемальді кешен арқаннан жасалған баспалдақ тәрізді болады. Осы баспалдақтың әр жағы гомологты хромосомалардан жасалған. Соның салдарынан гомологты хромосомалар өзара ұстасады да биваленттер түзеді. 46 d – хромосома 23 бивалент түзеді. Әрбір бивалент екі d хромосомадан, яғни төрт хроматидтен тұрады.
Зигонема соңында әрбір гомологты хромосома жұбы өзара синаптонемальді кешен көмегімен байланысқан. Тек X және Y жыныс хромосомалары толық конъюгацияланбайды, өйткені олар толығымен гомологты емес.
Пахинема (грек. pahys – жуан) кезеңі бірнеше тәулік қана жүреді. Оның үрдістері біртіндеп өтеді. Хромосомалар біршама қысқарып, жуандайды. Аналық және аталықтардан туындайтын хроматидтердің аралығында бірнеше жерден хиазма (грек. chiasma – перекрест) немесе рекомбинанттүйіндері деп аталатын байланыстар түзіледі. Хиазмалар мөлшері шамамен 90 нм болып келетін ақуыз кешендері. Әрбір хиазма аймағында гомологты хромосомалардың тиісті бөлімдерімен, аталықтан аналыққа және керісінше ауысуы жүреді. Осы үрдіс кроссинговер (ағыл. crossing-over — перекрест-қиылысу) деп аталады. Сонымен, кроссинговер көпшілік генетикалық рекомбинациялар түзеді.
Адамның әрбір бивалентінде I профазада кроссинговер орташа 23 бөлімде жүреді. Рекомбинатты түйін саны қиылысу санына тең.
Кроссинговер аяқталғаннан кейін хроматидтер бөлінеді, бірақ хиазма аймағында қосылған түрінде қалады. Диплонема кезеңі туады.
Диплонемада (грек. depioos – қос, екі еселенген) синаптонемальді кешен тарайды, конъюгацияланушы хромосомалар алшақтайды, әрбір биваленттің гомологты хромосомалары бір-бірінен алшақтайды, дегенмен олардың аралығындағы байланыс хиазма аймағында сақталып қалады.
Диплонема мен диакинез арасында анық морфологиялық шекара жоқ, сондай-ақ уақыт шекарасы да анық емес. Диакинезде хромосомалар конденсациясы жалғасады, олар нуклеолеммадан алшақтайды, бірақ гомологты d хромосомалар хиазмалар арқылы өзара байланыста, ал әрбір хромосоманың туыстас хроматидтері өзара орталық өлшемдері (центромералары) арқылы байланыста болады. Бірнеше хиазманың бар болуына байланысты биваленттер ілгектер құрайды. Осы кезде ядро қабықшасы мен ядрошық ыдырайды. Репликацияланған центриольдер полюстерге бағытталады, бөліну ұршығы пайда болады.
Диплонеманың ұзақ уақыт жүруіне байланысты мейоздың профазасы ұзаққа созылады. Спермийлердің жетілуі кезінде профаза бірнеше тәулік жүрсе, жұмыртқа клеткаларының жетілулері бірнеше жыл жүреді. Мейоздың профаза кезеңін өткен жыныс клеткаларын бірінші реттегі гаметоциттер деп атайды.
I-Метафаза митоздың метафазасына ұқсас. Хромосомалар экваторға жинақталады да метафаза пластинкасы түзеді. Митоздан айырмашылығы хромосома микротүтікшелері центромераға тек бір жағымен жабысады, ал гомологты d-хромосомалардың центромералары экватордың екі жағына орналасады. Хромосомалар аралығындағы хиазма байланыстары сақталады.
I-Анафазада хиазмалар ыдырайды, гомологты d-хромосомалар бір-бірінен бөлінеді де полюстерге кетеді. Митоздың анафазасынан ерекшелігі осы хромосомалардың орталық мөлшерлері репликацияланбайды, яғни туыстас хроматидтер ажырамайды.
I-Телофаза ядро қабықшасы және ядрошық түзіледі. Бөліну қалтарысы пайда болып, тереңдейді де кариокинез жүреді. Алдымен гомологты d-хромосомалар жиынтығы полюстерге орналасады. Олардың саны екі есе азайса да, олардың әрқайсысы екі генетикалық түрлі хроматидтерден тұрады. Цитокинез нәтижесінде әрбір туыстас жасушаға 23 d хромосомадан тиеді. Пайда болған клеткаларды II реттегі гаметоциттер деп атайды.
II — Интерфаза өте қысқа жүреді. Оның ең басты қасиеті, онда ДНК редупликацияланбайды, яғни S фазасы жүрмейді. II реттегі гаметоциттердің бөлінуі профаза II, метафаза II, анафаза II, және телофаза II кезеңдері арқылы жүреді.
Профаза II де ұзаққа созылмайды, хромосомалар конъюгациясы болмайды.
Метафаза II- де экваторда 23 хромосома тізіледі. Анафаза II-де ДНК митоздың анафазасындағы секілді центромерлер аймағында репликацияланады да, хромосомалар полюстерге ажырайды. II-Телофазада екі туыстас клетка пайда болады.
Мейозда митоздағы секілді тетраплоидты емес диплоидты клеткалар бөлінуге түседі. Сондықтан әрбір жаңа клетка гаплоидты. Диплоидты қайта түзу тек қана аталық пен аналық гаметалардың бірігулері нәтижесінде, яғни ұрықтану және жаңа ағза түзу кезінде болады.
Сонымен, кезектесе жүретін мейоздың бөліну нәтижесінде 4 жасуша пайда болады, олардың әрқайсысында S-хромосомаларының гаплоидты жиынтығы бар.
Мейоздың биологиялық маңызы:
— конъюгация және кроссинговер нәтижесінде гендердің комбинациялануы жүреді. Ата-аналарының қасиеттері алмасып, жыныс клеткаларында тұқым қуалайтын өзгергіштік – мутация пайда болады;
— хромосомалардың комбинациялануының нәтижесінде тұқым қуалайтын өзгергіштік күшейіп, жаңа формалар қатысады;
— мейоздың басты биологиялық мәні – мейоздағы хромосомалардың редукцияланып, гаплоидты хромосомалық жиынтығы бар гаметалардың түзілуі.
Митоз бен мейоздың салыстырмалы сипаттамасын 6 – кестеден және сызба нұсқадан қарастырыңыз.
Цитогенетика негіздері
Цитогенетикалық әдістер
Цитогенетикалық әдіс. Кариотипті анықтау әдісі. Клеткадағы хромосомалардың саны мен құрылысын және жыныс хроматинін анықтауға бағытталған бұл әдістің адам тұқым тұқымқуалаушылығын зерттеудегі орны ерекше. Сонымен қатар қалыпты жағдайдағы немесе қандай да бір патология кезіндегі кариотипті зерттеумен қатар мутациялық және эволюциялық процесстердің кейбір заңдылықтарын да анықтауға мүмкіндік туады. Зерттеу үшін көпшілік жағдайда 20-40 жас арасындағы дені сау адам қанының лейкоциттерін бөліп алып арнайы қоректік ортада өсіріп, олардан метафазалық пластинкалар даярлайды. Хромосомалар жиынтығының қалыпты, не кем, не артық мөлшерде екенін дәлірек анықтау үшін метафазалық пластинкаларды дұрыс таңдай отырып гомологтық жұптарды айқын ажырата білу қажет.
Дерматоглифика әдісі. Дерматоглифика — бұл әдіс саусақтардың, алақанның және табандағы терінің бедерін зерттеу болып табылады. Дененің басқа бөлімдерімен салыстырғанда бұл жердегі терінің эпидермис қабаты ойлы-қырлы күрделі өрнектер түзейді. Дерматоглификалық әдіс үш бөлімнен тұрады: дактилоскопия-саусақтың басындағы тері өрнектерін зерттеу; пальмоскопия-алақандағы өрнектерді зерттеу; плантоскопия-табандағы тері өрнектерін зерттеу. Хромосомды синдромдар кезінде өте ақпаратты.
Иммунологиялық әдістер. Иммунологиялық әдістер тұқымқуалайтын иммунотапшылық (дис- және агаммаглобулинемия, атаксия-телеангиэктазия және т.б.) жағдайы күдікті кезде қолданылады. Осы әдістің көмегімен ана мен ұрықтың антигендердің сәйкес келмеуі жағдайында, әкелікті анықтауда зерттейді, изучают генетические маркеры при анализе сцепления генов и определении предрасположенности к болезням (это мутантные гены с выраженным фенотипическим проявлением).
Иммунологиялық әдістердің ішінде: гамма-глобулинді, В- және Т-лимфоциттердің талдау, қандағы комплементтер құрылысын, фагоцитарлы клеткалардың қызметін және т.б. жатады.
Аналитикалық биохимия әдісі. Бұл әдісті тұқымқуалайтын зат алмасу аурулар күдікті болған кезде кеңінен қолданылады. Алғашқы зерттеу этапында (экспресс-диагностика) жалпы биохимиялық скрининг әдістері қолданылады: Федлинг (фенилкетонурияға), Альтгаузена (гликогенозалар), Бенедикта (галактоземия, фруктоземия) проба, гипераминоацидурия, микробиологиялық тест Гатри (фенилкетонурия және басқа аминоацидопатияларда) проба қойылады. Бұл қарапайым пробалар және биологиялық материалдар (қан, зәр) қолданылады.
Екінші этапта (диагностиканы анықтау) аналитикалық биохимия және молекулярлық биологияның күрделі әдістері қолданылады. Это-метаболизмдік жолдарды зерттеу (метаболиттерді, олардың кинетикасының жинақталуын және сандық анықтаулардың жинақталуын);
Цитогенетикалық әдіс (цитогенетикалық зерттеу әдісі) — адамның хромосомалық жиынындағы ауытқушылықтар мен бұзылыстарды анықтауға арналған сарапатама, зерттеу. Бұл әдіс хромосомаларды микроскоп арқылы зерттеуге негізделген. Зерттеу нәтижесінде хромосомалардың саны мен құрылымын анықтауға мүмкіндік туады.
Қалыпты жағдайда адамның дене жасушаларында 22 жұп аутосомдар (толық емес хромосомалар) және бір жұп жыныстық хромосома (ұрықтың жынысын анықтайды) болатындығын 1956 жылы швед ғалымдары Дж. Тийо мен A. Леван анықтады. Жыныстық хромосомалар (хромосомалар жұбы) ер адамдарда X және Ү, яғни XY, ал әйелдерде екеуі де біркелкі XX болады.
Адам генетикасында бұл әдіс мынадай жағдайларда қолданылады:
Хромосомалық ауруларды анықтауда;
Хромосомалардың картасын жасауда;
Мутациялық процестерді зерттеуде;
Генетикалық ауытқушылықтарды анықтауда;
Клайнфельтер синдромы бар еркектердің жасушаларының Тернер синдромында — әйелдерде 45 хромосома (44 + X), ал Трисомия X синдромында — 47 хромосома (44 + XXX) болады. Даун синдромында 21 жұп хромосомалар үшеу (трисомия), ал жалпы хромосомалар саны 47 (47ХҮ немесе 47ХХ) болады. Хромосома ішілік өзгерістерге мыналар жатады:
1.дефишенсия — хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция — хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы;
2. делеция— хромосома бөлігінің 180º-қа бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің өзгеруі;
3.дупликация — хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі еселенуі.
Организмдерді хромосомалар саны гаплоидты жиынтыққа еселеніп көбеюіне қарай – полиплоидты, ал еселенбесе – анеуплоидты немесе гетероплоидты организмдер деп атайды.
Радиоавтография әдісі - клеткалардағы қарқынды процестердің синтетикалық динамикасын анықтайтын негізгі әдістердің бірі. Радиоавтография әдісінің молекулалық гибридизация тәсілі нуклеин қышқылдарының түрлері, нуклеотидтердің кезектесуін анықтауда пайдаланылады. Ол үшін препаратқа нуклеин қышқылымен білгіленген еріткішті жағады, хромосома мен ядро құрамындағы ДНҚ денатурацияланады. ДНҚ-ң ренатурацияланған процесінде еріткіштегі белгіленген нуклеин қышқылымен препараттағы ДНҚ учаскесінде молекулалы гибрид түзіледі.
Нуклеин қышқылдарының молекулалы гибридизация әдісі геннің орналасуын дәл анықтайды. Сонымен қатар флоурохроммен боялуға қолданылады. Мысалы: егер ерекшеленген ядролық ДНҚ-ны флоурохроммен байланыстырса, ДНҚ ренатурациясынанкейін, флуоресценсиясы интерфазалық жасушаның ядрошықтарда көрінеді. Сонымен клеткада ДНҚ тізбектерінің көруге болады. Бұл тәсіл Fish әдісі (флуоресценттік in situ гибридизация) деп аталады
IV. Бекіту
1. Жынысты көбею деген не?
2. Мейоз деген не?
3.Диакинез деген не?
4. Митоз деген не?
5.Апоптоз деген не?
6.Мейоз дегенимиз не?
V. Қорытынды
Аталық және аналық жыныс клеткаларының (гамета) өзара қосыла келіп , бір- бірімен ұрықтану нәтижесінде жаңа организмнің пайда болуын жыныстық жолмен көбею деп атайды.
Жыныс клеткалары ұрықтанғаннан кейін пайда болатын клеткалар зигота деп аталады. Өсімдіктің жыныс клеткалары ұрықтана алмаса, ол клеткалар өсе алмайды, өліп қалады.
.VI.Үйге тапсырма
Жынысты көбею. Мейоз.
VІІ.Бағалау
Сабақ айтқан оқушыларды бағалау
Тақырыптық жоспар
№ 6 Тақырыбы: Молекулалық генетика негіздері. Жалпы генетика негіздері. Тұқым қуалаудың жалпы заңдылықтары.
Топ: СД 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Адам кариотипін
Нені істей білу керек: Адам кариотипі арқылы сау адам мен ауру адамның анықтау.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары: Биологиялық құрылымын барлық деңгейде зерттеу.
Білімділік: Студенттерге цитология негіздерінің маңыздылығын туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
Метацентрлі,Субметацентрлі, Телоцентрлік,Акроцентрлі хромосомалардың жалпы турин сипаттап келу. Адам кариотипін анықтап келу.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Медициналық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., СызбаларҚазақ ұлттық энциклопедиясы
. Үй тапсырмасын тексеру
1. Митоз деген не?
2. Апоптоз деген не
№ 6 Тақырыбы:
Молекулалық генетика негіздері. Жалпы генетика негіздері
Генетика — бүкіл тірі ағзаларға тән тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы. Ағзалардың тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды генетика деп атайды (грекше “genetіkos” — шығу тегіне тән). Бұл атауды 1906 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон ұсынды.
Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылықтарын ашып, оларды қоғамды дамыту үшін пайдаланудың жолдарын шешуде генетика ғылымы зор үлес қосты. Сондықтан, биология ғылымының басқа салаларының арасында маңызды орын алады. Жер бетіндегі тірі материяның дамуы олардың үздіксіз ұрпақ алмастыруымен қатар жүріп отырады. Тіршілік организмдердің көбеюімен тікелей байланысты. Сол арқылы белгілі бір биологиялық түрге тән белгілер мен қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Басқаша айтқанда, ұрпақтар белгілі дәрежеде өзінің ата-анасына ұқсас болып туады. Мұны тұқым қуалаушылық дейді. Көпшілік жағдайда организмнің белгілері мен қасиеттері өзгермей біршама тұрақты түрде берілетіндіктен, ұрпағы ата-аналарына ұқсас болып келеді. Бірақ олардың арасында толық ұқсастық болмайды. Бір ата-анадан тарайтын ұрпақтың бір-бірінен қандай да бір белгісі жөнінен айырмашылығы болады.Организмнің тұқым қуалаушылық қасиеті сыртқы орта факторларының әсерінен үнемі өзгеріп отырады. Оны — өзгергіштік дейді. Көбею барысында организмнің белгілі бір қасиеттерінің тұрақты сақталуымен қатар, екінші біреуі өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты олар жаңарып, түрлене түседі.Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік — бірімен-бірі қатар жүретін, бір жағынан бір-біріне қарама-қарсы, өзара тығыз байланысты процестер.
Молекулалық генетика - организмдердің өзгергіштік және тұқым қуалау қасиеттерінің молекулалық негізін зерттейді. Молекулалық генетика XX ғасырдың 40 – 50-жылдарында генетикалық мәселелерді шешуде физика мен химия ғылымдарының жетістіктерін пайдаланудың нәтижесінде пайда болды.Молекулалық генетиканың ең негізгі жетістіктері – геннің химиялық құрылымының анықталуы (1953), организмнің тұқым қуалау ақпаратының қолдануы мен оны жазылу әдісін талдау, гендік инженерия әдістерін зерттеу болып табылады:
• Молекулалық биология,
• Медициналық генетика.
Молекулалық биология – тіршілік құбылыстарының молекулалық негіздері туралы ғылым; генетика, биохимия және биофизика ғылымдарымен тығыз байланысты. Медицина (вирусология, иммунология, онкология, т.б.), а. ш. (жануарлар мен өсімдіктердің тұқым қуалау қасиеттерін белгілі бағытта қадағалай отырып зерттеу) және биотехнология (гендік инженерия, клеткалық инженерия) салаларының теориялық негізі. Негізгі мақсаты – биологиялық ірі молекулалар (ақуыздар, нуклеин қышқылдары) құрылымын барлық деңгейде зерттеу. 1953 жылы ағылшын ғалымы Ф.Крик және АҚШ биологы Дж. Уотсон ДНҚ-ныңмакромолекуласының құрылымының кеңістіктік моделін жасауы – молекулалық биология ғылымының өз алдына жеке ғылым болып қалыптасуына негіз болды. Қазақстанда молекулалық биология саласындағы ғылыми зерттеулер XX ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақстан Ғылым Академиясының Ботаника институтында басталды. Академик М.Айтхожинның басшылығымен рибосомалардың құрылымы зерттеліп, соның нәтижесінде рибосомалар мен рибонуклеопротеидтердің(мысалы, вирустар) құрылымында айтарлықтай айырмашылықтар бар екені анықталды. Бұл жаңалық – жануарлар клеткасының цитоплазмасында информосома түрінде болатын ақпараттық РНҚ (аРНҚ) бар екенін көрсетті. Молекулалық биология саласындағы зерттеулер, әсіресе, Қазақстан Ғылым Академиясының молекулалық биология және биохимия институты ашылғаннан кейін (1983) дами түсті. Өсімдік клеткасындағы информосомалар, яғни, бос цитоплазмалық, полисомды-байланысқан және ядролы ақуыздардың (РНҚ-ны қоса) және төменгі молекулалы РНҚ-ның физика-химиялық қасиеттері зерттеліп, олардың өсімдік эмбриогенезі мен дамуы кезінде белок биосинтезі мен биогенезін реттеуге қатысатыны анықталды. Соның нәтижесінде функционалды белсенді әркелкі (гетерогалды) будан рибосомалары құрастырылды. Бұрын белгісіз болып келген өсімдік клеткаларындағы (қалыпты және стресс жағдайында) зат алмасу процесінің маңызды бөліктеріндегі (азотты, көмір сулы, фенолды) ферментті кешендердің реттелу механизмі ашылды. Бұл техникалық және астық дақылдарының бағалы шаруашылық белгілерін қалыптастыру бағытының ғылыми негізін салуға мүмкіндік берді. Азот алмасу кезіндегі маңызды ферменті – НАДФ-ГДГ-ны (никотинамидадениндинуклеотидфосфат-глютаматдегидрогенез) активациялаудың жаңа жолы анықталды. Қазақстан өсімдіктерінен жасалынған биологиялық активті заттардың биотехнологиясы жетілдірілді. Қазір республикада молекулалық биология саласы бойынша: геномды құрастыру, экспрессиясы және оның реттелуі, клетканың маңызды полимерлері белок пен нуклеин қышқылының құрылымы мен қызметі, өсімдіктердің гендік инженериясы, молекулалық иммунология мәселелері зерттелуде
Жалпы генетика негіздері
Генетика негіздерінің басты салаларын қарастыру. Ағзалардың келесі ұрпақтарында ұқсас белгілері мен қасиеттерін қайталап отыруы тұқым қуалау деп аталады. Ағзалардың туыстығы ұрпақтарындағы барлық ортақ белгілер мен қасиеттерден көрінеді. Демек, көбею тұқым қуалаушылықпен байланысты. Көп жағдайда ағзалардың белгілері мен қасиеттері көбею кезінде үнемі қайталанып отырады: балалары ата-аналарына ұқсас болады. Дегенмен, олардың арасында дәлме-дәл айнымайтындай ұқсастық болмайды. Бір атадан тараған балалардың арасында әйтеуір бір белгілері жағынан айырмашылық болады. Сонымен, тұқым қуалау — ағзалардың өзгермейтін қасиеттерін жай қайталап, кешіру емес, ол өзгергіштікпен қосарлана жүреді. Ағзалардың көбеюі кезінде бір белгілердің сақталуымен қатар, басқа біреулері өзгеріп, жаңа белгілер пайда болады. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік әр уақытта бір-бірімен қатарласып жүреді де, ағзалардың көбею процесінде қайшылықты жөне тығыз байланысты процестер ретінде көрініс береді. Демек, көбею, тұқым қуалаушылықпен ғана емес, ағзалардың өзгергіштігімен де байланысты. Өсімдіктер мен жануарлардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттері ертеде-ақ адам баласының назарын аударған. Адам баласы көп ғасырлар бойы тірі табиғаттың бұл ерекше құбылыстарын түсініп, тұқым қуалаушылық туралы болжамдардың дамуына әсерін тигізді. Оларда жекеленген дұрыс бақылаулар, көптеген ойдан шығарылған топшылау мен болжамдар араласып дамыды.
Ауылшаруашылық өндірісінің талап-тілектері, мәдени өсімдіктер мен үй жануарларын жақсарту міндеттері селекция тәжірибесінде ағзалардың тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштік құбылыстарын зерттеу қажеттігін анықтады. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік тірі табиғаттың аса маңызды қасиеттері ретінде, олардың үздіксіз бірлігінде ғана зерттеледі. Тұқым қуалаушылық дегеніміз — бұл тірі ағзаларда пайда болған өзгерістер мен жаңа түзілістерді үрпаңтан үрпақңа жеткізіп, сақтау ңасиеті. Осы қасиет арқылы үрпаңтардың сабақтастығы мен тұқымдастығы қамтамасыз етіледі: мысықтан мысық туады және мұның, жаңа түзілістердің жиынтығы ретінде, басңа кез келген түрден, соның ішінде мысық түңымдастардан да айырмашылығы бар. Тұқым қуалаушылық тіршілік иелерінің ңасиеті ретінде, өзіне ұқсастарды қайталап жасаумен тығыз байланысты және көбею процесі арқылы іске асады. Алайда бұл кезде ұрпақтары мен ата-аналарының бір-біріне толық сәйкес келмейтіні толың байңалады. Бұл сәйкессіздік, жаңа түзілістердің пайда болуымен байланысты. Олардың ішінде келесі ұрпақтарда сақталып қалатындары, жоғалып кетпейтіндері тұқым қуалайтын, ал келесі ұрпақтарында бекіп қалмайтындары тұқым қуаламайтындар деп аталады. Өзгергіштік — ағзалардың көбею кезінде ескі белгілерден айырылып, жаңа белгілерге ие болу қасиеті. Қалыптан ауытқыған белгілер варианттар деп аталады. Егер жеке варианттар арасында болмашы ауытқулар байқалса, мұндай өзгергіштікті үздіксіз (флюктуациялық) немесе сандық өзгергіштік деп атайды. Өзара аралық варианттармен (формалармен) байланыспаған айқын ауытқулар кезінде үзілмелі, альтернативті немесе сапалық өзгергіштік байқалады.
Ұрпақтардың ата-аналарымен ұқсастығы ұрықтанған аналық жұмыртқадан (зиготада) ағзаның жеке дамуының әр түрлі кезеңдерінде оның барлық белгілері мен қасиеттері туралы ақпарат хабарлардың болуына байланысты. Бұл ақпарат хабар, ағзаның құрылысы мен дамуының жоспары болып табылады және тұқым қуалау деп аталады. Ол дискретті және ұрпақтан ұрпаққа сақталып, беріліп жөне онтогенез барысында іске асырылуға қабілетті. Тұқым қуалау ақпаратының құрылым бірлігі — нуклеотид, екі тізбекті ДНҚ-ның комплементарлық нуклеотидтер жұбы — рекон, мутон немесе сайт деп аталады. Тұқым қуалау ақпаратының ең қарапайым мәнде өлшем бірлігі -триплет — (РНҚ жіпшесіндегі кодон) ДНҚ-ның бір тізбегіндегі бір-бірімен белгілі ретпен байланысқан үш нуклеотидтің жиыны болып табылады.
Ген — жеке бір пептидтің синтезделуін бақылайтын тұқым қуалау аңпарат хабарының функционалдық бірлігі (ең кішкене бөлігі). Осы анықтамаға сәйкес ген, генетикалық локус және цистрон терминдері синонимдер болып табылады (бір особьтың тұқым қуалау ақпаратын құрайтын гендер жиынтығын генотип деп атайды). Бір аллельдердің басқалармен ауысуы немесе олардың санының өзгеруі генотиптің өзгеруіне әкеліп соқтырады. Өзгерген генотиптің іске асуынан, ағзада өзгерген фенотип дамиды. Фенотип деп — ағзаның дамуы барысында, нақтылы орта жағдайларында, жүзеге асқан белгілері мен қасиеттерінің жиынтығын айтады. Генотиптің өзгеруінен болған фенотиптік белгілер мен қасиеттердің өзгеруін генотиптік өзгергіштік деп атайды, ал орта жағдайларының әсерінен болған өзгерістерді модификациялық өзгергіштік деп атайды. Жеке даму барысында генотип біртіндеп іске асады. Сонымен фенотип генотипке, особьтың жасына және әрбір белгі қалыптасқан сыртқы ортаға байланысты. Фенотиптің дамуы генотипке байланысты болады. Ағзаларға әсер ету сипаты жағынан сыртқы орта факторлары модификациялық және мутагендік деп екі топқа бөлінеді. Модификациялық факторлар генотиптік өзгерістер тудырмайды. Ортаның модификациялық жағдайлары, гендердің іске асуы дәрежесіне қарай оньщ көріну күші (экспрессия) туралы пікір дамытады. Егер, тиісті жағдайлар болмағандықтан, (шектелгендіктен) онтогенезде, ген іске асырылмаса, онда геннің тұншыққаны (репрессияланғаны). Егер геннің анықтайтын белгісі фенотипте іске асқан болса, онда геннің экспрессияланғаны немесе іске асқаны деп есептеледі.
Модификациялық өзгерістің айқын бір бағыты болатындығы байқалған. Мәселен, көлеңкеде барлық өсімдіктер ірі жапырақтар түзеді, жиі егілген өсімдіктер сирек түптенеді, мол қоректендіруден жануарлар май жинайды және т.б. сол сияқты мысалдар келтіруге болады. Модификацияның әдетте бейімдеушілік сипаты болады. Көлеңке жағдайында ірі жапырақтар өсімдіктердің фотосинтезге қажетті күн сәулесін көбірек ұстауын қамтамасыз етеді. Ылғал, минералдық, қоректік зат пен жарық жетіспейтін, жиі егілген егістікте өсімдіктің бұтақтануы аз болады, бірақ толық жеміс түзуіне мүмкіндік береді. Жабайы жануарлар қоректік зат мол кезде май жинайды, бұл табиғи жағдайда болып тұратын ұзақ мерзімді ашығу кезеңін ойдағыдай өткізуге мүмкіндік береді. Модификациялық бейімделушілік сипаты әр уақытта айқын байқала бермейді, оны мұқият талдау жасау арқылы байқауға болады. Мәселен, күздік бидайлар, астық тұқымдастар, күзде салқын ашық ауа райына жасуша шырынында қант жинайды, бұл өсімдіктердің аязға төзімділігін арттырады. Егер ағза өзінің тарихи дамуында әдеттегіден тыс жағдайлардың әсеріне ұшыраса, онда бейімделушілік сипаты жоқ модификациялар пайда болады. Мәселен, картоп дақылының сабағын жарықтан айырсақ, онда картоп түйіні өседі, олар табиги жағдайда көбею қызметін ойдағыдай атқара алмайды. Агзалардың жеке тіршілік кезеңі бойынша өзгермелі сыртқы орта жағдайларына бейімделуін онтогенездік адаптация деп атайды. Адаптация — термині, бейімделу, ал онтогенез — ағзаның ұрықтанған аналық жасушадан бастап табиғи өлуіне дейінгі жеке дамуы дегенді білдіреді.
Онтогенездік адаптация модификациялық өзгерістің генотипте айқындалуына байланысты. Мысалы, бидай сабагының толықтығы, оны зиянкестерден қорғайтын белгі. Зиянкестер жұмыртқаларын қуыс сабаққа салуға әуес келеді. Сабақтың толықтығын бақылайтын ген бидай дақылының сирек егістігінде, қалың егістікке қарағанда, бұл белгіні айқын көрсетеді. Сондықтан мұндай модификация сипатын бейімделуші деп атайды. Сабақ толықтырын анықтайтын гендері жоқ бидай дақылының кез келген жағдайда сабағы қуыс болады да, сирек егістікте зиянкестерден көбірек зақымдалады.
Егер модификация генотипте айқындалмаған болса, онда онтогенездік адаптацияның мүмкіндіктері шектеледі, өйткені программа шексіз үлкен бола алмайды. Мәселен, алма ағашы жапырағының көлемі жарықтың күшіне (интенсивтігіне) байланысты, алайда жарық қаншама күшті болғанмен алмада, самит ағашындай өте майда жапырақтар пайда болмайды. Нақтылы ағзаның барлық белгілері мен қасиеттері қоршаған орта жағдайларының әсерімен өзгеруі мүмкін және өзгереді де, бірақ өзгеру генотипке байланысты және реакция нормасы ұғымымен белгіленетін белгілі бір шеңберде болады.
Модификациялың өзгеріс генотипке байланысты емес және оның өзгеруін тудырмайды. Генотип өзгере алады және өзгереді де, бірақ мұның барлығы, генотипі әр түрлі ағзаларды будандастарудың, мутагендік факторлардың (мутагендердің), трансдукцияның, трансформацияның, трансгенозистің, транспозондар мен басқа да рекомбинация механизмдерінің белсенділік әсерімен іске асады. Тірі ағзалардың генотипін мутагендік факторлардың, генотипі әр түрлі ата-аналарды будандастырудың және басқа рекомбинация (қайта комбинациялау, қайта топтастыру) механизмдерінің әсерімен өзгерту генотиптік озгергіштік деп анықталады. Оның кездейсоқтық сипаты бар: егер өзгерістер будандастырудан пайда болса, оларды гомологиялыцрекомбинациялар, ал мутагендердің әсерінен болса, мутациялар деп атайды.
Будандастырудың нәтижесінде жаңа гендер мен аллельдер түзілмейді, бірақ олардың жаңа комбинациялары пайда болады. Себебі, өрбір ұрпақ, ата-анасынан бір-біріне ұқсас гендер жиынын алады. Модификациялық өзгеріс генотипте алдын ала жоспарланып қойылғандықтан және оның өзгеруіне байланысты болмағандықтан, олар ағзалардың тарихи дамуы — филогенезге материал бола алмайды. Керісінше, модификация арқылы іске асатын ағзалардың онтогенездік адаптациясы филогенездің нәтижесі болып табылады. Рекомбинациялар мен мутациялар жаңа түзілістер болып табылады да, филогенез үшін маңызды рөл атқарады. Сонымен генетика тұқым қуалаушылық пен тұқым қуалайтын өзгергіштікті негізгі үш тұрғыдан зерттейді. Ағзалардың көбею процесіндегі гендердің әрекеті, гендердің материалдық құрылымы және гендердің онтогенездегі өзгергіштігі мен атқаратын қызметі.
Цитогенетика (гр. kytos — жасуша және генетика) — тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтарын жасушалық және субжасушалық деңгейде зерттейтін ғылым; цитологиямен генетиканың арнаулы саласы.
Цитогенетиканың негізгі зерттеу нысаны — бөлінетін және бөлінбейтін клеткалардағы хромосомалар, олардың табиғи морфологиясы, құрылымдық және химиялық табиғаты, атқаратын қызметі мен әр түрлі күйде болуы.
Цитогенетиканың бөлімдері:
Өсімдіктер цитогенетикасы;
Жануарлар цитогенетикасы;
Адам цитогенетикасы.
Цитогенетика 20 ғ-дың басында Мендель заңдарының қайта ашылуынан кейін, яғни, цитол. тұрғыдан дәлелдеу қажеттілігінен туындады. Бұл кезеңде хромосоманың морфологиясы туралы және олардың мейоз, митоз процестеріндегі рөлдерін көптеген зерттеушілер дәлелдеген болатын (орыс ғалымдары И.Д. Чистяков, 1872;). Сондай-ақ Цитогенетиканың жеке ғылым болып дамуына Ресей ғалымы Г.А. Левитскийдің “Тұқым қуалаудың материалдық негізі” (1924) және неміс ғалымы К.Белараның “Тұқым қуалаудың цитологиялық негіздері” (1934) атты ғылыми еңбектері де септігін тигізді. Цитогенетика ғылымының көмегімен ажырау, тәуелсіз тұқым қуалау заңдылықтарының, гендердің тіркесуі және кроссинговер процестерінің цитол. дәлелдемелері анықталды.
Цитогенетика әдістері арқылы өсімдіктер, жануарлар және адам хромосомаларының мейоз және митоз процестеріндегі құрылымдары, олардың саны белгілі болды. Сондай-ақ, адамдағы хромосомалық аурулардың табиғаты да осы Цитогенетика әдістерімен анықталып, сипатталды. Цитогенетика электронды микроскопияда, радиоактивті изотоптау әдістерінде, микрофотометриядақолдану хромосома құрылымын және хромосоманың репликация, транскрипция және трансляция процестеріндегі қызметтерін зерттеуге мүмкіндік берді.
20 ғасырдың 70-жылдарынан Цитогенетика ғылымы хромосоманың құрылымын және қызметін молек. деңгейде зерттей бастады. Цитогенетика ғылымының нәтижелері әр түрлі организмдердің кариотиптерінің эволюциясын түсінуге көмектеседі.
Қазақстанда кейбір Цитогенетикалық мәселелер 20 ғ-дың 30-жылдары зерттеле бастады. Жаздық бидайдың бірнеше сортының моносомалық линиялары шығарылды; жануар жасушасы хромосомасының тұқымдық және өзіндік ерекшеліктері анықталды;хромосома санындағы ауытқулардан болған тұқым қуалайтын аурулар жүйелі түрде зерттелуде; ісіктің радиацияны сезгіштігіне, ондағы өзгерістерге, сондай-ақ уытты ісік жасушасының хромосомасындағы құбылыстарға сипаттама берілді.
Қазақстанда Жалпы генетика және цитология ғылыми-зерттеу институты, генетикасы және биоинженериясы институты, т.б. ғыл.-зерт. мекемелері, ҚазҰУ-дің биология факультеті шұғылданады.
Тұқым қуалаудың жалпы заңдылықтары.
Тұқым қуалаушылық — ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін тірі организмдерге тән қасиет. Тұқым қуалаушылыққа байланысты тірі организмдердің морфология, физиология және биохимия құрылымы мен жеке даму ерекшеліктері ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Организмдердегі тұқымқуалаушылық факторларының болатынын алғаш болжам жасап, тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан Г.Мендель болды. Ол ата-аналық дарабастарды бір-бірінен бір не бірнеше белгілері бойынша ажыратылады, ал ол факторлар ата-аналарынан ұрпақтарына жыныс жасушалары арқылы беріледі деген қорытынды жасады (Мендель заңдары). 1909 жылы дат биологы В.Иогансен (1857 – 1927) бұл тұқым қуалау факторларын ген деп атады. 1911 жылы америкалық биолог Т.Морган (1866 – 1945) және оның әріптестері ұсынған “Тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясы” бойынша да тұқымқуалаушылықтың бірлігі – ген деп көрсетілген. Гендер жасуша ядросындағы хромосомаларда тізбектеле, бір сызықтың бойында орналасқан және әрбір геннің хромосомада нақты тұрақты орны (локусы) болады. Кез келген хромосома өзінің гендер тобымен ерекшеленеді. Генетика ғылымының даму барысында тұқым қуалау факторлары тек ядрода ғана емес, жасуша цитоплазмасының кейбір органоидтарында (митохондрияда, хлоропластарда) да кездесетіні анықталды. Осыған байланысты цитоплазмалық тұқымқуалаушылық жайлы ілім қалыптасты.
• Сонымен, Мендель заңдары тек гендер әр түрлі хромосомаларда орналасқан жағдайда ғана жүзеге асады. Алайда, тәуелсіз ажырау жиі байқалмайды. гендердің саны хромосомалардың санынан көп:
•адамда 30 000 жуық гендер 46 хромосомада орналасқан.
•Кейбір белгілер (гендер) бірге не бір бірімен тіркесті беріледі. Бір жұп гомологты хромосомаларда орналасқан гендер бірлесіп тұқым қуалайды, тіркесу тобын құрайды. Гендердің еркін үйлесуін шектеп, бірлесіп тұқым қуалауы гендердің тіркесуі деп атайды.
Бір тіркесу тобына кіретін гендер бір хромосомада орналасады және гамета түзгенде бірге тұқым қуалайды
Тіркесу құбылысы 1906 жылы В. Бэтсон мен Р. Пеннетпен жұпар иісті асбұршаққа жүргізілген тәжірбиелерде анықталды.
Кроссинговер гаметогенездің пісіп жетілу аймағында мейоз I профаза I пахитена сатысында жүреді. •Кроссинговер гомологты хромосомалардың аймақтарымен (аллелдерімен) алмасуы; •Кроссинговер ұрпақтарында ата аналарына ұқсамайтын, жаңа гендердің үйлесімдерін түзіп, ұрпақтардың әртүрлілігін артырып, түрдің сыртқы ортаға адаптациясын жоғарлатады. Кроссинговер жиілігі кроссоверлі гаметалардың (даралардың) гаметалардың жалпы санына (даралар) қатынасы арқылы есептейді. Ол 50 % көп бола алмайды, өйткені бұл шама хромосомалардың қалыпты (кроссинговерсіз) ажырау мүмкіндігін анықтайды. Кроссинговер жүрген хромосомалар бар гаметалар кроссоверлі, кроссинговер жүрмегені – кроссоверлі емес гаметалар деп аталады. Бір пайыз қиылысу гендердің арақашықтығының бірлігі ретінде қабылданып, Морганның құрметіне морганид деп аталды.
•Екі геннің локустарының шартты арақашықтығы рекомбинация жиілігіне тура пропорционал және морганидпен өлшенеді.
Мендель және Морганның еңбектері классикалық генетиканың негіздерін қалады.
Бір хромосома орналасқан гендер- тіркес гендер, тіркесу тобын құрайды, саны ХХ-23, ХУ-24. Толық тіркесу- гендер өте жақын орналасқанда
Толымсыз тіркесу - гендер 1-50 морганид арақашықтықта
Тәуелсіз тұқым қуалау – гендер 50 морганидтен жоғары арақашықтықта - әр түрлі хромосомаларда орналасқанда
Гендерді латын алфавитінің әріптерімен белгілейді. A — доминантты (басым) ген, a — тұншыққан ген рецессив, АА — екі аллельді доминантты гомозигота, Аа —екі аллельді бір белгі бойынша доминантты гетерозигота, аа —екі аллельді рецессивті гомозигота.
Доминантты белгі дегеніміз — гомозиготалы (АА) және гетерозиготалы (Аа) күйінде басқа белгінің дамуына басымдылық көрсететін басым белгі. Рецессивті белгі (аа) — гетерозигота (Аа) күйінде көріне алмайтын тұқым куалайтын белгі.
Тұқым қуалайтың гендердің жиынтығын генотип дейді ішкі көрініс. Ал фенотип дегеніміз — тұқым қуалайтын гендердің сыртқы ортада көрінуі. Мысалы, адамның қара көзді белгісі доминантты болғандықтан, генотипі АА және Аа болады немесе бір фенотипке екі түрлі генотип сәйкес келеді. АА,Аа,Аа,аа генотип бойынша 1:2:1,фенотип бша 3:1
Гамета (Үлгі:Lang-elγαμέτες - жабайы) деп гаплоидті (1п) хромосома жиынтығы бар өсімдіктер мен жануарлардың жыныс жасушасын айтады
Олар әкесінен және шешесінен беріледі. ұрықтанған жұмыртқа жасушасын зигота деп атайды. Зиготада хромосомалар жиынтығы диплоидті (2п), мысалы, ол бұршақ өсімдігі гүлінің қызыл және ақ түсін, бір геннің екі аллелін көрсетеді.
Диплоидті жасушаларда хромосомалар жұп болып келеді. Олардың пішіні, мөлшері және онда орналасқан гендер де бірдей, ұқсас болады. Мұндай хромосомаларды гомологті хромосомалар деп атайды. Ал гомологті хромосомалардың бірдей локусында орналасқан қарама-қарсы (альтернативті) бір жұп белгілердің (доминанты ген—А, рецессивті ген —а) дамуын анықтайтын гендерді аллельді гендер деп атанды.
Хромосома (гр. χρώμιο— бояу, гр. Σόμα — дене) деген мағынаны білдіреді. Хромосома жасуша ядросында тұрақты болатын, центромерасы бар, екі хроматидтен тұратын құрылым. Гендердің хромосомада орналасқан орнын локус деп атайды.
Ген(гр. γένος — туу) — ДНҚ молекуласындағы нәруыз молекуласы туралы ақпарат таситын ДНҚ-ның тізбегі.
Гомозигота (homozygotum, грек, homos — біркелкі, zygotos — қосылу) — генотиптің (т9қымқуалаушылық материалы жиынтығының) гомологиялық хромосомаларында гендердің бірдей түрлері (аллелдері) болатын зигота (ұрықтанған біржасушалы ағза) немесе ағза.(АА немесе аа)
Ге Гетерозиготты ағза – белгілі геннің әр түрлі жұп аллельді гомологты хромосомаларда орналасқан әртүрлі гендер.
Гетерозис – гомологты хромосомада белгілі жиілікпен кездесетін гендердің жиынтығы. ном – жасуша хромосомасы немесе организм гендерінің гаплоидты жиынтығы.
Мутация — организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері — гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік.
Ыдырау – ұрпақта бірнеше фенотиптің немесе генотиптің пайда болуы.
VI.Үйге тапсырма
Тұқым қуалаудың жалпы заңдылықтары
VІІ.Бағалау
Сабақ айтқан оқушыларды бағалау.
Тақырыптық жоспар
№ 7 Тақырыбы: Мендель заңдары
Топ: Сд 201, 202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Тұқым қуалаудың жалпы заңдылықтарын пайдалана Мендель Заңы бойынша есептер шығару
Нені істей білу керек: организмдердің өзгергіштік және тұқым
қуалау қасиеттерінің негізін зерттей білу керек және Мендель Заңы бойынша есептер шығара білуі керек.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары биологиялық құрылымын барлық деңгейде зерттеу.
Білімділік: Студенттерге медициналық биологияның даму кезеңдері бойынша түсініктерін арттыру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Үй тапсырмасын тексеру
1. Тіркесу тобы –
2. Тіркесу тобының саны:
3. Ер кісілерде-
4. Әйелдерде –
5. Тіркесу күші неге байланысты –
6. Кроссинговер –
7. Толық тіркесу-
8. Толымсыз тіркесу-
9. Тәуелсіз тұқым қуалау-
10. Генетиканың негізгі түсініктері-
№ 7 Тақырыбы:
Мендель заңдары
Мендель заңдары
Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады. Ол өз тәжірибелеріне қолайлы объект ретінде асбұршақты (Pіsum satіvum) алды. Себебі, басқа өсімдіктермен салыстырғанда асбұршақтың мынадай айрықша қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) өсіруге қолайлы; 3) гүліндегі жыныс мүшелері күлтежапырақшаларымен толық қалқаланып тұратындықтан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондықтан, әр сорт өзінше таза дамып жетілетіндіктен, белгілері ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз беріледі; 4) бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозаңдандыру арқылы өсімтал будандар алуға болады.
Грегор Мендель
Мендель алғашқы тәжірибелерінің бірінде бұршақтың сары және жасыл тұқымды екі іріктемесін өзара будандастырған. Бұл өсімдіктер бір-бірінен тек бір белгісі – тұқымдарының түсі арқылы ерекшеленеді. Мұны моногибридті будандастыру деп атайды.
Мендельдің бірінші заңы Бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы немесе Мендельдің бірінші заңы, бірінші ұрпақтың барлық дараларында белгілердің бірдей болып көрінуін айқындайды. Ата-аналық организмдердегі балама жұп белгілердің тұқым қуалауын оларды будандастыру арқылы зерттейді. Мендель тәжірибе үшін баламалы жеті белгілері бойынша ажыратылатын бұршақтың әр түрлі сорттарын таңдап алды; тұқымы сары немесе жасыл, тұқымы тегіс немесе бұдыр, тұқым қабығы сұр немесе ақ, бойы биік немесе аласа, т.б. Аналық өсімдік ретінде қандай сорттың пайдаланғанына қарамастан, будандасудан кейін алынған 1-ұрпақ (F1) будандарында баламалы жұп белгінің тек біреуі ғана көрініс береді. Мұндай белгіні Мендель доминантты деп атады. Ол жұп белгілердің ішінен: тұқымның сары түсі жасыл түске, тегістігі тұқым бұдырлығына, тұқым қабығының сұр түсі ақ түске, бойының биіктігі аласалығына қарағанда доминанттылық көрсететінін байқады. 1-будан ұрпақта көрінбеген белгілерді Мендель рецессивті белгілер деп атады. Тұқым қуалауға талдау жасағанда 1-будан ұрпағы бірдей пішінді, бір типтес болғандықтан бұл құбылыс Мендельдің бірінші заңы деп аталады. Бұл заңды доминанттылық ережесі деп те атайды. Бұл адамға, барлық өсімдіктер мен жануарларға да тән жалпы құбылыс. Мендель зерттеген толық доминанттылықтан басқа, F1 будан белгілері аталық және аналық формалардың ешқайсысына толық ұқсамай, аралық сипатта болатын толық емес (толымсыз) доминанттылық және F1 ұрпақта аталық пен аналық белгілердің гетерозиготаларда бірдей мөлшерде көрінуі кодоминанттылық құбылыстары анықталған. Егер бұршақ өсімдіктердің 1-будан ұрпағы F1 өздігінен тозаңданса, онда олардың 2- F2 ұрпағында атасының да, анасының да белгілері байқалады.
Мысалы, бұршақтың сары және жасыл түсті тұқым жарнақтары бар түрлерін будандастырудан алынған 1-ұрпақтың түсі сары болады. Ал осы F1 будандарын өздігінен тозаңданудан алынған F2 ұрпағында сары және жасыл түсті тұқымдары бар өсімдіктер пайда болады. Яғни 1-будан ұрпақта көрінбеген белгілер (жасыл түс) 2-ұрпақта көрінеді. Доминантты және рецессивті белгілері бар тұқымдардың F2-де сандық арақатынасы 3:1 болады. Бір жұп белгілердің осындай арақатынаста ажырауы Мендельдің екінші заңы немесе ажырау заңы деп аталады. Ажырау заңының негізінде доминантты және рецессивті гендердің гетерозиготалық организмде бірімен бірі араласып кетпей, гаметалар түзген кезде таза күйінде ажырайтындығында жатыр. Бұл құбылыс генетика ғылымына гаметалардың тазалық ережесі ретінде енді.
Тәуелсіз тұқым қуалау (тәуелсіз комбинациялану) заңы немесе Мендельдің үшінші заңы баламалы белгілердің әр жұбы ұрпақтарға бір-біріне тәуелсіз тарайды, сондықтан 2-ұрпақта белгілі бір сандық қатынастықта белгілердің жаңа комбинациялары бар дарабастар пайда болады деген тұжырымдама жасайды. Бұл заң тек қана, әр түрлі хромосомалар-да орналасқан гендерге байланысты. Әр гомологты хромосомада орналасқан түрлі гендер бір-бірінен тәуелсіз тұқым қуалайды. Белгілердің тәуелсіз комбинациялануы туралы қорытынды жасау үшін Мендель тұқымының сырты тегіс және түсі сары өсімдікті, сырты бұдыр тұқымды жасыл түсті өсімдікпен будандастырды. Доминанттылық ережеге және 1-ұрпақ будандарының біркелкілігі туралы заңға сәйкес, тәжірибеден алынған F1 1-ұрпақтың барлығының тұқымдарының сырты тегіс және түсі сары болып шықты. Бұл будан тұқымдардан өсірілген өсімдіктердің өздігінен тозаңдануының нәтижесінде 2-F2 будан ұрпақ алынды. Нәтижесінде F2-де тұқымдардың төрт фенотиптік класы алынды: олардың ішінде тегіс сары, бұдыр сары, тегіс жасыл және бұдыр жасыл тұқымдар бар. Бұл жағдайда зерттеуге алынған белгілердің әр түрлі комбинациялары байқалады. Сонымен, екі жұп белгі бір-бірінен тәуелсіз ажырайды, яғни ол тәуелсіз тұқым қуалайды. Мендельдің тұқым қуалаушылық заңдары тұқым қуалаушылықтың мәнін айқындайды және генетиканың негізі болып табылады.
VI.Үйге тапсырма
Жынысты көбею. Мейоз.
VІІ.Бағалау
Сабақ айтқан оқушыларды бағалау
Тақырыптық жоспар
№ 8 Тақырыбы: Медициналық генетика негіздері. Гендік және хромасомалық аурулар. Тұқым қуалайтын патологиялардың диагностикалық әдістері және алдын алу шаралары. негіздері
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Медициналық генетика негіздері Тұқым қуалайтын патологиялардың диагностикалық әдістері және алдын алу шаралары маңыздылығын меңгеру
Нені істей білу керек: организмдердің өзгергіштік және тұқым
қуалау қасиеттерінің молекулалық негізін зерттей білу керек
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары
1. Генді мутацияның негізгі типтеріжәне олардың ағзада көрінуі.
2. Хромосомды мутацияның негізгі типтері, хромосомды аурулардың жіктелуі, адамдағы тұқымқуалау патологиясын алдын-алу және негізгі диагностикалау әдістері.
3. Адам генетикасын оқу әдістерінің ақпараттық маңыздылығы және оларды қолдану аймақтары (клиникалы-генеалогиялық, популяционды- статистикалық және егіздік).
Білімділік: Студенттерге едициналық биологияның даму кезеңдері туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Үй тапсырмасын тексеру
Менделдің 3 заңы
Өзіндік жұмыс.
Логикалық есептер.
№1. Көк көзді жігіттің ата - анасы қара көзді. Ол қара көзді қызға үйленеді. Осы отбасынан бұл белгілері бойынша қандай ұрпақ күтуге болады, егер қара көзді белгі көк көздіге қарағанда доминантты болса?
Жауабы: Балалары қара көзді болады.
2 - есеп.
Адамда оңқайлық белгі солақайлыққа қарағанда басым.(доминантты)
Шешесі солақай, өзі оңқай жігіт оңқай қызға үйленеді. Осы отбасында балалары солақай болуы мүмкін бе?
Жауабы: балалары оңқай да, солақай да болады.
Бекіту сұрақтары:
1. Моногибридті будандастыру дегеніміз не?
2. Біркелкілік заңы деген не?
3. Қандай белгіні доминантты, ал қандай белгіні рецессивті деп атайды?
4. Мендельдің екінші заңын қалай түсінесің?
Қорытынды:
Тест.
1. Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеген кезде Г. Мендель
қандай тәсіл қолданды?
А) гибридологиялық
Б) Биохимиялық
С) цитологиялық
2. Мендель бұршақтың 34 сортынан белгілері айқын неше сортын алды?
А) 21
Б) 22
С) 30
3. Мендель өз еңбегін қай жылы жариялады?
А) 1862
Б) 1863
С) 1865
4. Генетика терминин кім ұсынды?
А) Г. Мендель
Б) У. Бэтсон
С). Н. Вавилов
5. Генетика ғылымы зерттейді?
А) сұрыптауды;
Б) эволюцияны;
С) тұқымқалаушылық пен өзгергішлтікті.
6. Мендельдің екінші заңы қалай аталады?
А) Тәуелсіз ажырау заңы;
Б) Ажырау заңы.
С) Біркелкілік заңы
7. Басым белгі қалай аталады?
А) рецессивті;
Б) доминантты;
С) басыңқы
8. Мендель қандай өсімдікке тәжірибе жүргізді?
А) бұршақ;
Б) қызан;
С) намазшамгүл
9. Мендельдің бірінші заңы қалай аталады?
А) Тәуелсіз ажырау заңы;
Б) Біркелкілік заңы;
С) Ажырау заңы.
10. Көрінбей қалған белгі қалай аталады?
А) рецессивті;
Б) доминантты;
С) аллельді
Тест жауаптары:
1. А, 2. Б, 3. С, 4. Б, 5 С, 6. Б, 7. Б, 8. А, 9. Б, 10. А..
№ 8 Тақырыбы:
Медициналық генетика негіздері. Гендік және хромасомалық аурулар. Тұқым қуалайтын патологиялардың диагностикалық әдістері және алдын алу шаралары. негіздері
Дәріс жоспары:
1. Генді мутация және генді аурулардың жіктелуі. Инверсия типі бойынша мутацияға сипаттама.
2. Клиникалы-генеологиялық әдісті қолдану аймағы және принципі және оның ақпараттық маңыздылығы.
3. Тұқымқуалаудың негізгі типтеріне сипаттама.
4. Популяционды–статистикалық әдісті қолдану аймағы және принципі және оның ақпараттық маңыздылығы.
5. Егіздік әдісті қолдану аймағы және принципі және оның ақпараттық маңыздылығы.
6. Хромосомды мутация мен хромосомды аурулардың жіктелуі.
Дәріс тезистері
Хромосомды мутация. Хромосомды мутация хромосома саны мен құрылымының өзгеруімен жүреді. Хромосомды мутация мейоз қатесі мен митоздың бұзылу нәтижесінде түзіледі.
Хромосомның құрылымдық өзгеруі. Хромосоманың құрылымдық өзгеруі хромосома немесе хроматидтің үзілуімен байланысты және ген саны мен гендердің орналасуын өзгертеді. Хромосомды немесе хроматидті қайта құрылу абберация деп аталады. Хромосомды қайта құрылу хромосома ішілік және хромосома аралық болып өлінеді.
Хромосома ішіндегі қайта құрылуға үзілу, дупликация, инверсия, инсерция, изохромосомалар және сақиналы хромосома жатады.
Үзілу – бір немесе бірнеше генді локустарда орналасқан хромосома немесе хроматид бөліктерін жоғалту. Үзілу делеция жиі кездеседі және қауыпті хромосомды зақымдалу. 2-і типке бөлінеді: 1-ші тип соңғы үзілу, теламераны жоғалтумен жүреді. 2-ші тип интерстициальді деп аталады. Бұл кезде хромосомалардың ішкі иықтарының қандай да бір бөлігі жоғалады.
Дупликация – хромосоманың қандайда бір сегменттері екі еселенеді. Дупликация жасушаға рак ауруына және бедеулікке алып келеді.
Инверсия – хромосома сегменттерінің 180 градусқа айналуы. Егер сегментте центромера болмаса инверсия парацентрикалық деп аталады. Ал центромера сегменттерттерде болса онда перицентрикалы болып саналады.
Инсерция – хромосомаға жалғасу. Кейде жалғасу екі хромосома арасында жүреді.
Сақиналы хромосома – екі теломерасы жатылған хромосома сақина тәріздес болады.
Изохромосома–екі иықтары бірдей хромосомалар. Гомологиялық хромосомалардың бірдей иықтарының қосылу нәтижесінде түзіледі.
Соңғы кездері адамда жаңа хромосомды мутация – ата-ананың дисомиясы анықталынды, яғни хромосома саны қалыпты, бірақта бір хромосома сыңары бір ата-анадан тзілген.
Хромосома аралық қайта құрылуға транслокация және робертсонды қайта құрылу жатады.
Транслокация - гомологиялық хромосома бөліктері гомологиялық емес хромосома бөліктерімен алмасады.
Робертсонды қайта құрылу – мутацияның 2 түрінен тұрады: центрикалық қосылу және центрикалық бөліну. Центрикалық қосылу кезеңінде екі гомологиялық емес хромосомалар центромерасы арқылы қосылып бір метацентрикалық хромосома түзеді. Центрикалық бөліну кезеңінде бір метацентрикалық хромосома бөлініп екі акроцентрикалық хромосома түзіледі.
Хромосоманың сандық мутациясының 3 типі белгілі: полиплоидия, гаплоиди, гетероплоидия.
Полиплоидия-гаплоидты хромосоманың сандық жиынтығынын толық жоғарлау түріндегі хромосомды мутация. Олардың келесі түрі белгілі: 3n- үшплоидия, 4n -тетраплоидия, 5n- пентоплоидия.
Полиплоидия хромосома репликациясынан түзіледі, бірақта цитокинез болмайды. Негізінен өсімдіктерде кездеседі.
Анеуплоидия- немесе гетероплоидия – қалыпты хромосома санының бұзылуы түріндегі мутация. Олардың арасында: моносомия, нулисомия, полисомия белгілі.
Екі гомологиялық хромосомада бір жұп болмаса 2п-2 нулисомия деп аталады. Полисомида хромосоманың біреуі көп болады 2-і гомологиялық экземплярға қарағанда. Ағзада хромосома экземпляры үшеу болса үшсомия деп аталады 2п+1, ал төртеу болса 2п+2 тетрасомия.
Хромосомды синдромдар аурулар: Сомалық жасушада хромосома құрылымы мен саны өзгеріп аномальді жетілуге алып келеді, яғни туа біткен патологиялық процесстер. Оларды аутосомды синдром және жыныс жасушаларында гоносомды синдром.
Трисомия –аутосомды, полисомия жыныс хромосомасы, моносомия –моносомия Х түрінде кездеседі.
Трисомия аутосомда 8,9,13,14,18,21,22 және Х-хромосомада кездеседі. Мысалы: Дауна синдромы, Патау синдромы, Х-хромосомды полисомияға Клайфельтера синдромы, Трипло синдромы.
Моносомия Х-хромосомада: Шерешевский-Тернер синдромы.
Генді мутация 3 - негізгі категорияға бөлінеді: 1 категория – бір негіздің екінші негізге алмасуы; 2 категория – рамкадан жылжуды санау; 3 категория – гендегі нуклеотидтердің орналасуының өзгеруі.
1. Категория. Бірінші мутагенез ДНК негізінің модификациясымен байланысты (20%).
Негіздің алмасуы 2 типке бөлінеді: транзиция және трансверсия. Транзиция кезінде пуринді пуринді негізбен, пиримидинді пиримидинді негізбен (Т-Ц және А-Г) алмасады.
Трансверсия кезінде пуринді пиримидинді негізбен алмасады, немесе керісінше. Негіздің алмасуының басқа себебі, ДНК шынжырына негіздің химиялық өзгерісі қате қосылады (немесе модифицирленген негіздің).
Генді мутацияның түрі негіздің алмасуы, репликацияға дейін болады, болмаса репликация процесінде. Егер бұл өзгерістер репарация процесінде жөнделмесе, онда олар алдымен бір, ал сосын екінші ДНК- шынжырына өтеді. Осы мутация категориясының шығуы, репликация немесе репарация процестерінің қателіктері болып саналады.
Бір комплементарлы жұп нуклеотидтерінің басқаға алмасуы нәтижесінде жаңа триплет пайда болады. Алмасудан тұратын, геннің нуклеотидті қайталануы транскрибленуі мүмкін. Бұл кезде м-РНК сайтқа сәйкес комплементарлық алмасуға ие болады. Осының салдарынан келесі құбылыстар болуы мүмкін:
1. Егер алмасу үшінші нуклеотид кодонында жүрсе, генетикалық кодқа байланысты мутация көрінбейді;
2. Миссенс – эффект, бір аминқышқылы басқамен алмасады. Аминқышқыл тізбегіндегі алмасу приемлимді, жартылай приемлимді және приемлимді емес болып бөлінеді.
Приемлимді миссенс – мутация: Хикари гемоглобин молекуласында (2-і жапон жанұясында анықталынды): аспарагин аминқышқылы бета шынжырындағы лизинге алмасады, бірақ та гемоглобин қызметі өзгермейді.
Жартылай приемлимді мутация: S – гемоглобин (орақ тәрізді – клеткалы анемия). Глутаминнің валинге алмасуы байланыс механизмінің өзгеруіне және оттегін босатуға алып келеді.
Приемлимді емес миссенс – мутация жұмыс істемейтін гемоглобинді туғызады. Мысалы, мутация, метгемоглобин пайда болады және оттегін тасымалдай алмайды.
3. Нонсенс – кодон белок синтезінің ерте терминациясына алып келеді.
2. категория. Генді мутацияның келесі түрі – рамкадан жылжыған мутацияны санау. Ол гендер тізбегіндегі делеция немесе үзілу, инсерция немесе нуклеотидтердің жалғасуы, және үшнуклеотидті қайталау санының өзгеруі кезінде болады. Тағы басқа түрі, ол мобилді генетикалық элементтердің нуклеотидті тізбегіне қойылуы болып саналады. Генетикалық кодтың тоқтаусыз және жабылмауына байланысты нуклеоитдер санының өзгеруі рамкадан жылжуды санауға алып келеді. Сондықтан да ДНҚ-дағы кезектесіп жазылған биологиялық ақпараттың мағынасын өзгертеді. Нәтижесінде қосымша аминқышқылдарының қосылуы, немесе керісінше полипептидтағы шынжырдан аминқышқылдың бөлігі түсіп қалуы болып табылады.
3. категория. Генді мутацияның келесі түрі – ДНҚ-ы бөлігінің 180 градусқа айналуы немесе инверсия. Инверсия кезінде ДНК-а шешілмейтін ілмек түзеді, репликация деңгейінде дұрыс бағытқа қарама-қарсы жүреді. Инверсия белоктағы аминқышқыл тізбектерінің бұзылысына алып келеді.
Сонымен генді мутация нәтижесінде алғашқы патологиялық эффект түзіледі. Бұл өзгеріс клетка, организм және мүше көлемінде биохимиялық каскадты бұзады және генді ауруларға алып келеді.
1-ші вариант кезінде ген белсенділігінің күшті болуына байланысты артық өнімдер түзіледі.
2-ші вариантта аномальді ақуыздар түзіледі;
Мысалы: орақ тәрізді клеткалық анемияда аномальді гемоглобин синтезделінеді. Олар нашар ерігіш және полимеризацияға қабілетті. Оттегінің жетіспеушілігіне байланысты гемоглобин тез кристалға айналады, ал эритроциттер орақ пішінді болады. Олар тез клейленіп капиллярлардың түйінін түзеді.
3-ші вариант алғашқы өнімдердің болмауына байланысты. Ақуыздың болмауына байланысты биохимиялық реакция жүрмейді, яғни токсинді өнімдер түзіледі. Орталық нерв жүйесінің аксонындағы миелинді қабықшаның бұзылу нәтижесінде ойлау қабылеті төмен кеміс организм түзіледі. Сонымен қатар ісік аурулар пайда болады.
4-ші вариант ақуыз өте аө мөлшерде түзіліп өнімдер алмасуының ауытқуына алып келеді.
Генді аурулардың саны өте көп (1996 жылы – 3500). Мысалы, адамдарда генді мутацияның келесі түрлері белгілі: миссенс, нонсенс, рамкадан жылжуды санау, үзіліс, сплайсингтің бұзылуы, үшнуклеотидті тізбектің санды өзгерісі (үзіліс және т.б. нәтижесінде муковисцидоз түзіледі).
Генді аурулардың жіктелуінің 3 принципі белгілі:
1. Генетикалық. 2. Клиникалық. 3. Патогенетикалық.
1. Генетикалық принциптерге байланысты генді аурулар аутосомды-доминантты, аутосомды-рецессивті, Х-тіркес доминантты, Х-тіркес рецессивті, У-тіркес, голандриялық және митохондриальді болып бөлінеді.
2. Клиникалық принцип: тұқымқуалайтын жүйке аурулары, эндокринді, көз және т.б. Бұл генді аурулар әртүрлі индивидтерде әртүрлі мүшелерді зақымдайды. Мысалы, муковисцидоз өкпе немесе асқорыту трактісінің зақымдалуымен бірге жүреді.
3. Патогенетикалық жіктелу негізгі патогенетикалық звеноның зақымдалуына тәуелді. Алғашқы өнімдердің қызметінің мәніне тәуелді генді аурулар:
1. тұқымқуалайтын ферментті жүйенің бұзылуы немесе энзимопатия;
2. қан ақуыздарының дефектілері немесе гемоглобинопатия;
3. құрылымды ақуыздар дефектісі немесе коллагенді аурулар;
4. белгісіз алғашқы биохимиялық дефектилі генді аурулар.
Соңғы кездерде лизосомалы ферменттің жетіспеушілігіне байланысты 5 категорияға бөлуде, сонымен қатар митохондрияльді және пероксисомды аурулар, патологиялық функцияны анықтайтын және клетка органеллаларының алмасуы.
Генді ауруларға тәуелді сипаттамалар. Оларға жатады:
1. Клиникасы; 2. Жастары; 3. Тұқымқуалайтын аурулардың генетикалық гетерогенділігі. 4. Өмірінің қысқаруы.
Клиникалық көрсеткіштер негізінен алғашқы биохимиялық дефектімен байланысқан және көптеген клеткалық және клетка аралық құрылымды орналасқан. Мысалы: Марфана синдромы. Бұл кезде патологиялық процесс өкпе, орталық нерв жүйесі, көз, жабын ұлпалары, қаңқа бұлшық ет жүйесі, жүрек тамыр жүйесімен байланысты.
Кейбір генді аурулардың жетілуі эмбриональді дамудың ерте кезінде 25 %, жынысты жетілу кезінде 45%, жасөспірім кезеңінде 20%, ересек кезеңде 10% -ті құрайды.
Генді аурулардың көрінуіне Хромосомды импринтинг үлкен үлес қосады, яғни ата-ананың қайсысынан хромоосма берілгеніне тәуелді жүреді. Мысалы:Генді аурулардың кейбір түрлерінде, особтар патологиялық генді әкесінен алып, ерте ауруға ұшырайды.
Тұқымқуалайтын аурудың генетикалық гетерогенділігі. Бұл терминді С.Н.Давиденков енгізген болатын. Генді аурулар әртүрлі локустағы мутациямен немесе бір локустағы әртүрлі мутациямен байланысты. Мысалы: геннің өзгеруінің 35 варианттары көрінеді, туа біткен керең түрі.
Генді аурулардың таратылуы және жиілігі. Жаңа туған нәрестелердегі көріну жиілігі: аутосомды-доминантты типтің тұқымқуалауы –0,5%, аутосомды-рецессивті –0,25%, Х-тіркес –0,25%, У-тіркес және митохондриальді аз кездеседі. Генді аурулардың таралу себебі: мутационды процесс, миграция эмиграция және иммиграция, туысқанды некелер, дрейф гендер.
Генді аурулардың таралуы жоғары (1 ауру-10000 жаңа туған нәрестеге және жиі), орта (1:10000-1:40000) және төмен.
Миграция эмиграция және иммиграция. Медициналық-биология, элеуметтік және экономикаға деген мәні өте зор. Популяциядағы аллель жиілігінің кездейсоқ өзгеруі табиғи сұрыпталуға тәуелсіз жүрсе дрейф гендері немесе Райтта эффектісі деп аталады. Дрейф гендер келесі құбылыстарға алып келеді: 1. популяция санының төмендеуі. 2. популяция санының жоғарылауы. 3. популяция дивергенциясы.
Дрейф гендер патологиялық белгілердің жоғарғы концентрациясына алып келеді. Келесі аллель жиілігінің өзгеруі Майру эффектісімен байланысты. Мысалы: оңтүстік Америкаға келген қытай эмиргантының 8 әйелі болған. Ол кісі 20 жасқа келгенде барлық тістерінің түсіп қалуына бейімді болған. Ол бұл генді 356 ұрпағының 70-не беоген және 4-ұрпақ деңгейінде сақталынған.
Иммиграция кезінде жынысты сұрыпталу жоғарылап отырады.
Изоляция кезінде популяцияда туысты некелер жоғарылайды немесе инбридинг, дрейф гендер. Инбридинг – қандары туыс арасындағы некелер. Инбридингтің бірнеше түрлері белгілі:
1. инцесті немес некеге отыруға тиым салынған – бұо бірінші деңгейдегі туыс арасындағы неке әкесі-қызымен; ағасы-қарындасымен;
2. қандары өте жақын туыс арасындағы байланыс әкесінің інісі сол кісінің қызымен байланысады немесе туыс аға мен қарындас арасындағы неке.
3. Туысқанды некелер әлеуметтік изоляция түрлерімен байланысты. Кейде олар нәсілдік экономикалық және діншілдікпен байланысты.
Инбридинг аутосомды-доминантты және аутосомды-рецессивті тұқымқуалайтын аурулармен ауыратын балалар санын жоғарылатады. Сонымен қатар ассортативті немесе таңдап некеге отыру кездеседі. Оларға мылқаулар арасындағы некеге отыру жатады.
Адамдарда сұрыпталу доминантты гомозигота анемиядан өлсе, ал доминантты –безгектен өледі.
Генді аурулардың негізгі диагностикасы – биохимиялық және молекулярлы-генетикалық.
Тұқымқуалайтын ауруларды емдеу: диетотерапия, жетіспейтін-факторларды енгізу.
Генді терапияның негізгі стратегиясы:
1. Қандайда қызметті қайта қалпына келтіру үшін генді енгізеді.
2. Артық белсенді генді төмендету.
3. Қандайда геннің қызметінің модификациясы мысалы СПИД-те иммунды жауапты күшейту үшін.
Адам генетикасы – адам популяцияларындағы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, яғни қалыпты және патологиялық белгілердің тұқым қуалау ерекшеліктерін, қандай да бір аурудың қалыптасуындағы генетикалық және орта факторларының ролін зерттейді.
Генеалогиялық әдіс – зерттеу екі кезеңнен тұрады:
1. Мәліметтер жинап, шежірелік карта құру.
2. Картаға генеологиялық талдау жасау.
Пренатальдық диагностикалау әдісі: 1. Ультрадыбыстық зерттеу (эхография) дамудың 14-20 апталарында жүргізіледі.
3. Амниоцентез әдісімен зерттеу дамудың 15-17 апталарында жүргізіледі.
Егіздерді салыстыру әдісі: Адамның тұқым қуалаушылығын егіздерді салыстыру арқылы зерттеу әдісі де ертеден қолданылынып жүрген әдістердің бірі. Егіздерді салыстыра отырып қандай да бір сау немесе патологиялық белгінің дамуындағы сыртқы орта мен генотиптің ролін анықтайды. Егіздерді салыстыру әдісімен тұқым қуалаушылықты зарттеу 3 кезеңнен тұрады:
1. Популяция ішіндегі егіздерді таңдап бөліп алу;
2. Зиготалығын анықтау.
3. Егіздерді салыстыру арқылы белгінің дамуындағы генетикалық және орта факторларының ролін анықтау.
Популяциялық статистикалық әдіс: Бұл әдіс арқылы адамның тұқым қуалайтын қандай да бір сау немесе патологиялық белгілерінің және оларды анықтайтын гендердің адам популяцияларында таралу ерекшеліктерін зерттейді.
Көрнекілік материал: (кестелер және слайдтар)
Бақылау құрақтары:
1. Негіздің алмасуы бойынша мутацияға сипаттама.
2. Рамкадан жылжыған мутацияны санауға сипаттама.
3. Генді мутацияның әсерінен пайда боатын алғашқы патологиялық эффектерге сипаттама.
4. Генді аурулардың жіктелуінің негізгі принциптері және олардың сипаттамасы.
5. Генді аурулардың сипаттамасы.
6. Генді аурулардың таралуындағы негізгі себептері
7. Хромосома құрылымының мутациясы және олардың түрлері мен сипаттамасы.
8. Хромосома санының мутацисы, олардың түрлері және сипаттамасы
9. Хромосомды синдромдардың сипаттамасы және олардың таралуы.
10. Хромосомды аурулардың жіктелуінің негізгі принциптері.
11. Тұқымқуалауға бейімді аурулардың жалпы сипаттамасы.
12. Тұқымқуалайтын ауруларды алдын-алу және диагностикалаудағы негізгі принциптері
№ 9 Тақырыбы: Адамның популяциялық генетика негіздері
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Медициналық генетика негіздері . Адам популяциясының генетикалық негізін, маңыздылығын меңгеру
Нені істей білу керек: организмдердің өзгергіштік және тұқым қуалау қасиеттерінің молекулалық негізін зерттей білу керек
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары
1. Генді мутацияның негізгі типтеріжәне олардың ағзада көрінуі.
2. Хромосомды мутацияның негізгі типтері, хромосомды аурулардың жіктелуі, адамдағы тұқымқуалау патологиясын алдын-алу және негізгі диагностикалау әдістері.
3. Адам генетикасын оқу әдістерінің ақпараттық маңыздылығы және оларды қолдану аймақтары (клиникалы-генеалогиялық, популяционды- статистикалық және егіздік).
Білімділік: Студенттерге едициналық биологияның даму кезеңдері туралы түсінік беру.
Дамытушылық: Студенттер өз ойларын жүйелі түрде баяндау, түсініп оқу, ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Қоршаған ортаның қаншалықты әсер ететіндігі және осы ортаны жақсартуға үлес қосу керектігін түсіндіру, салауатты өмір салтына тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Адамның популяциялық генетика негіздері
Популяциялық генетика негіздерінің бірі болып Харди–Вайнберг заңдылығы саналады. Бұл заңды генетикалық тепе-теңділік заңдылығы деп те атайды. Бұл заң – гендердің популяцияда нақты таралуын сипаттайды. Харди және Вайнберг тұжырымы бойынша, еркін шағылысу кезінде, особтардың миграциясы, және мутация болмағанда, индивидтердің әрбір аллелдерінің өзара қатынастық жиілігі, сол популяцияда, ұрпақтан- ұрпаққа тұрақты қалып отырады, яғни популяцияда гендер дрейфі болмайды. Популяционды-статистикалық әдіс популяциядағы қалыпты және патологиялық гендердің кездесу жиілігін есептеуге, аномальды гендердің тасымалдаушылары – гетерозиготалы особтардың өзара қатынасын анықтауға мүмкіндік береді. Осы әдістің көмегімен популяцияның генетикалық құрылымы (адам популяциясындағы гендер мен генотиптер жиілігі); частоты фенотиптер жиілігі анықталады. Сонымен қатар, популяцияның генетикалық құрылымын өзгертуші орта факторлары зерттеледі. Бұл әдіс Харди–Вайнберг заңына негізделген.
Харди–Вайнберг заңы: Гендер және генотиптер жиілігі, үлкен популяцияларда, панмексия жағдайында (еркін шағылысу), ұрпақтар қатарында тұрақты болады. Оны есептеу келесі формуламен жүзеге асырылады: р + q = 1, р2 + 2pq + q2 = 1. Мұнда р – популяциядағы доминантты ген (аллель) жиілігі, q – популяциядағы рецессивті ген(аллель) жиілігі, р2 – доминантты гомозиготалар жиілігі, q2 – рецессивті гомозиготлар жиілігі, 2pq – гетерозиготлы ағзалар жиілігі. Бұл әдісті қолдана отырып, патологиялық гендердің тасымалдаушысын анықтауға ьолады.
Харди Годфри Харолд (1877–1947), ағылшын математигі, Кранлидағы Суррей графствосында туылған,. Бейнелеу пәні оқытушысының баласы Кембридж және Оксфордс университетінде математиканы оқыған
Вайнберг Вильгельм (1862–1937), неміс дәрігері, Штуттгартта үлкен жекетәжірибелік орталығы болған. 3500 нәрестенің дүниеге келуіне, оның ішінде, 120 жұп егіздердің туылуына дәрігерлік үлесін қосқан.Өзінің дәрігерлік тәжірибесіедегі бақылауы бойынша, әртүрлі жұмыртқалы егіздердің туылуына бейімділік, ұрпақтан- ұрпаққа беріледі деген.. Молекулярлы-генетикалық әдіс. Қазіргі кездегі генетиканың даму деңгейі, ағзаның тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігінің молеклярлық негіздерін, генетикалық материалдың химиялық және физико-химялық құрылымын, оның қызметтерін зерттеуге мүмкіндік береді..
Адам генетикасын зерттеу, генетикалық аномалиялар мүмкіншілігін болжауға, диагноз қоюға септігін тигізеді. Қазіргі кезде 2 000- ға жуық белгілердің тұқым қуалау сипаты зерттелген. Генетикалық ауруларды болжау және профилактика жүргізу үшін, медико- генетикалық кеңестер құрылған. Адамның сомалық жасушаларының ядроларында жыныс хроматині. а — ядро жасушасы төрт Х-хромосомаларымен; б — қалыпты әйелдің жасуша ядросы; в — қалыпты ер адамның жасуша ядросы;
Жақтың сілекей қабықшасынан шпательмен қыры алып, содан кейін алынған материалдан дайын шынының үстін алдын-ала май дақтарын кетіріп жұғын дайындау. Препаратты фиксациялау үшін шыны стақанына 5-10 минутқа спирт пен эфирдің қосындысына салып қою керек. Фиксация біткеннен кейін препаратты орсеинмен бояп, жапқыш шынымен жауып, иммерсионды объективі бар микроскоппен қарау. Ауыз қуысының сілекейлі қабықшасының эпителиальды жасушаларын, жақсы боялған ядроларынан көруге болады. Соңғыларында, жыныс хромтиннің тегіс дөңгелек пішінді түрде ядро қабықшасына жақын орналасқандығынан көруге болады. Басқа хроматин жиынтығынан көлемімен (үлкен-ірі) тығыздығымен және орналасу мінезімен ееркшеленеді... Көңіл аударыңыздар перпараттарда ер адамның ауыз қуысынан алынған жыныс хроматині кездеседі, өте сирек әйелдердің ауыз қуысынан алынып жасалынған перпараттарға қарағанда (40-60% жасуша ядроларында байқалады).
Есептер шығару:
Популяциялық генетикада генотиптер мен аллельдердің жиілігін әртүрлі жолдармен көрсетеді. Есептер шығарғанда генотиптер мен аллельдердің жиілігін бірлік бөлшегімен көрсетеді, мысалы, 0,28 не 0,00031. Генотиптер мен аллельдердің жиілігін бірлік бөлшегімен санаудың бірнеше мысалдарын қарастырамыз.
Генотип не аллельдің жиілігін көрсетудің әртүрлі жолдары Бірлік бөлшекпен көрсетілген жиілікті есептеу
Зерттелуші популяцияда 420 адамның 84 –де доминантты белгі болды. 84 : 420 = 0, 2
Популяциялардың бірінде резус-оң қанды адамдар (рецессивті белгі) 15 % құрайды. 15 : 100 = 0,15
Фенилкетонуриямен ауыратын науқастар жиілігі 10-4 тең. 10-4 = 1 : 10000 = 0,0001
Еуропалық популяцияларда ахондрияплазияның таралуы 1000 нәрестенің 0,02 құрайды. 0,02 : 1000 = 0,00002
Алкаптонурия 1 : 100 000 жиілікте кездеседі. 1 : 100 000 = 0,00001
Зерттелуші белгі 30% толымсыз пенетранттылықпен популяцияда 0,09 жиілікпен кездеседі. 0,09 : 0,3 = 0,3
Есепті шешу үлгісі
Есеп. Популяцияны талдау аутосомды рецессивті белгісі бар адамдардың жиілігі0,04 екендігін көрсетті. Бұл популяциядағы гетерозиготтардың жиілігі қандай ?
Харди –Вайнберг заңын пайдаланып:
Берілгені 0,04 = q2; табу керек: 2pq.
II
р + q = 1
III I
р2 + 2рq + q2 = 1
табу керек берілгені
___ _____
1) q = √q2 = √ 0,04 = 0,2
2) р = 1 – q = 1 – 0,2 = 0,8
3) 2рq = 2 х 0,8 х 0,2 = 0,32
№ 10 Тақырыбы: Онтогенез. Дамудың генетикалық негіздері. Проэмбриональды дамудың жалпы заңдылыкты.Гаметогенез.Ұрықтанудың биологиялық мәні.
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Медициналық генетика негіздері . Онтогенез. Дамудың генетикалық негіздері. Проэмбриональды дамудың жалпы заңдылыкты.Гаметогенез.Ұрықтанудың биологиялық мәнін және маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: Постэмбрионалды дамудың эмбрионалды дамудан айыра білу.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары
Білімділік: Организмдердің жеке дамуы, оның ерекшелігін,маңызын түсіндіру.Организмнің дамуы мен байланысты танымдық қызығушылығын дамыту.
Дамытушылық: Оқушылардың ой – өрісін арттыру, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа дағдыландыру, дүниетанымдарын дамыту.
Тәрбиелік: Ұқыптылыққа, әдептілікке, тазалыққа, салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастыруға тәрбиелеу. Өз бетінше тұжырым,қортынды жасауға,еркін жауапқа қатуға үйрету.Өз денсаулығын күтіп салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
№ 10 Тақырыбы: Онтогенез. Дамудың генетикалық негіздері. Проэмбриональды дамудың жалпы заңдылыкты.Гаметогенез.Ұрықтанудың биологиялық мәні.
Үй тапсырмасын тексеру
1. Көбею дегеніміз не?
2. Митоз неше фазадан тұрады?
3. Адам популяциясы дегеніміз не?
4. Қандай көбею жолдарынын білесіндер?
5. Митоз фазаларын атап шығыңдар?
6. Екі митоздың арасында не жүреді?
7. Интерфазаның қандай кезендері бар?
8. Профаза кезеңін сипаттаңдар.
9. Метафаза кезеңін сипаттаңдар.
10. Анафаза кезеңін сипаттаңдар.
11. Телофаза кезеңін сипаттаңдар.
12. Мейоздың митозға қарағанда Мейоз неше кезеңнен тұрады?
13. айырмашылығы неде?
Топпен жұмыс(өз тақырыбын постер арқылы қорғау)
1- топ: сперматогенез
2 –топ:овогенез
ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру:
1. Эмбриология ғылымының даму тарихы(Реферат) К.Бэрдің еңбегі
К.Бэр Ұрықтың ұқсастығы жөніндегі ілімінде барлық омыртқалы жануарлардың ұқыртық дамуының бастапқы кезеңі өт е ұқсас екендігін дәлелдеді. Нәтижесінде ұрықтың ұқсастығы заңын ашты. Бұл заң бойынша ұрықтық даму кезінде, алдымен, типтің, одан кейін кластың, туыстың, түрдің, ең соңында, организмнің өз белгілері пайда болады.
Ковалевский мен Мечников еңбектері
А.О.Ковалевский ланцетниктің эмбрион жасушаларын зерттеді. Зерттеудің нәтижесінде, ұрықтың бастапқы кезінде пайда болған жапырақшалар соңынан эктодерма, энтодерма және мезодерма қабаттарына айналатындығын дәлелдеді.
Мюллер мен Геккель еңбектері
Эволюциялық даму жөніндегі Ч.Дарвиннің пікірлері, К.Бэр, А.О.Ковалевский мен И.И.Мечниковтің және т.б. эмбриологтардың еңбектері неміс ғалымдары Ф.Мюллер мен Э.Геккельдің биогенетикалық заңының негізінің қалануына әсерін тигізді. Биогенетикалық заң бойынша онтогенез дегеніміз – филогенездің (тарихи даму) қысқаша қайталануы болып табылады.
Онтогонез(грек. on – табыс септігінің жалғауы, ontos – нағыз, нақты және генез) – организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді. Осы күнгі көзқарастар бойынша Онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы – код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша Онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында Онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол.
2. Онтогенез – организмнің жеке дамуы:
а) эмбриогенез(ұрықтық даму)
ә) постэмбриогенез (ұрықтан кейінгі даму)
Жануарларда Онтогенез процесін реттеуде жүйке және эндокрин жүйелері маңызды рөл атқарады. Олардың Онтогенезінде мынадай кезеңдер бар: ұрыққа дейінгі кезең (ол гаметогенез бен ұрықтанудан тұрады); эмбрионалдық кезең – жануарлар организмінің ұрықтанғаннан бастап (зигота), ұрықтың туғанға немесе жұмыртқадан шыққанға дейінгі даму, өсу, қалыптасу мерзімі; постэмбрионалдық кезең – жануарлардың туғаннан кейінгі өсу, есею, ұрпақ қалдыру, қартаю сатыларынан тұрады. Жануарлар Онтогенезінің: дернәсілдік, жұмыртқа салу және құрсақтық типтері бар.
а) Бір қабатты ұрықтың – бластуланың түзілуі.
Ұрықтанған жасуша, алдымен, екіге, одан соң төртке бөлінеді. Бұдан кейінгі бөліну көлденең бағытта жүріп, сегізге, одан кейін бойлай бөліну мен көлденең бөліну кезектесіп, нәтижесінде, 16,32,64,128,т.б бластомерлерге айналады. Бір қабатты іші қуыс бластулаға айналады.
Гаструла. Үш қабатты ұрықтың пайда болуы
Гаструла – іші қуыс екі қабат жасушалардан тұратын ұрық. Бұл екі қабат ұрық жапырақшалары деп те аталады. Гаструла сатысындағы сыртқы қабатты – энтодерма немесе сыртқы ұрық жапырақшасы деп атайды. Энтодерманың ішкі қуысы бірінші реттік ішектің, ал оның сыртқы ашылатын тесігі бірінші реттік ауыздың бастамасы болып есептеледі.
Нейрула.
Нейрулла сатысы кезінде дернәсілдің немесе ересек организмнің жеке мүшелері дами бастайды. Эктодерма қабатынан бірнеше жасушалар бөлініп төмен түседі де, одан жүйке тақташасы түзіліп, ол жүйке түтігіне айналады.
ә ) Постэмбриондық даму:
1) тура даму (ересегіне ұқсас болу)
2) түрленіп даму (дернәсілінің
ересегіне ұқсас болмауы)
Тура даму
Тура даму-организмнің бірден ересек түріне ұқсап тууы. Бұған омыртқалы жануарлардан жорғалаушылардың, құстардың, сүтқоректілердің және т.б. дамуы, ал омыртқасыздардан сүліктердің, көпаяқтылардың, өрмекшілердің және т.б. дамуы жатады.
Түрленіп даму - толық
Түрленіп даму – эмбриондық дамудан соң дернәсілдің пайда болуы. Дамудың бұл түрі омыртқасыз жануарларға, сондай-ақ омыртқалылардан қосмекенділерге тән.
Түрленіп даму – шала
Жұмыртқа – дернәсіл – имаго
Мысалы: шегіртке, таракан, т.б.
Гаметогенез (gametogenesis; грек, gametos [1] — жыныс, жыныс клеткасы; genesis — шығу тегі) — жыныс жасушаларының жыныс бездеріндегі (ен, жүмыртқалық) даму процесі.
Аталық жыныс жасушалары — сперматозоидтардың даму процесін сперматогенез (спермиогенез), ал аналық жыныс жасушалары — овоциттердің дамуын ''овогенез'' деп атайды.
Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) ирек тұқымдық өзекшелері қабырғаларында жүреді. Ол төрт: көбею, өсу, жетілу және қалыптасу кезендерінен тұрады.
Көбею кезеңінде жас жыныс клеткалары үздіксіз митоздық бөліну арқылы көбейіп, сперматогониялар (алғашқы аталық жыныс жасушалары) түзіледі. Олардың біраз бөлігі митоз арқылы бөлініп, одан әрі көбейе береді. Ал қалған бөлігі бөлінуін тоқтатып, сперматогенездің келесі өсу кезеңіне өтеді.
Өсу кезеңінде сперматогониялар келесі кезеңдердегі бөліну процестеріне қажетті заттармен (ДНҚ, протеиндермен) қорланып, үлкейіп өседі де, біріншілік
сперматоциттерге айналады.
Жетілу кезеңі жыныс жасушаларының қатарынан екі рет бөлінуімен ерекшеленеді.
Бірінші бөліну нәтижесінде екіншілік сперматоциттер, ал екінші рет бөлінуден соң, екіншілік сперматоцитерден ядроларында хромосомалардың гаплоидты (сыңар хромосомалар) жиынтығы болатын сперматидалар пайда болады.
Қалыптасу кезеңінде сперматидалардан сперматозоидтар түзіледі. Әрбір біріншілік сперматоциттен төрт сперматозоид жетіледі.
Овогенез аналық жыныс безінің (жұмыртқалықтың) фолликулды аймағында (жыныс жасушаларының даму процесі жүретін жұмыртқалықтың аймағы) жүреді. Овогенез процесінде овоциттер үш даму кезендерінен: көбею, өсу және жетілу кезеңдерінен өтеді. Аталған кезендерде кезегімен әртүрлі даму сатыларындағы аналық жыныс жасушалары: овогониялар, біріншілік овоциттер, екіншілік овоциттер және пісіп жетілген овоциттер (жүмыртқа жасушалары) дамиды. Әрбір біріншілік овоциттен тек бір ғана жүмыртқа жасушасы (овоцит) пісіп жетіледі. Овоцитпен қатар, кейіннен кері ыдырап кететін 3 бағыттауыш денешіктер де пайда болады.
Ұрықтану дегеніміз-гаплоидті хромосома жиынтықтары бар аналық және аталық жыныс жасушалары ядроларының қосылуы. ҰРықтанудың биологиялық маңызы:
1. Ұрықтанудың нәтижесінде генетикалық материял жаңарады.
2. Ұрықтану кезінде әр түрге тән хромосомалардың диплойдті жиынтығы қалпына келеді.
3. Ұрықтанудың негізінде аталық және аналық тұқым қуалау ақпараттары қосылып, комбинативтік өзгерістер пайда болады.
4. Ұрықтану кезінде спермотозоид жұмыртқа жасушасында жоқ центроильді алып келеди.
5. Жұмыртқа жасушасы болашақ ұрпақтың дамуына ядролық материялдан басқа, цитоплазмалық та материял береді.
VIІ.Үйге тапсырма: 37-39 Сұрақтарға жауап беру.Тест 211 бет.
VIIІ.Бағалау
№ 11 Тақырыбы: Дамудың туа біткен ақаулары.Тератогенез.
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Медициналық генетика негіздері Дамудың туа біткен ақаулары.Тератогенездің мәнін және маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: Туа біткен дамудың ақауларын пайда болуын анықтау, зерттеу, атай білу.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары Дамудың туа біткен ақаулықтарының себебі, даму механизмдері, диагноз қою және алдын алу жайлы және заманауи медицинада, денсаулық сақтауда олардың рөлі жайлы студенттерде білімдерін қалыптастыру.
Білімділік: Организмдердің дамуы, оның ерекшелігін,маңызын түсіндіру.Организмнің туа біткен ақаулары туралы танымдық қызығушылығын дамыту.
Дамытушылық: Оқушылардың ой – өрісін арттыру, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа дағдыландыру, дүниетанымдарын дамыту.
Тәрбиелік: Ұқыптылыққа, әдептілікке, тазалыққа, салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастыруға тәрбиелеу. Өз бетінше тұжырым,қортынды жасауға,еркін жауапқа қатуға үйрету.Өз денсаулығын күтіп салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
№ 11 Тақырыбы:
ДӘРІСТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Дамудың туа біткен ақаулары. Тератогенез. Мүшелер жүйесінің эволюциясы. Филогенез. Антропогенез.
МАҚСАТЫ:
Онтогенездің қатерлі кезеңдері, тератогенді факторларының эмбриональді дамуға тигізетін әсерін, филогенез, антропогенез туралы түсінікті меңгеру.
ДӘРІС ЖОСПАРЫ:
1. Дамудың қатерлі кезеңдері
2. Дамудың туа біткен ақаулықтары
3. Тератогенді факторлар, тератогенез
4. Регенерация түрлері және тәсілдері
5.Эволюция, филогенез, антропогенез
ДӘРІС
Дамудың қатерлі кезеңдері
Жануарлар дамуын зерттеу нәтижесінде дамудың қатерлі кезендері болатындығы анықталды. Дамудың қатерлі кезеңдері деп ұрықтың қоршаған ортаның әр түрлі зиянды факторларына өте сезімтал кезеңдерін айтамыз. Бұл кезендерде зиянды факторлар әсерінен онтогенездің калыпты жүруі бүзылып, ұрық не өліп қалады не міндетті түрде әр түрлі ақаулықтар қалыптасады. Дамудың қатерлі кезеңдері терминін 1897 жылы Браун енгізген болатын.
А.Н. Трифонов (1834) балықтардың дамуында 3 қатерлі кезеңдерді ажыратқан: біріншісі - бөлшектенудің басы немесе ортасы; екіншісі — гаструляция басы; үшіншісі - білік мүшелерінің (омыртқа жотасының) қалыптасу сатысы.
Дамудың әр түрлі қатерлі кезеңдерінде ұрықтар түрліше факторларға сезімтал болады, мысалы дамушы уылдырықтар оттегі жетіспеушілігіне, жылылыққа, механикалық әрекеттерге. П.Г. Светловтың айтуынша ұрық бір қатерлі кезеңде темпе-ратура әсеріне сезімтал болса, екінші кезеңде — химиялық заттар әсеріне сезімтал болуы мүмкін т.с.с.
Дамудың қатерлі кезеңдерінде ұрықта метаболизм, тыныс алу құбылыстары күшейеді, РНҚ қасиеттері, иммундық мәртебесі өзгереді, өсу қарқыны төмендейді. Оттектің және нуклеин қышқылдарының жеткілікті болуы қиын кезеңдер салдарын байқатпайтын факторлар болып табылады. Сол сияқты, дамудың қатерлі кезеңдері эмбриогенездің бір кезеңінен екінші кезеңіне өтуімен, морфологиялық жіктелу сатыларымен тұспа-тұс келеді.
Адам ұрығының дамуының қиын кезеңдері бірінші аптаның аяғы-екінші апта басы аралығы және жүктіліктің 3—6 апта аралығы болып саналады.
Дамудың катерлі кезеңдерін ажыратуымен қатар эмбриогенезде тератогеңдік терминациялық кезендердің де маңызы зор екенін ескерген жөн. Тератогендік терминациялық кезең дегеніміз зақымдаушы факторлардың әсер етуі нәтижесінде нақтылы ақаулықтың пайда болу мүмкіншілігінің шегін айтамыз.
Дамудың туа біткен ақаулықтары
Эмбриогенез құбылысының қалыпты жүруінің бұзылуы әр түрлі ақаулықтарға алып келеді, оларды дамудың туа біткен ақаулықтары (ДТБА) деп атайды. Дамудың туа біткен ақаулықтары немесе даму ақаулықтары деп ағзаның қалыпты құрылысының морфологиялық бұзылуын айтамыз. ДТБА негізінен ұрықтық (антенатальдық) дамудың бұзылуы нәтижесінде немесе сирек, туылғаннан кейін кейбір мүшелердің әрі қарай қалыптасуының ауытқуы салдарынан (мысалы, тістің ақаулықтары, артериялық боталл өзегінің ашық болуы т.с.с.) пайда болады.
Адам ақаулықтарын зерттейтін ғылымды тератология, ал сол ақаулықтарды тудыратын факторларды тератогендік факторлар деп атайды.
Ғылыми деректерге қарағанда қазіргі кездері өркениетті елдер тұрғындарының, әсіресе жас балалардың сырқаттануы мен қаза болуының басты себептерінің бірі ретінде адамдардың туа біткен ақаулықтары саналады. ДТБА жаңадан туылған нәрестелердің кем дегенде 2-3 пайызында кездеседі; нәрестелердің алғашқы апталарда-ақ өліп қалуының себептерінің 25—30 пайызы да осы ДТБА байланысты. Кейбір елдерде (АҚШ, Жапония, Германия т.б.) бөбектердің қаза болуының басты себебі ДТБА болып есептелінеді. Дамудың туа біткен ақаулықтарына төмендегідей өзгерістерді жатқызады:
Агенезия - мүшенің мүлдем дамымауы, болмауы;
Аплазия — мүшенің өте нашар дамыған бастамасы ғана болуы мүмкін;
Туа біткен гипоплазия - мүшенің толық жетілмеуі (дамымауы);
Туа біткен гипертрофия - мүше салмағының (не мөлшерінің) салыстырмалы түрде ұлғайып өсуі;
Туа біткен гипотрофия - нәрестенің не кұрсақтағы баланың дене салмағының аз (кішкентай) болуы;
Макросомия — нәресте денесінің ұзын болуы;
Гетеротопия — кейбір мүшелерде өздеріне тән емес жасушалардың, ұлпалардың немесе басқа бір мүшенің түгелдей бір бөлігінің кездесуі. Мысалы, мишық кабығында алмұрт пішіндес невроциттердің кездесуі; кеңірдектен тыс, өкпеде кейбір шеміршектердің кездесуі т.с.с.
Гетероплазия — кейбір ұлпалардың жіктелуінің бұзылуы;
Эктопия — мүше орнының ығысуы, яғни оның өзіне тән емес жерлерде орналасуы. Мысалы, бүйректің жамбас куысында орналасуы, жүректің көкірек қуысынан сыртта орналасуы;
Атрезия - қуыс мүше арнасының не табиғи тесікшесінің мүлдем болмауы;
Стеноз - куыс мүше арнасының не тесігінің тарылуы (ішектердің стенозы, қан тамырлардың стенозы);
Бітісу (кірігу) - екі монозиготалы егіздердің бір-бірімен бітісуі (кірігуі);
Дисхрония - ағза мүшелерінің даму қарқынының бұзылуы (күшеюі не баяулауы).
б
Дамудың туа біткен ақаулықтары.
а) үстіңгі еріннің және қатгы таңдайдың бітіспеуі,
б) аяқ-қол ақаулықтары.
Біріккен егіздер.
А-Б-В-бастарымен біріккен,
Г-Д-Е - төстерімен біріккен , Ж-3-Й -бөкселерімен біріккен.
ДТБА жалпы саны өте көп, мыңдап саналады. Оларды тұқым қуалайтын, экзогендік және мультифакторлы деп 3 топқа бөледі.Тұқым қуалайтын ақаулықтарға
мутациялар негізінде пайда болған ақаулықтар жатады. Оларды гендік және хромосомалық тұқым қуалайтын ақаулықтар деп бөледі.
Экзогендік ақаулықтар ұрықтың не құрсақтағы баланың тератогендік тікелей зақымдануы нәтижесінде қалыптасады.Мультифакторлы ақаулықтар генетикалық және экзогендік факторлардың бірлесе әрекет етуінің нәтижесінде пайда болады. ДТБА пайда болу себептерінің 40 пайызы мутациялар, 50 пайызы мультифакторлы, 5 пайызы тератогендік, оның ішінде 2 пайызы инфекция факторлары болып есептелінеді.
ДТБА тератогендік факторлардың әсер ету формасында, ақаулықтардың ағза мүшелеріңде таралуына қарай жіктеледі.
Тератогендік факторлардың әсер ету уақытына қарай ақаулықтарды: 1) гаметопатия — гаметалардың зақымдануы. Бұл кездері кіріккен егіздер, циклопия (жалғыз көзділік), сиреномелия т.с.с. ақаулықтар пайда болады; 2) эмбриопатия— ұрықтың 16 күннен - 8 апта аралығында зақымдануы; 3) фетопатия -ұрықтың 9 апталығынан нәресте дүниеге келгенге дейінгі аралықта закымдануы. Бұл кездері эмбриондық құрылымдардың әрі қарай сақталып қалуы (пересистирование) (урахус, крипторхизм) сияқты ақаулықтар пайда болады.
Ағза денесінде таралуына қарай ақаулықтарды былайша бөледі. 1) жеке ақаулықтар - бір мүшеде кездессе; 2) жүйелі ақаулықтар - бір мүшелер жүйесінде кездессе; 3) көптеген ақаулықтар — екі не одан да көп мүшелер жүйесінде кездессе.
Ақаулықтардың жоғарыда келтірілген жіктелуі этиологиялық принципке негізделген және олар казіргі таңда көп қолданыла бермейді. Оның есесіне қазіргі кезде ДТБА адам денесін анатомиялық - физиологиялық жүйеге бөлу принциптеріне сәйкес жіктеу кеңінен қолдау табуда. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) XXIX Ассамблеясында 1975 жылы қабылданған жіктелу де осы принципке негізделген. Ол төмендегідей:
А. Мүшелердің және мүшелер жүйелерінің туа біткен ақаулықтары:
Орталық жүйке жүйесінің, сезу мүшелерінің ақаулықтары;
Мойын және бет ақаулықтары;
Жүрек-қантамыр жүйесінің акаулықтары;
Тыныс алу жүйесінің ақаулықтары;
Ас қорыту жүйесінің ақаулықтары;
Тірек-қимыл жүйесінің ақаулықтары;
Зәр шығару жүйесінің ақаулықтары;
Жыныс мүшелерінің ақаулықтары;
Ішкі секреция бездерінің ақаулыктары;
Тері және оның туындыларының ақаулықтары;
Плацента (бала орны) ақаулықтары;
Басқа да ақаулықтар;
Б. Көптеген ақаулықтар:
1. Хромосомалық ақаулықтар;
2. Геңдік синдромдар;
3. Экзогендік факторларға байланысты синдромдар;
4. Пайда болуы анықталмаған синдромдар;
5. Айқындалмаған көпшілікті синдромдар;
Тератогендік факторларды 3 топқа бөледі:
1) Эндогендік факторлар:
а) мутациялар;
б) ішкі секреция бездерінің қызметінің бұзылуы;
в) жыныс жасушаларының пісіп кетуі;
г) ата-аналар жасы.
2) Экзогеңдік факторлар:
а) физикалық факторлар;
б) ионданушы радиация;
в) механикалық факторлар;
г) химиялық факторлар:
- дәрі-дәрмектер
- тұрмыста және өнеркәсіпте пайдаланылатын заттар
-дұрыс тамақтанбау (аштық) -гипоксия.
3) Биологиялық факторлар:
а) вирустар;
б) микоплазмалар т.с.с.
Мутациялар — ақаулықтардың пайда болуының басты себептерінің бірі болып табылады. Н.П. Дубининнің айтуынша адамдардың барлық ақаулықтары мутация салдары деп түсіну қажет. Мутациялардың түрлері, пайда болуы, зиянды әсерлері туралы алдыңғы тарауларда толық айтылған.
Ішкі секреция бездерінің қызметінің бұзылуы көптеген ақаулықтарға алып келеді. Мысалы, өздігінен түсік тастауға не кұрсақтағы баланың морфологиялық және физиологиялық ақаулықтары немесе нәрестенің көп өмір сүрмей өліп калуы. Әсіресе, кант ауруларымен ауыратын әйелдерде бұл патология жиі байқалады. Ішкі секреция бездерінің қызметінің бұзылуы салдары ретінде диабеттік эмбриопатия және диабеттік фетопатияларды айтуға болады. Аталған ақаулықтармен туылған нәрестелердің дене салмағы үлкен - 5 кг, миокардында(жүрек бұлшықетінде), бауырда және қаңка бұлшықеттерінде гликоген аз мөлшерде болады. Олардың әрі қарай дамуы баяулап кешігеді, ақыл-естері кеміс болады. Диабеттік эмбриопатиямен ауырған балалардың 37%-ының тірек-қимыл жүйесінің, 24%-ының жүрек-қантамыр жүйесінің, 14%-ында ОНЖ ақаулықтары байкалған. Жыныс жасушаларының "пісіп " кетуі дегеніміз жұмыртқа жасушасының не сперматозоидтардың жатыр түтікшесіңде бір-бірімен дер кезінде кездесіп қосылмай, ұзақ уақыт тұрып қалуы салдарынан әлсіреп, оларда өзгерістер болуы нәтижесіңде ұрықтану қабілетінің кемуі не бұзылған зиготаларды түзуі болып табылады. Тәжірибелер арқылы кейбір сүтқоректілердің жыныс жасушаларының "пісіп" кетуінің ұрықтьң дамуына және ақаулықтардың пайда болуына тигізетін септігі зерттелген және толык дәлелденген. Мысалы, жұмыртқа жасушасы 12 сағатган ұзақ тұрып қалса, оның ұрықтану қабілеті 76%-ға кеміген, ол ұрықтанған күнде 43% жағдайда әр түрлі акаулықтарға алып келген.
Сол сияқты, сперматозоидтардың да "пісіп" кетуі, яғни аналык жыныс жолдарында 1—2 тәулік бойына жүмыртқа жасушасымен косылмай тұрып калуы, олардың әлсіреуіне алып келеді. Егер әлсіреген сперматозоидтар жұмыртка жасушасымен қосыла қойса, әр түрлі ақаулықтардың болатындығы байқалған. Жыныс жасушаларының "пісіп" кетуінің негізгі тератогендік механизмі хромосомалардың бір-бірінен дұрыс ажырасуының бұзылуында болса керек. Ал, ол өз кезегінде әр түрлі анеуплоидияға алып келеді.
Ата-аналар жасы да балалар денсаулығының септігін тигізетін
фактор болып табылады, себебі адамдардың көбею қабілеті жалпы биологиялық заңдылықтарға тәуелді. Сондықтаи өте жас ата-аналар орта жастағы жұбайларға қарағанда ауру балаларды жиірек дүниеге келтіретіндігі түсінікті.
Өте жас аналар 22-35 жастағы аналарга қарағанда тірек қимыл, тыныс алу жүйелерінің ақаулықтары кездесетіни нәрестелерді жиірек туады. Ал, ананың жасы 35-тен жоғары болған сайын нәрестелердің көпшілікті ақаулықтары және ОНЖ акаулықтары, әсіресе әр түрлі анеуплоидиялар - трисомия 13-18-21 жиі байқалады. Мысалы, олардың орташа жиілігі 30-34 жастағы аналар балаларында 1150; 35-38 жаста 1185; 40-44 жаста 163; 45 жастан үлкен аналарда 124 тең болады.
Жастары ұлғайған ата-аналардың әр түрлі ақаулыктары бар нәрестелерді дүниеге келтіруі эндогендік және экзогендік факторлар әсерінен болуы мүмкін, мысалы, сперматоциттердің және овоциттердің "қартайып" қалуы. Ал, олардын қажуы мутация жиілігін жоғарылатады.
Экзогендік тератогендік факторлардың ішінен ең маныздысы — ионданушы радиация болып саналады. Егер енді ғана екі-қабат болған (1—6 күн) әйел бір рет 0,1 гр мөлшерінде рентген сәулесімен әрекеттессе зигота түсіп қалады, ал жүктіліктің 2-6 аптасында осыншама мөлшердегі рентген сәулесімен әсерленсе әр түрлі акаулықтар пайда болады.
Кейбір дәрі-дәрмектердің де тератогеңдік әсері белгілі, мысалы, транкзилизаторлар (қолдан жасалған гоомондық препараттар), талидамид және диазепам. Талидамид ересек адамдарға зиянсыз, бірақ 4-10 апта аралығындағы жүкті әйелдерге зиян келтіріп, ұрықтың талидамидті эмбриопатиясына алып келеді. Бұл патологиямен туылған балалардың аяқ-қолдары өте қыска немесе қолдары мүлдем дамымайды, ішкі мүшелерінің құрылысы да бұзылады, ал мұңдай нәрестелер не өлі туылады, не 1-2 ай-дан кейін өліп қалады. Диазепам - балалардың еріндерінің жырық болуына алып келеді. Тератогендік дәрі-дәрмектерге тырысқаққа және рак ауруына карсы қолданылатын дәрілерді де жатқызуға болады.
Вирустардың, әсіресе қызылша вирусының, тератогендік әсері 1941 жылы белгілі болды. Жүкті аналар қызылшамен ауырса ұрық не құрсақтағы бала күні бұрын өздігінен түсіп қалады, не ақаулықтармен туылады, 50% жағдайда олардың тістері дамымайды.
Тератогенездің жасушалық механизмдеріне жасуша бөлінуінің, миграциялануының және жіктелуінің ауытқуларын жатқызуға болады.
Ағза онтогенезінде көптеген дене жасушалары табиғи не патологиялық жағдайларға байланысты ескіреді не бұзылады. Олар жасушалардың бөлінуі нәтижесінде үнемі қалпына келіп отырады, себебі онсыз кез келген ағза біртұтас жүйе ретінде тіршілік ете алмайды. Оны регенерация деп атаймыз. Сонымен, регенерация деп ағзаның жарақаттанған не жойылған ұлпалары мен мүшелерінін қалпына келуін айтамыз. Оның физиологиялык регенерация және репаративтік регенераиия деген 2 түрі белгілі.
Физиологиялық регенерация дегеніміз қалыпты тіршілік жағдайларыңда ескірген не бұзылған құрылымдарының өліп қалып не түлеп түсіп отыруы және олардың қалпына келуі. Мысалы, шаянтәрізділер мен жәндіктердің қуыршактары өздерінің қатты хитин қабатын тастап, түлеп өседі. Сол сияқты, жыландар да жылына бір рет түлеп отырады, құстардың қауырсындары түсіп, оның орнына жаңа қауырсындар пайда болады. Сүтқоректілер мен адамдар терісінің эпителий жасушаларының түлеп түсуі, ішектердің сілемейлі қабығының жасушаларының түлеуі т.б. осыған мысал бола алады. Қанның қызыл түйіршіктері - эритроциттер күніне 1 пайыз мөлшерінде ауысып отырады. Шаш-тың, тырнақтың өсуі, үй жануарларының түктерінің түлеуі т.б. физиологиялық регенерацияға мысал бола алады.
а ә 6
39-сурет. Аксолотль аяғының регенерациясы.
а) жарақат, ә) бластеманың пайда болуы, б) аяқтың регенерациялануы
1-эпидермис, 2-дерма, 3-бүлшықет, 4-сүйек.
Репаративтік регенерация дегеніміз әр түрлі патологиялық адамдарда жойылған не жарақаттанған мүшелердің қалпына келу болып табылады. Репаративтік регенерация әр түрлі жануарларда түрліше деңгейде байқалады. Қарапайым ағзалардың
(ішек-қуыстылар, құрттар) кез келген жасушаларынан жаңа дара өсіп дами алады. Шаянтәрізділер жойылған қол-аяқтарын, мұртшаларын, көздерін қалпына келтіре алады. Қосмекенділер жарақаттанған қол-аяқтарын, кұйрығын және кейбір мүшелерін қалпына келтіреді. Сүтқоректілер мен адамдардың күрделі мүшелері толық калпына келе алмайды, дегенмен бұл оларда репаративтік регенерациялану болмайды деген сөз емес.
Типтік емес регенерация.
А) шаянның көзінің орнына мұртшаның регенерациялануы,
Б) кесірткенің аяғының орнына кұйрыктың регенерациялануы.
Сүткоректілер мен адамдардың әр түрлі ұлпалары түрліше дәрежеде калпына келеді, мысалы тері, сілемейлі кабық эпителийі жоғары дәрежеде регенерацияланса, дәнекер ұлпалар біршама төменгі дәрежеде, ал шеміршек және нерв ұлпасы нашар
регенерацияланады.
Регенерация процесі тіршіліктің әр түрлі құрылым деңгейлерінде байқалады - жүйелік, мүшелік, ұлпалык, жасушалық және жасушаішілік. Олардың бәрінің негізі болып жасушаішілік құрылымдардың жаңаруы (регенерациялануы) саналады. Жасушаішілік регенерацияның мынадай түрлері белгілі: молекулалық регенерация; органоидішілік регенерация; органоидтық регенерация - органоидтардың санының көбеюі (цитоплазманың гиперплазиясы).
Жасушаішілік құрылымдардың қалпына келуі және олардың гиперплазиясы сүтқоректілер мен адамның барлық мүшелерінің регенерациялануының ең негізгі әмбебап формасы болып саналады. Ол жасушаның маңызды бір бөлігі өліп қалған жағдайда калған органоидтардың көбеюі арқылы қалпына келуі (шынайы жасушаішілік регенерация) не жасуша түгел өліп қалған жағдайда көрші жасушаның органоидтар санының көбеюі арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Эволюция дегеніміз — табиғаттың тарихи дамуы, тіршіліктің қарапайым түрлерінің күрделі формаларының пайда болуы. Эволюция процесі негізіңде ағзалардың бейімделушілігі, биологиялық түрлердің түзілуі және жойылуы, биогеоценоздың және биосфераның өзгеруі болады. Биологиялық эволюция нәтижесінде Жер бетінде қоғамдық өмірдің негізі — адамның пайда болып, өмір сүруіне қолайлы жағдайлар туды.
Антропогенез деп саналы адам түрінің пайда болуы мен оның қоғамдық өмірінің қалыптасу процестері жиынтығын атайды. Бұл процестің қозғаушы факторларын, бағыттарын, заңдылықтарын зерттейтін ғылымды антропология деп атайды. Антропология - адамдар туралы ғылым. Ол адамдардың шығу тегін,тарихи дамуын және тұрпатын (конституциясын), өсуін және жеке, жастық, жыныстық өзгергіштігін, нәсілдерге бөлінуін т.б. зерттейді.
Әдебиеттер:
1. Медицинская биология и генетика Под.редакцией Куандыкова Е.У., Алматы,2004
2. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика. Шымкент. 2008, 424 б.
3. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Н. Молекулярная биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов, Москва: Наука, 2003, 544 с.
4. Гинтер Е.К. Медицинская генетика. М., Медицина, 2003.
5. Медицинская биология и генетика Кулешова Г.Т.2007.
Бақылау сұрақтары:
1.Дамудың қатерлі кезеңдері
2. Дамудың туа біткен ақаулықтары дегеніміз не?
3. Тератогенді факторлар, тератогенез дегеніміз не?
4. Регенерация түрлері және тәсілдері қандай?
№ 12 Тақырыбы: Мүшелер жүйесінің эволюциясы.Филогенез.Антропогенез
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Мүшелер жүйесінің эволюциясы.Филогенез.Антропогенез маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: Мүшелер жүйесінің пайда болуын анықтау, зерттеу, атай білу.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары Мүшелер жүйесінің эволюциясы.Филогенез.Антропогенез туралы білімдерін қалыптастыру.
Білімділік: Организмдердің мүшелер жүйесінің дамуы, оның ерекшелігін,маңызын түсіндіру.Организмнің антропогенез, филогенез туралы танымдық қызығушылығын дамыту.
Дамытушылық: Оқушылардың ой – өрісін арттыру, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа дағдыландыру, дүниетанымдарын дамыту.
Тәрбиелік: Ұқыптылыққа, әдептілікке, тазалыққа, салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастыруға тәрбиелеу. Өз бетінше тұжырым,қортынды жасауға,еркін жауапқа қатуға үйрету.Өз денсаулығын күтіп салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Мүшелер жүйесі (система органов); (systema organum, лат. systema — жүйе, грек, organon - мүше, ағза) — құрылысы ұқсас, шығу тегі мен дамуы біркелкі және белгілі бір қызметтерді атқаруға маманданған мүшелер тобы. Мүшелер жүйелері адам мен жануарларорганизмдерінде үлкен үш топқа топталады: сомалық мүшелер жүйелері (тері жабыны, сүйектер және бұлшықеттер жүйесі), ішкі мүшелер жүйелері (ас қорыту, тыныс алу, зәр бөлу, көбею - аталық және аналық), біріктіргіш (интеграциялық) мүшелер жүйелері (эндокринді бездер, тамырлар жүйесі, жүйке жүйесі). Мүшелер жүйелері қызметіне байланысты аппараттарға, мысалы, тірек-қимыл аппараты (сүйектер және бұлшықеттер жүйелері) бірігеді.
Адам ағзасындағы мүшелері, мүшелер жүйесі, олардың құрамына жататын мүшелер мен ұлпалар
Мүшелер және мүшелер жүйесі
Құрамындағы мүшелер
Негізгі ұлпалар
I. Эндокриндік мүшелер жүйесі немесе ішкі секреция бездері
Гипофиз, эпифиз, қалқанша без,қалқанша маңы бездері, айырша без (тимус), ұйқыбез, бүйрекүсті бездері, жыныс бездері
Эпителий,жүйке,дәнекер
II. Жүйке жүйесі: а) төндік бөлім ә) өсімді бөлім
Ми, жұлын, мидан жөне жұлыннан тарайтын жүйкелер Мидың бағаналы бөлімі, жұлын, жүйке бағаналары, жүйке орамдары, жүйкелер
Жүйке ұлпасы, дәнекер, эпителий
III. Сенсорлық жүйе (анализаторлар)немесе сезім мүшелері
Көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, түйсіну (сипап сезу)
Эпителий,жүйке,дәнекер,бұлшықет
IV. Тірек-қимыл мүшелер жүйесі: а)канқа ә) бұлшықет
Сүйектер және олардың байланысы қаңқаның, ішкі мүшелердің және жүректің бұлшықеттері
Дәнекер,бұлшықет
V. Иммундық жүйе
Лимфа түйіндері, айырша без, көкбауыр, кемік майы
Эпителий,дәнекер
VI. Жүрек-қантамырлар жүйесі
Жүрек, кантамырлар (артерия, вена және қылтамырлар)
Бұлшықет,дәнекер, эпителий
VII. Тынысалу жүйесі: а) ауа өтетін жолдар е) тынысалу мүшесі
Мұрын қуысы, жұткыншақ, көмекей,кеңірдек, ауатамырлар. Өкпе
Бұлшықет,дәнекер,эпителий
VIII. Лимфа жүйесі
Лимфа қылтамырлары, лимфа тамырлары, лимфа түйіндері, лимфа өзектері, бадамша бездері
Эпителий, дәнекер
IХ.Асқорыту жүйесі: а) аскорыту мүшелері ә) аскорыту бездері
Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, аш ішек, тоқ ішек. Сілекей бездері (шықшыт, астыңғы жақасты, тіласты), бауыр, ұйқыбез
Дәнекер, бұлшықет, эпителий
X. Зәржыныстық мүшелер жүйесі: а) зәршығару жүйесі ә) жыныс жүйесі 1. Аналық жыныс мүшелері 2. Аталық жыныс мүшелері
Бүйрек, несепағар, қуық, несеп шығару өзегі. Үлкен, кіші жыныстық ернеулер, аналық бездер, жатыр, жатыр түтігі, қынап. Ұма, жыныстық мүше, аталык бездер, оның қосалқы бөлімдері (тұқым шығарушы өзекшелер, тұқым көпіршіктері, қуықасты безі)
Эпителий, бұлшықет, дәнекер. Эпителий, бұлшықет, дәнекер Эпителий, бұлшықет, дәнекер
XI. Жабын жүйесі
Тері және оның қосалқы бөлімдері (түк, тырнақ, тері бездері)
Эпителий, бұлшықет
Филогенез (гр. рһуіоп — түр, туыс және гр. genesis — шығу тегі) — организмдер топтарының тарихи тұрғыдан қалыптасуы; организмнің тарихи дамуы немесе органикалық дүниенің, әр түрлі тип, класс, отряд, туыс және түрлердің эволюциясы. Жеке-дара даму — онтогенез бен тарихи даму — филогенез тірі табиғаттың біртұтас дамуының ажырамас қырлары болып саналады және бір-біріне өзара әсер етеді. Филогения — организмнің тарихи дамуы. Филогенез терминін 1866 ж. неміс биологі Э. Геккель (1834 — 1919) ұсынады. Филогенез процесін және оның заңдылықтарын филогенетика зерттейді. Филогенездік зерттеулердің мақсаты — жануарлардың, өсімдіктердің, микроорганизмдердің эволюциялық өзгерістері негізінде олардың тегін және организмдер арасындағы туыстық байланыстарды анықтау. Ағылшын эволюцияшысы В. Гарстанг филогенезді ұрпақтан-ұрпаққа өтетін онтогенез деген пікір айтты. Бұл пікірді орыс биологі И. И. Шмальгаузен (1884-1963) дамытып, филогенезді онтогенездің белгілі қатары деп атады
№ 13 Тақырыбы: Паразитизм биологиясы. Медициналық паразитология, протозоология негіздері.
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Паразитизм биологиясы. Медициналық паразитология, протозоология негіздері маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: Паразитизм биологиясы. Медициналық паразитология, протозоология негіздерін анықтау, зерттеу, атай білу.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары Паразитизм биологиясы. Медициналық паразитология, протозоология негіздері туралы білімдерін қалыптастыру.
Білімділік: Организмдердің Паразитизм биологиясы. Медициналық паразитология, протозоология негіздерінің ерекшелігін,маңызын түсіндіру. Қарапайымдылар типі. Саркодалылар класы. Талшықтылар класы. Лабораториялық диагностикасы. Жұғу жолдары.
Дамытушылық: Студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыру. Медициналық биология мен генетиканың қырлары туралы түсініктерін дамыту.
Тәрбиелік: Мамандығын сүюге және пәннің болашақ дәрігерлерге маңыздылығы туралы айту. Медициналық биологияның зерттеу жетістіктерін қолданудың этикалық эстетикалық нормаларына түсінік беру. Жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сабақ барысында қолданылатын педагогикалық технологиялар:
• Ақпараттық технология
• Кәсіптік бағдар беру
• Интерактивті технология
• Сараптау саралау
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Сабақтың барысы :
1. Ұйымдастыру кезеңі (2-3 минут):
Студенттердің сыртқы келбетіне, формасына қарау. Студенттерді түгелдеу, аудитория тазалығына назар аудару, журнал толтыру және студенттердің зейінін сабаққа аудару.
2. Сабақтың мақсаты мен жоспарын хабарлау (2-3 минут):
Сабақтың жоспары:
• Қарапайымдылар типі-Protozoa
• Саркодалылар класы-Sarcodina
• Талшықтылар класы-Flagellata
• Споралылар класы-Sporozoa
• Инфузория класы-Infusoria
3. Үйге берілген тапсырмаларды тексеру (15-20 мин)
Үйге берілген тапсырма Медициналық паразитология тақырыбын сұрау.Сабаққа дайындықтарын сұрақ-жауап,түрлі тапсырмалар,тест арқылы бағалалау.
Берілген технологияны іске асыру әдістері:
• Сұрақ-жауап
• Түсіндіру
• Ынталандыру
• Талдау, сараптау
• Аралас және ауызша сұрау
Паразитология(гр. para – жанында, гр. sіtos – қоректену және гр. logos – ілім) – бір организмнің екінші ағза есебінен қоректенуін, паразит пен оның иесінің байланысын, өзара қарым-қатынасы, олардың қоршаған ортаға тәуелділігін,дене құрылысы, тіршілігі, дамуы, жан-жаққа таралуын; сондай-ақ адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразиттік ауруларын, олардан арылу, сақтану жолдарын зерттейтін кешенді ғылым;
Паразитология ілімі адамда ауру тудыратын паразиттердің құрылысын,тіршілік кезеңдерін,таралуын,емдеу,алдын алу шараларын және диагностикалау әдістерін зеттейді.
Медициналық паразитология 3 бөлімнен тұрады:
Медициналық гельментология-ауру тудыратын гельминттерді зерттейтін бір саласы
Медициналық протозология-қарапайымдылар тудыратын ауруларды,яғни протозойлы инвазияларды зеттейді.
Медициналық арахиноэнтомология-қоздырушыларды тасымалдаушы буынаяқтыларды зерттейді.
Медициналық паразитологияның негізгі мақсаты – паразиттер қоздыратын ауруларды болдырмау және алдын алу жүйесін құру.
Медициналық паразитологияның негізгі міндеттері:
- паразиттердің түрлерін дәл анықтау үшін олардың даму кезеңдеріндегі құрылыс-ерекшеліктерін зерттеу(Олардың түрлерін нақты анықтау дәрігерлер үшін өте маңызды, себебі тек осының арқасында паразиттер қоздыратын аурударды дұрыс анықтап емдеуге мүмкіншілік туады);
- паразиттердің және таратушылардың даму ерекшеліктерін зерттеу; бұл паразиттердің табиғатта таралуын және адам ағзасына ену әдістерін анықтауға мүмкіндік береді;
- паразит - ие арасындағы өзара байланыстарды зерттеу;
- паразиттердің зиянды әрекеттерін анықтау нәтижесінде паразиттік ауруларды ғылыми негізде анықтау және емдеу әдістерін қалыптастыру;
- паразиттермен таратушыларға қарсы күрес және алдын алу шараларын жасау;
Медициналық паразитология тарихы.Паразитология өз алдына дербес ғылым ретінде XIX ғасырдың екінші жартысында бөлініп шыққан. Бұл кезде адамның кейбір қауіпті және кең таралған ауруларын (безгек, лейшмания, амебиаз т.б.) тудыратын паразиттер және таратушылар ашылып, анықталып, олардың даму циклдары зерттелген болатын. Медициналық паразитологияның негізін қалаушылардың бірі Л.С.Ценковский(1822-1887) инфузориялардың дамуын,таралуын зерттеді.
Паразитология ғылымының қалыптасуына және дамуына орыс ғалымдары үлкен үлес қосқан. Мысалы, Г.Гросс адамның паразиттік амебасын, Д.Ф. Лямбль лямблияны ашты, А.П. Федченко бірнеше паразиттік құрттарды зерттеген. И.А. Порчинский сонаның, масаның, шыбындардың паразиттік ауруларды таратудағы рөлін анықтаған, Н.А. Холодовский биттерді зерттеген.
Паразитология ғылымының, әсіресе гельминтология саласының дамуында, К.И. Скрябиннің рөлі өте зор. Ол дүние жүзінде тұңғыш болып КСРО-да гельминтология институтын ұйымдастырған.
К.И.Скрябиннің (1925 ж.) ұсынысы бойынша дегельминтизация – ауруларды гельмиттерден емдеу және сыртқы ортаны инвазиялық материалдардан сақтандыру бағытындағы кешенді іс-шара болып табылады..
Девастация – толық жою мақсатымен гельминттерге белсенді басу. Девастация қоздырғыштың барлық даму фазасында барлық тәсілдермен механикалық, химиялық және биологиялық әсерлермен жоюды талап етеді. Гельминтерді территорияда физикалық жою үшін жағдайлар туғызады
Сол сияқты, паразитологияның дамуында Е.Н. Павловскийдің де еңбегі ерекше. Ол арахноэнтомология саласында көп еңбек еткен, паразитоценоз, трансмиссивтік аурулардың таби-ғи ошақтары туралы ұғымды қалыптастырған. В.А. Догель экологиялық паразитологияны дамытқан.
Паразитология ғылымы Қазақстанда 1925 жылдан бастап дамып келеді. Осы жылы Алматыда өлкелік мал дәрігерлік-бакте-рологиялық институты құрылып, 1926 жылы оның құрамында гельминтология, 1935 жылы протозоология бөлімі ұйымдастырылды. Қазақстанда паразитология ғылымының дамуына ат салысқан зоологтер — Л.С. Берг, И.А. Долгушин, А.А. Слудский, М.И. Мариковский, М.Д. Зверев, Т.Н. Досжанов, И.Г. Галузо, Е.Н. Боев, А.Бекенов т.б
Паразиттердің жіктелуі.Табиғатта паразит түрлері көп, олар – нағыз, жалған, уақытша және тұрақты деп бөлінеді.
Шынайы паразиттер иесінің денесімен едәуір уақыт бойы байланысқан, паразиттік тіршілік ету тарихы қалыптасқан және түрдің ерекше белгісі болып саналады.
Жалған паразиттер еркін тіршілік ететін түрдің кейбір өкілдері кездейсоқ басқа бір түрдің дарасына еніп оның қалыпты тіршілігін бұзады.
Уақытша паразиттер (негізінен қан сорғыш буынаяқтылар) өздерінің өмірінің шамалы ғана уақытын иесінің денесінде өткізеді, ал қалған уақытта еркін тіршілік етеді.
Тұрақты паразиттер – салыстырмалы тұрақты және шартты тұрақты паразиттер болып бөлінеді. Салыстырмалы тұрақты иесінің денесінде өзінің даму циклінің бір – ақ кезеңін өткізеді, ал қалған кезеңдерінде еркін тіршілік етеді.
Шартты тұрақты паразиттер - өздерінің барлық өмірін иесінің денесінде өткізеді, олар еркін, яғни иесінің денесінен тыс, тіршілік ете алмайды.
Иесінің денесінде орналасуына қарай паразиттерді эктопаразиттер және эндопаразиттер деп бөледі.
Эктопаразиттер иесінің дене жамылғысының (тері, түктер) тіршілік етеді. Оларға қансорғыш буынаяқтылар – кенелер жатады.
Эндопаразиттер – иесінің ішкі мүшелерінде тіршілік етеді. Эндопаразиттер 2 топқа бөлінеді:
-Сыртқы ортамен байланысты қуысты органдарда паразиттейтіндер(Аскарида,өкпе сорғышы,трихомонада т.б)
-Ішкі ағзаларды паразиттейтіндер(ришта,безгек плазмодиясы,лейшманиялар)
Пайда болу себептеріне қарай адамдар мен жануарлардың ауруларын инфекциялық (жұқпалы ауру, індет) және инвазиялық (паразиттік) аурулар деп боледі.
Инфекциялық аурулар әр түрлі микроағзалардың — бактериялар, спирохеттер, вирустар, саңырауқұлақтардың әсерінен пайда болады.
Инвазиялық аурулар түрліше патогендік қарапайымдылар (протозооноздар), гельминттер (гельминтоздар), насекомдар әсерінен пайда болады.
Таратушылар аркылы берілетін ауруларды трансмиссивтік аурулар деп атайды.Оларға инфекциялық және инвазиялық аурулар жатады.
Паразиттер мен иесінін арасындағы ерекше байланыстарға қарай төмендегідей трансмиссивтік ауруларды ажыратады:
зооноздар — тек қана жануарларға тән аурулар (құстар безгегі); антропоноздар — тек қана адамдарға тән аурулар (трихомонадоз, амебиаз), антропозооноздар — адамдарда да, жануарларда да кездесетін аурулар (тайга энцефалиті, лейшманиоз, оба т.б.).
Паразиттердің таралу жолдары. Паразиттер даму сипаттарына қарай
К.И. Скрябин және Р.С.Щульц гельминттерді екі топқа бөлді:
Биогельминттер және геогельминттер
Геогельминттер – тіршілік циклінде аралық иегерлері болмайтын, ал жұмыртқалары немесе личинкалары қоршаған ортада дамитын паразиттік құрттар.Бұл тудыратын ауру геогельминтоз деп аталады.
Биогельминттер тіршілік циклінің бір бөлігін бір иенің денесінде,қалған бөлігін басқа иенің денесінде өтеді. Паразиттің жыныстық жетілген түрі бар организм соңғы немесе дефинитифті ие деп аталады.
Паразиттердің иелерін аралық, негізгі деп бөледі. Иесі дегеніміз – паразиттердің қорек және мекен ортасы ретінде пайдаланатын тірі ағзалар. Кейбір паразиттер өздерінің даму циклінде бір иесінен екіншісіне көшіп отырады, оны иесін алмастыру деп атаймыз.
Аралық иесі деп паразиттің дернәсілдік сатысы кездесетін, не жыныссыз жолмен көбейетін ағзаны айтамыз.
Негізгі иесі деп паразиттің ересек сатысы болатын не жыныстық жолмен көбейетін ағзаны айтамыз.
Паразит үзақ уақыт сақталатын ағзаларды резервуар деп атайды. Кейбір паразиттер үшін резервуар болып адамдар (безгек, бөртпе сүзегі, іш сүзегі), кейбіреулері үшін жануарлар саналады. Жабайы жануарларды табиғи резервуарлар деп атайды. Мысалы, кемірушілер лейшмания, оба, туляремия ауруларының қоздырғыштарына табиғи резервуар болып саналады.
Көптеген паразиттердің таралауы үшін резервуарлардан басқа таратушылар да қажет. Таратушылар қызметін қан сорғыш буынаяқтылар атқарады. Таратушылардың белсенділігі нәтижесінде паразиттер табиғатта кең таралады. Оларды арнайы таратушылар, механикалық таратушылар деп боледі.
Арнайы таратушылар денесінде паразиттер өздерінің дамуының бір кезеңін өткізеді (безгек масасы).
Механикалык таратушылар денесінде паразиттер дамымай тек олардың көмегімен кеңістікте таралады. Мысалы, шыбын денесіне әр түрлі паразиттер жабысып таралуы мүмкін.
Паразиттердің таратушылар денесінде сақталу мерзімінің созылуына олардың трансовариалдық жолмен берілуі маңызды рел атқарады. Паразиттердің трансовариалдық жолмен берілу дегеніміз таратушылардың жұмыртқа жасушалары (гамета) арқылы паразиттердің ұрпактан-ұрпақка беріліп өтырылуы болып табылады. Паразиттер таратушылардың әр түрлі ұлпаларымен мүшелеріне өтуі мүмкін, соның ішінде жыныс мүшелеріне — аналық безге, жұмыртқа жасушаларына. Осындай жұмыртқа жасушалары ұрықтанғанда ұрық калыпты дамиды, бірақ оның барлық сатыларында, ересек дараларында паразиттер болады және оны ұрпақтан-ұрпакка беріп отырады.
Паразиттер облигатты (міндетті) және факультативті (міндетті емес) деп бөлінеді. Паразиттерге тән ерекшелік — тіршілік ету жағдайына байланысты оларда бір органдары (мысалы, ас қорыту, сезім жүйесінің, т.б.) жойылса, керісінше екінші бір органдары (мысалы, көбею, бекіну, т.б.) күрделілене түседі. Паразитизм процесі кезінде паразиттердің дамуы бір ғана емес, бірнеше иеде өтуі мүмкін. Мысалы, безгек қоздырғышының иелері — адам мен анофелес туысына жататын маса; эхинококк ауруы қоздырғышының иелері — адам мен ит, т.б.
Е.Н. Павловскийтабиғи ошақтық аурулар ілімі
Е.Н. Павловский 1939 жылы экспедициялык, лабораториялық, эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде табиғи ошақтық аурулар деген ұғымды қалыптастырды.Табиғи ошақтық аурулар белгілі бір биогеоценоздарда адамнан тәуелсіз тіршілік етеді. Табиғи ошақтардың болуын қамтамасыз етеді
Ø Ауру қоздырғышы
Ø Ие организмі(ауру қоздырғышының табиғи қоры);
Ø Тасымалдаушылар
Табиғи ошақтық ауруларға мысал ретінде тайга энцефалитін алуға болады. Тайганы мекендейтін жабайы жануарлар (тиін, қоян, кірпі, кұстар) - табиғи резервуарлар; жануарлардың паразиттері — иксод кенелері таратушылар болып саналады да, табиғатта адамнан тәуелсіз, өз беттерінше бірінен-біріне өтіп ұзақ жылдар бойына айналып жүреді. Олардың ареалдары қылқан жапырақты ормандармен шектелген, одан тыс кездеспейді. Паразиттің табиғи резервуарларының, таратушыларының таралған жерлерін (тайга) ошағы деп атайды.
Лейшманиоздың табиғи ошағы - лейшманиямен зақымданған тышқандар мен олардың індерін мекендейтін бәкене шыбындар таралған шөлді және шөлейт жерлер саналады.
Табиғи ошақтар адамдар үшін өте қауіпті. Егер кездейсоқ адамдар сол ошақтарға бара қалса (экспедиция, аң аулау, орманшылар т.б.) онда таратушылар сол паразиттерді адамдарға жұқтыруы әбден мүмкін.
Паразитизм (гр. parasіtos – арамтамақ) — белгілі бір организмнің (паразиттің) екінші бір организмді (иені) тіршілік ортасы ретінде пайдаланып, сонда өсіп дамуы, қоректенуі.Паразитизм вирустар мен бактериялардан бастап, өсімдіктер арасында да, жануарлар арасында да кездеседі. Сондай-ақ, түгелімен паразиттерден ғана тұратын кластар мен отрядтар бар.
Протозойлы инвазиялар
Қарапайымдылар - денесі бір жасушадан тұратын, көпшілігі микроскоп арқылы көрінетін ағзалар, қызметгік жағынан ол біртұтас, дербес ағза болып саналады. Құрылысы қарапайым сияқты болғанымен, бір ғана жасушаның ішінде ас қорыту, тыныс алу, зат алмасу, қозғалу, көбею, сыртқы әсерлерге жауап беру сияқты кез келген тіршілік иесіне тән белгілер үздіксіз жүріп жатады. Протозойлы инвазиялар тобына адамның организмінде тіршілік ететін және көбейетін 30жуық қарапайымдылар кіреді.Олар токсоплазмоз, безноитиоз, гемоспоридиоз, лейшманиоз, тейлероз, пироплазмоз, безгек,саркоспоридоз т.б жатады.
Қарапайымдылар қозғалу тәсілі мен көбею ерекшеліктеріне байланысты 7 класқа бөлінеді. Біз көбінесе солардың 4 класын қарастырамыз. Олар:
1. Саркодиналар,(тамыраяқтылар) класы (Sarcodinа);
2. Талшықтылар класы (Flagellata);
3. Споралылар класы (Sроrоzоа);
4. Инфузориялар (кірпікшелілер класы (.Jnfusогіа).
Қарапайымдылар бір-бірінен биологиялық қасиеттерімен өзгешеленеді,сонымен қатар беріліс механизмі де әр-түрлі болады.
1. Нәжіс-ауыз механизмімен амебиоз,лямблиоз,балантидиаз,ішек трихомониазы,токсоплазмоз таралады.
2. Трансмиссивті механизмімен-безгек, лейшманиоз таралады.
3. Жанасу механизмімен- жыныстық трихомониазы таралады.
4. Вертикалды механизмімен-токсоплазмоз таралады.
1.Қуысты мүшелерде мекендейтін, сыртқы ортамен байланысты қарапайымдылар:
а. Ауыз қуысында мекендейтін қарапайымдылар:
Ауыз амебасы - Entamoeba gingivalis (Саркодиналар класы)
Trichomonas tenax (Талшықтылар класы)
б. Ащы ішекте мекендейтін қарапайымдылар:
Лямблия - Lamblia intestinalis (Талшықтылар класы)
в. Тоқ ішекте мекендейтін қарапайымдылар:
Дизентерия амебасы -Еntamoeba histolytica (Саркодиналар кл.)
Балантидия - Ваlantidium соlі (Инфузория класы)
г. Жыныс мүшелерінде мекендейтін қарапайымдылар:
Қынап трихомонадасы - Trichomonas vaginalis (Талшықтылар кл.)
д. Өкпеде мекендейтін қарапайымдылар:
Пневмоциста– Pneumocystus carinii (Споровиктер класы)
2.Ұлпаларда мекендейтін қарапайымдылар.
а. Трансмиссивті емес берілетін және ұлпаларда мекендейтін қарапайымдылар:
Токсоплазма — Тохорlasmа gondіі (Споровиктер класы)
б. Трансмиссивті берілетін және ұлпаларда мекендейтін қарапайымдылар:
Лейшманиялар – Leishmаnіа (Талшықтылар класы.)
Трипаносомалар – Trypanosoma brucei gambiense, Trypanosoma brucei
rhodesiense (Талшықтылар кл.)
Безгек плазмодиясы – Plasmodium (Споровиктер класы)
ҚАРАПАЙЫМДЫЛАР ТИПІ (PROTOZOA)
Өкілдері Тудыратын аурулары Мекендейтін орны Берілу жолдары
Саркодиналар класы Sarcodina
Дизентерия амебасы (Еntamoeba histolytica) Амебиаз Ішекте Ауыз - нәжістік
Ауыз амебасыEntamoeba gigivalis Шартты - патогенді Ауыз қуысында
Ішек амебасыЕntamoeba coli Шартты - патогенді Ішекте
Талшықтылар класы Flagellata
1.Лейшмания (Leishтапіа) а. дерматропты б. висцеротропты Лейшманиоз Тері Ішкі мүшелерде Трансмиссивтік
2.Трипаносома Трипаносомоз Қанда Трансмиссивтік
3.Трихомонада (Trichomonas) Трихомониаз Несеп – жыныс жүйесінде Жыныстық
4. Лямблия Лямблиоз Ішекте Ауыз – нәжістік
Споровиктер класы Sporozoa
1. Плазмодия (Plasmodium) Безгек Қанда Трансмиссивтік
2. Токсоплазма Токсоплазмоз Тінде, несеп – жыныс жүйесінде Вертикалдық
3. Саркоциста Саркоцистоз Тінде
4. Кокцидия Кокцидиоз Ішекте
5. Пневмоциста пневмоцистоз Тінде Аэрогендік
Инфузориялар классы Infuzoria
1. Балантидия Балантидиаз Ішекте Ауыз – нәжістік
Лямблия цисталары қоршаған ортада сақталады:Суда 11-22 -та 16-18 күннен 2 айға дейін,ылғалды нәжісте 16-20 -та 1-4күн, 2-4 -та 21күн сақталады. Өлшемі 10-18 мкм. Барлық органоидтары мен ядролары жұпты. Ядроларының арасында екі тіректі жіпшелер жатады. Төрт жұп талшықтары бар. Трофозоиттар аш ішектің жоғарғы бөліктерінде тіршілік етеді.
Сорғыш дөңгелегінің көмегімен ішек эпителиінің түктеріне жабысады. Өт жолдарында өттің әсерінен тез өледі. Вегетативтік түрлері нәжіспен бөлінбейді, бірақ диарея болса оларды жаңа бөлінген нәжістен табуға болады. Вегетативтік түрлері ішектің төменгі бөліктеріне түсіп, цисталарға айналады. Оған ішектің осы бөліктеріндегі қолайсыз жағдайлар көмектеседі. Цисталар нәжістермен қоршаған ортаға шығады. Онда олар ылғалдылық пен температураға байланысты 1 айға дейін жақсы сақталады. Құрғақтылық цисталардың жойылуына әкеледі. Адамның залалдануы ластанған қол, ойыншықтар, тағам және су арқылы іске асады. Олар арқылы ішекке түскен цисталар вегетативтік түрлерге айналады, бір циста 2 вегетативтік түр құрайды.
Эпидемиялық процесстің сипаттамасы.Инвазия көзі-ауру немесе тасымалдаушы адам.
Берілу механизмі- нәжіс-ауыз механизмі,берілу факторы-су,тағам,тұрмыстық заттар. Лямблиялар цистамен ластанған су,тағам,әсіресе көкөніс,жемістер,құрал-саймандар болып табылады.
Лямблия тасымалдаушылық кең тараған,ол 2-4 жастағы тексерілген бададардың 20%-да,ересектердің 3-5%-да кездеседі.АҚШ-та ішек ауруымен науқастанғандардың 4%-ң нәжісінде лямблиялар цисталары табылған.
Патогенезі және клиникалық белгілері. Инфекциялық процестің даму ықтималдығы организмге түскен цисталардың санына, асқазанның қышқылдығына және адамның иммундық статусына байланысты.
Аш ішектің шырышты қабатында паразиттік өмір сүретін лямблиялар ішекті жауып тастайды, ішек қабырғасындағы ас қорыту қимылын бұзады, тамақ ингредиенттерін сіңіруді төмендетеді. Лямблиялар өттің әсеріне өте сезімтал, сондықтан олар өт жолдарына патологиялық процестерді тудыра алмайды.
Аурудың клиникалық көріністері негізінде асқынған энтероколит түрінде (бірақ қанды диарея ретінде емес) байқалады және де жаман иісті сұйық нәжіс,метеоризм, іштің ұстамалы ауруды, құсу, кекіру болады.
Диагностикасы.
1. Паразитологиялық әдіс- вегетативтік түрдегі лямблияны сұйық, ал цистаны қалыптасқан нәжістен табуға негізделген.Люголь ерітіндісімен боялған жағындынымикроскоппен қарау.Нәжісті тексеруді бірнеше күн қайталау керек.
2. Серологиялық әдіс- лямблияның антигендерін анықтау үшін қолдануға болады
Емдеу.Метринидозол және тинидазол,энтамизол,фуразолидин,аминохинол
Хлорлы дезинфекциялық заттар лямблиялар цисталарын өлтіре алмайды.3% лизол өте тиімді.Ыстық су цистаны тиімді өлтіреді.
Амебиоз
Амебиоз- нәжіс-ауыз механизмімен берілетін,тоқ ішектің жаралы зақымдануымен,түрлі мүшелерде абцесс пайда болатын,созылмалы түрге өтумен сипатталатын,саркодина тобына кіретін,антропонозды инфекциялық ауру.
Қоздырушысы. Еntamoeba histolytica.Амебаларды алғаш болып 1875жылы Ф.А.Леш Петербургте науқастың қан аралас нәжісінен тапқан.1883жылы Р.Кох науқастың ішегінің гистологиялық кесіндісінен амебаларды тапқан. Оның тіршілік циклінде мынадай формалары кездеседі: циста, ұсақ вегатативтік формасы (forma magna), ірі вегетативтік формасы (forma minuta) және ұлпалық формасы.
Вегетативтік формасы сыртқы ортада төзімсіз,нәжісте 30 мин өледі. Цисталар сыртқы орта әсеріне төзімді:нәжісте,суда 1 ай,төменгі температурада бірнеше ай сақталады.
Даму кезеңі.Негізгі қожайын-науқас адам. Инвазиялық сатысы болып 4 ядролы циста саналады. Ол лас қол арқылы, не жуылмаған жеміс-жидектерді жегенде адамға жұғады. Адам ішегіңде циста қабығы еріп 4 ядролы амебаға айналады. 4 ядролы амеба тез бөлініп 4 бір ядролы ұсақ вегетативтік формасы (7-15 мкм) (forma minuta) түзіледі. Ұсақ вегетативтік амеба тоқ ішекте бактериялармен қоректеніп, ұзақ уақыт зиянсыз тіршілік етеді. Тоқ ішектің төменгі бөлімдеріне өтіп ол цистаға айналады да нәжіспен сыртқа шығарылады.
Ішектің амеба аркылы зақымдануы салдарынан ұсақ вегетативтік формаға (forma minuta) ірі вегетативтік формаға (forma magna) айналады. Оның өлшемі ірілеу 30—40 мкм және ядро кұрылысы ерекше болып келеді. Олар эритроциттермен қоректенеді, сондыктан оларды эритрофагтардеп атайды.
Инвазия көзі-ауру немесе тасымалдаушы адам.Инвазия-паразиттерді адам ағзаның кіруі.Берілу механизмі- нәжіс-ауыз механизмі.Берілу факторы-су,тағам,тұрмыстық заттар,жанасу. Цистамен ластанған су,тағам,әсіресе көкөніс,жемістер,құрал-саймандар,кір қол,киім,ыдыс,есік тұтқасы т.б болып табылады.
Диагностикасы.Паразитологиялық әдіс- Нәжісті және сыртқы орта объектілерін зеттеу.
Серологиялық әдіс-ИФТЕР(титр 1:80 және одан да көп)АГЕР
Нәжісті микроскопиялык зерттеу арқылы жүргізіледі. Аурудың зілді кезінде үлкен дәретте эритроциттерді жұтқан ірі вегетативтік формасын, ал созылмалы ауру кезінде не циста тасымалдаушыларда 4 ядролы цисталарды іздейді.
Клиникалық сипаты. Негізгі белгілері (симптомдары) ішектің қансырап тұратын жарасы, қан мен сілемей араласқан сұйық үлкен дәреттің жиі келуі болып табылатын зілді ауруды қоздырады. Дұрыс емделмесе 40% жағдайда дүние салуға алып келеді.
Алдын алу шаралары ретінде жеміс-жидектерді жуып жеу, қайнаған суды ғана ішу, тамақтану алдында, дәрет алғаннан кейін, қолды сабындап жуу, яғни жеке тазалықты сақтау болып табылады механикалық тасымалдаушыларды (шыбындар, тарақандар) жою және санитарлық ағартушылық жұмыс (үгіт-насихат) жүргізу әдістерін атауға болады.
Адамның ас қорыту жолында дизентерия амебасымен қатар басқа да патогенді емес амебалар кездеседі. Ол - ішек амебасы (Entamoeba coli), ауыз амебасы (Entamoeba dingivalis). Олар адам денсаулығына зиянсыз болып табылады.
Токсоплазмоз
Токсоплазмоз-әртүрлі механизмдермен берілетін,латентті және созылмалы түрде өтетін зоонозды,табиғи-антропургиялық,протозойлы инвазия.
Қоздырғышы- Тохорlasmа gondіі- адамның және жануарлардың токсоплазмоз ауруын тудырушы, барлық жерлерде кең таралған паразит.
Токсоплазма адам ағзасының әр түрлі мүшелерінде — бас миында, скелет (қаңқа) және жұрек бұлшықеттерінде, кез ұлпасында, өкпеде, жатыр қабырғасында және ұрық қабықшаларында кездеседі.
Морфофизиологиялық ерекшеліктері.
Токсоплазма эндозоит сатысында апельсин жемісінің бір бөліміне немесе жарты айға ұксас болады; оның өлшемі — ұзындығы 4—7 мкм, ені — 2—4 мкм. Оның ал-дыңғы жағы қысыңқы, ал артқы жағы кең және домалақтанып келген. Денесін пелликула қаптап тұрады, денесінің алдыңғы жағында конус тәрізді кұрылым — коноид болады. Оның кабырғасында ширатылған фибриллдар кездеседі. Коноид паразиттің иесі денесіне енуі кезінде тірек кызметін атқарады деп есептелінеді. Коноидтан кейін токсоплазма денесінің артына карай бірте-бірте кеңейген қалта тәрізді органоид — роптрий бастама алады. Роптрийда паразиттің жасушаға енуін жеңілдететін заттар болады. Роптрий айналасында, дененің алдыңғы жағында, онымен байланысқан және ирелендеген жіпшелер — микронемалар кездеседі.
1-коноид,
2-микрожіпшелер,
3-микротүтікшелер,
4-микропоралар,
5-майтамшылары,
6-ядро,
7-эндоплазмалык тор,
8-Гольджи кешені,
9- митохондрия,
10-роптрии.
Инвазия көзі.Негізгі иесі болып мысық; аралык иесі — құстар, сүтқоректілер,кеміргіштер және адамдар саналады.
Берілу механизмі
1. Нәжіс-ауыз механизмі, су,тағам ,жемістер,кір қол,киім,ыдыс т.б болып табылады.
2. Жанасу механизмі-ет өңдеу кезінде микрожарақат арқылы жұғады.
3. Трансплацентарлы жолмен жүкті әйелден құрсаққа жүктіліктің алғашқы мерзімінде жұғады
Патогенез,клиникалық белгілері.Адам денесіне түскен қоздырғыштар лимфа түйіндеріне түсіп,инфекциялық гранулема тудырады.Қан ағамымен түрлі мүшелерге таралады, нерв, жыныс, лимфа жүйелері, көру мүшелері закымданады.Белгілері: лимфа түйіндері,бауыр,көк бауыр үлкейеді,миозит,артралгия,энцефалит,түсік тастау,киста,өлі туылу.
Диагностикасы.
1. Микроскопия әдісімен жұлын сұйықтығы,лимфа бездер материалы,плацента биопсиясы тексеріледі.
2. Серологиялық әдіс- ИФА әдісі,ГАЕР,КБР.
3. Биологиялық сынама
Алдын-алу шаралары.Адамдарды,әсіресе балаларды негізгі инвазия көзі –мысықтардан ауру жұқтырудан қорғау,оларды дұрыс ұстау,жек бас гигиенасын сақтау.Кеміргіштерді жою.Ет өнімдерін термиялық өңдеу,мал өнімдерін өңдеу кезінде сақтақ шараларын қарастыру.
Лейшманиоз
Лейшманиоз-трансмиссивті механизммен таралатын,табиғи ошақты зооноздыжәне антропонозды инфекциялық ауру.
Қоздырушы — Leishтапіа,4түрге бөлінеді:
1. Leishтапіа donovani-Еуропалық вицериальды лейшманиоз қоздырушы
2. Leishтапіа tropica-тері лейшманиоз қоздырушы
3. Leishтапіа mexican-Америкалық тері лейшманиоз қоздырушы
4. Leishтапіа brasiliensis-Жаңа құрлықтың тері-шырышты лейшманиоз қоздырушы
Барлық лейшманиялар екі даму кезеңінен өтеді:Талшықты және талшықсыз.
Бұл тұқымдастың ерекше белгісі ретінде даму циклінде, қоршаған орта ерекшеліктеріне қарай, бірнеше морфологиялық формалары бар:
1. Трипоносомалық формасының жалпақ, таспа тәрізді денесі болады, оның ортасында сопақша ядро орналасқан. Талшық денесінің артқы жағынан, ядродан кейіндеу, басталады, желпуші перде жаксы жетілген.
2. Критидиалдық формасының талшығы денесінің ортасынан, ядродан ілгерілеу, басталады: желпуші перде қысқа болып келеді.
3. Лептомонадалық формасының талшығы денесінің алдыңғы жағының жиегінен басталады, желпуші перде дамымаған.
4. Лейшманиялық (немесе жасуша ішілік) формасынын денесі домалақ, ядросы ірі, талшык мүлдем дамымаған не өте нашар дамыған, оның тек базаль денесі ғана болады.
5. Метациклдік формасы критидиалдық формаға ұқсас, бірақ талшықтың еркін болігі дамымаған.
Лейшмания туысының өкілдерінде 2 морфологиялық форма кездеседі: лептомонадалық және лейшманиялык.
Тіршілік циклі иесін алмастыру арқылы жүреді. Лейшманиялық нысаны адамдарда және омыртқалыларда паразиттік тіршілік етеді; лептомонадалык формасы — таратушы насекомдарда кездеседі. Лейшмания тудыратын ауруды лейшманиоздар деп атайды, ол табиғи-ошактық, трансмиссивтік аурулар қатарына жатады.
Лейшманиялар екі түрге бөлінеді:
1. дерматотропты (теріні закымдайды)
2. висцеротропты (ішкі мүшелерді зақымдайды)
Висцералді лейшманиозды қоздырушы — Leishтапіа donovai.
Көбіне 1-5жастағы балалар мен эндемиялық емес аудандардан жаңадан келгендер ауырады.Аурудан кейін тұрақты иммунитет қалыптасады.Инкубациялық кезеңі-5айдан-1жылға дейін.
Ол Жерорта теңізі елдерінде, Азия, тропикалык Африка, Оңтүстік Америка, Орта Азия, Кавказ елдерінде таралған.
Патогенезі.Денеге түскен жерінде гранулема пайда болады, лимфа түйіндері зақымданады,бауыр,көк бауыр,сүйек миында қабыну пайда болады.Белгілері:папула,температура 39-40 , бауыр,көк бауыр улкеюі,салмақ азаюы,анемия.
Ауру зілді түрде не созылмалы түрде жүруі мүмкін. Дұрыс емделмесе өлімге алып келеді. Бұл аурумен негізінен балалар жиі ауырады.
Диагностикасы.Төс сүйегі кемігінің жағындысын микроскоп арқылы зерттеп, паразиттің лейшманиялық түрін табу болып саналады.
Алдын алу шарлары: жеке шаралар — бәкене шыбындардан сақтану; қоғамдық шаралар — табиғи резервуарларды жою; санитариялық-ағартушылық жұмыстар жүргізу, ауруларды емдеу т.с.с.
Тері лейшманиозын қоздырушы — Leishтапіа trоріса
Лейшманияның дерматотропты түрінің 3 түрлі тармағы белгілі: L. tгоріса mіnог; L. tгоріса majог (Жер шарының шығысында) және L.tгоріса mехісапа (Жер шарының батысында). Олар тері жасушаларында кездеседі.
Еуропа, Азия, Америка, Африка, Орта Азия және Кавказ елдерінде кең таралған.
Инвазия көзі болып адам және жабайы жануарлар (ұсақ кемірушілер) саналынады. Таратушылары болып шіркейлер есептелінеді.
Ағзаның ашық жерлерінде ұзақ жазылмайтын жаралар пайда болады. Жара жазылғаннан кейін оның орнында тыртық із қалады.
Диагностикасы.Жара бетіндегі ылғалды микроскопиялық зерттеу арқылы жүргізіледі.
Алдын алу үшін шіркейлердің шағуынан сақтану; қоғамдық шаралар шіркейлерді, табиғи резервуарларды жою.
Безгек
Безгек(саз-батпақты қызбасы, пароксимальды безгек - адамның және жануардың жедел протозойлы трансмиссивті ауру, қоздырғышы Анофелес туыстығы масаларымен беріледі. Ауру қызу приступтарымен анемиямен, бауыр және көкбауырдың ұлғаюымен сипатталады.
Этиология.Безгек қоздырғышы Protozoa қарапайымдылар типіне, Sporozoa споравиктер класына, Plasmodium туыстығына жатады. Безгек плазмодиясы – Лаверонмен 1880 жылы ашылған. Қазіргі таңда безгек плазмодиясының 100 астам түрі бар, соның ішінде 4 түрі адамда паразиттеледі.
1. Plasmodium vivax – үш күндік безгекті шақыратын көп кездесетін қоздырғыш.
2. Plasmodium malazia – төрт күндік безгекті шақырады.
3. Plasmodium balcipazum – тропикалық безгектің қоздырғышы.
4. Plasmodium ovale – үш күндік безгекке ұқсайтын суруды шақырады және Африканың кейбір аудандарында ғана таралған.
Тарихи мәлімет. Адам безгегі ежелден келе жатқан ауру. Қызу приступының клиникалық сипаты біздің э.д. 400 жыл бұрын Гиппократпен айтылған. Безгектің біріншілік ошағы Африка болып саналады. И.В. Фавраның тұжырымы бойынша бұл ауру Ресейге Ираннан әкелінген. СССР-дан 60 жылдары жойылған безгек 90 жылдары қайта оралды. Ауру шырыштармен, туристермен, бизнесмендермен, орта Азия және Кавказ елдерінен келетін саудагерлермен, үнемі сәтсіз Таджикистан, Азербайжан және Узбекстан елдерінен әкелінеді.
Даму циклі үш кезеңге бөлінеді, оның екеуі адам денесінде, үшіншісі маса денесінде өтеді.
Преэритроцитарлық шизогония. Плазмодий адам денесіне зақымданған маса сілекейінде болатын спорозоиттар күйінде енеді, яғни бұлардың инвазиялық сатысы болып спорозоиттар саналады. Спорозоиттар қан арқылы бүкіл денеге, бауыр жасушаларына келіп жетеді. Бұл жерде олар өсіп, үлкейіп шизонтқа айналады. Содан кейін шизонт шизогония жолымен (көпшілікті бөліну) бөлініп, көптеген (1000-5000) ұсак бір ядролы мерозоиттар пайда етеді. Бұл процесс преэритроцитарлық немесе ұлпалық шизогония деп аталады. Бауыр жасушалары бұзылғанда мерозоиттар шығып қанға өтіп эритроциттерге енеді.
Эндоэритроцитарлық шизогония. Эритроциттерге енген мерозоиттар гемоглобинмен қоректеніп өсіп шизонтқа айналады. Өздерінің дамуында мерозоиттар бірнеше сатыдан өтеді: алғаш олардың өлшемдері өте кішкентай, эритроцит көлемінің 13-16 бөлігін алып, цитоплазмасы сақина тәрізді болады бұл сақиналы шизонт сатысы; әрі қарай сақиналы шизонт ұлғайып, жалғанаяқтар пайда болып, қозғалып, амебатәрізді шизонтқа айналады. Шизонт бірте-бірте өсіп, эритроцит көлемін түгел толтырады, гемоглобинді толық жояды және шизогония жолымен бөлінеді. Әр түрлі түрлерде түрліше мөлшерде мерозоиттар түзіледі. Р1.vіvах-22, Р1.malarіае-6-12, РІ.falciparum 12-18. Бұл кезде эритроциттер кабықшасы жыртылып мерозоиттар канға өтеді де зақымданбаған жаңа эритроциттерге еніп жаңа цикл басталады. Мерозоиттармен бірге қанға олардың улы өнімдері де етеді. Осының нәтижесінде ағзада қалтырау ұстамасы басталады. Эндоэритроцитарлық кезең РI.vіvах, РI. falciparum,PI.ovale -де 48 сағатқа (үшкүндік безгек), Р1.malarіае - 72 сағатқа (төрткүндік безгек) созылады. Шизогонийдің қайталануы нәтижесінде адам ағзасындағы паразиттер саны тез көбейеді. Бірнеше дүркін жыныссыз кебеюден кейін жыныстық жолмен көбеюге дайындық басталады. Кейбір мерозоиттар эритроциттерге еніп жетілмеген жыныстык формаларға — гаметоциттерге айналады. Олардың кейбіреулері аналық жыныс формаларын — макрогаметоциттерді, енді біреулері — аталық жыныс формаларын — микрогаметоциттерді түзеді. Гаметоциттер шизонттарға қарағанда ірілеу, домалақ болып келеді, олардың қою қара ядросы болады. Адам ағзасында гаметоциттер әрі қарай дамымайды. Олардың әрі қарай дамуы маса денесінде өтеді.
Спорогония. Маса ағзасына гаметоциттер ауру адамның қанымен бірге енеді. Маса асқазанында олар жетілген жыныстық нысанға немесе гаметаларға айналады. Микрогаметоциттер бөлініп 5—6 талшық тәрізді микрогаметаларға, ал макрогаметоциттердің көлемі үлкейіп 1 макрогаметаға айналады. Ұрықтанғаннан кейін зигота козғалғыш оокинетаға айналып, асқазан қабырғасын тесіп өтіп оның сыртқы қабатына бекінеді. Ол қабықшамен қапталып ооцистаға айналады да тез өсе бастайды. Содан кейін спорогония процесі басталады, яғни ядро мен цитоплазма бөлініп ооциста ішінде көптеген (1000) спорозоиттар түзіледі. Ооциста кабықшасы жарылып спорозоиттар масаның дене қуысына, гемолимфаға, сілекей безіне өтеді.
Инвазия көзі болып перифериялық қанда безгек паразиттерінің жыныстық жетілген түрі бар науқас адам немесе паразит тасымалдаушы және жедел приступты кезеңінде, сырқаттың рецидив стадиясында және клиникалық білінулері айқын гаметотасымалдаушы жатады.
Инкубация кезеңі қысқа 10-20 күннен 1 айға дейін болуы мүмкін. Тропикалық безгекте инкубациялық кезеңі 10-14, ал 3 күндік безгекте қысқа инкубациялық кезең 10-14 күн, ұзақ 8-14 ай және 4 күндік безгек 20-25 күнге созылуы мүмкін.
Беріліс механизмі-трансмиссивті,тасымалдаушы-Anopheles тобының масалары.Сирек жағдайда парентералды жолмен,тасымалдаушы донордың қанын құю кұю кезінде жұғуы мүмкін. Эндемиялық ошақтарда көп жағдайда планценті арқылы немесе босану кезінде ана мен ұрықтың қанының араласуы нәтижесінде құрсақ іші зақымдалу байқалады
Диагностикасы.Диагноз клиникалық-зертханалық мәліметерге және эпидемиологиялық анамнезге сүйеніп қойылады. Безгекке күдіктенген барлық науқастардың қанына микроскопиялық зерттеулер жүргізеді. Плазмодиялардың анықталуы жалғыз даусыз дәлел болып келеді. Зерттеулердің серологиялық әдістері (РФА, РНГА) де қолданады.
Емдеу: Жедел ұстамаларды тоқтату және безгек паразиттердің жынысты клеткалары гаметалардың инфекциялық берілуін және аурудың қайталануын алдын-алу үшін бағытталған.
Хинин препараттарын және 4 аминохиналды (примахин, делагил, фанзимиф және т.б.) нақты схема бойынша қолдану қажет.
2 бағытта жүреді:
1. Емдік-профилактикалық және эпидемияға қарсы шаралар;
2. Масаларға қарсы шаралар.
Эпидемиологиялық қадағалау жүйесі 4 функция атқарады: ақпараттық, емдік-диагностикалық, басқарушылық және бақылау.
Ақпараттық функцияға оқиғалар мен ошақтарды есепке алу және тіркеу, территориянгың безгекгенділігі туралы мәліметтерді жинау, алынған ақпаратты бағалау, медициналық желі мен қызықтырушылық ведмствалар үшін ақпараттық хаттар шығару кіреді.
Диагностикалық функция – науқастарды анықтау, клиникалық және параитологиялық диагностика жатады. Санитарлық-эпидемиолгиялық қызметтің жұмысына ошақты эпидемиологиялық тексеру, ошақтыбақылау, ретроспекторлы және операторлық эпидемиологиялық сараптама, берілген аймақта эпидемиялық процестің жағдайларын зерделеу жатады.
Бақылау функциясы санитарлық-эпидемиологиялық қызметпен жүзеге асырылады және шаралардың орындалуын бақылаудан, олардың тиімділігін бағалаудан, жұмыс сапасын коррекциялаудан тұрады.
Басқарушылық функция шараларды жоспарлауды, оларды жүргізу мерзімі мен көлемі, орындаушыларын, безгектің диагностикасы, клиникасы, эпидемиологиясы бойынша кадрларды дайындау, әдістемелік нұсқаулар мен ескертпелерді шығаруды ескертіп отырады.
Бұл жұмысты емдеу-профилактикалық мекемелер мен ғылыми-зерттеу институттармен бірігіп санитарлық-эпидемиологиялық қызмет атқарады.
Тестік сұрақтар
1.Медициналық паразитология неше бөлімнен тұрады
A. 3
B. 4
C. 5
D. 6
E. 7
2.Медициналық арахиноэнтомология зерттейді
A. ауру тудыратын гельминттерді зерттейтін бір саласы
B. қарапайымдылар тудыратын ауруларды,яғни протозойлы инвазияларды зеттейді.
C. қоздырушыларды тасымалдаушы буынаяқтыларды зерттейді
D. паразиттердің құрылысын,тіршілік кезеңдерін,таралуын,емдеу,алдын алу шараларын және диагностикалау әдістерін зеттейді.
E. Ағзаның анотомиялық құрылысын зерттейді
3.Иесінің денесінде орналасуына қарай паразиттерді бөледі
A. эктопаразиттер және эндопаразиттер.
B. инфекциялық және инвазиялық
C. нағыз және жалған
D. уақытша және тұрақты
E. инфекциялық және тұрақты
4.Девастация – бұл...
A. толық жою мақсатымен гельминттерге белсенді басу.
B. ауру тудыратын гельминттер
C. паразиттердің құрылысын,тіршілік кезеңдерін,таралуын,емдеу,алдын алу шараларын және диагностикалау әдістерін зеттейтін ғылым
D. ауруларды гельмиттерден емдеу және сыртқы ортаны инвазиялық материалдардан сақтандыру бағытындағы кешенді іс-шара
E. Ауырып шыққандарға диспансерлік бақылау орнату
5.Дегельминтизация –бұл...
A. толық жою мақсатымен гельминттерге белсенді басу.
B. ауру тудыратын гельминттер
C. паразиттердің құрылысын,тіршілік кезеңдерін,таралуын,емдеу,алдын алу шараларын және диагностикалау әдістерін зеттейтін ғылым
D. ауруларды гельмиттерден емдеу және сыртқы ортаны инвазиялық материалдардан сақтандыру бағытындағы кешенді іс-шара
E. Ауырып шыққандарға диспансерлік бақылау орнату
6.Белгілі бір организмнің (паразиттің) екінші бір организмді (иені) тіршілік ортасы ретінде пайдаланып, сонда өсіп дамуы, қоректенуі
A. Симбиоз
B. Паразитизм
C. Инфекция
D. Қоздырғыш
E. Инвазия
7. Паразит ұзақ уақыт сақталатын ағзаларды атайды
A. Меншікті орын
B. резервуар
C. Симбиоз
D. Уақытша иесі
E. Табиғи орта
8. Е.Н. Павловский 1939 жылы экспедициялык, лабораториялық, эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде қандай ұғымды қалыптастырды
A. Табиғи ошақтық аурулар
B. Паразиттер
C. Медициналық арахиноэнтомология
D. Аурулар жиынтығы
E. Инвазия көзі
9. Денесі бір жасушадан тұратын, көпшілігі микроскоп арқылы көрінетін ағзалар
A. Шыбындар
B. Кенелер
C. Биттер
D. Қарапайымдылар
E. Иттер
F. 10. Ортаның қолайсыз жағдайында қарапайымдылар
түзеді.
A. циста (тығыз қабық)
B. микроб
C. бактерия
D. вирус
E. спора
11. Қарапайымдардың қанша мың-ға таяу түрі бар
A. 70000
B. 6000
C. 700
D. 70
E. 700500
12. Трансмиссивті берілетін және ұлпаларда мекендейтін қарапайымды
A. Пневмоциста
B. Лейшманиялар
C. Қынап трихомонадасы
D. Дизентерия амебасы
E. Лямблия
13. Амебиаз ауруының қоздырушысы
A. Еntamoeba histolytica (Саркодиналар кл.)
B. Ваlantidium соlі (Инфузория класы)
C. Trichomonas vaginalis (Талшықтылар кл.)
D. Pneumocystus carinii (Споровиктер класы)
E. Тохорlasmа gondіі
14. Лейшманиялар неше түрге бөлінеді
a. 5
b. 4
c. 3
d. 2
e. 1
15. Денесі алмұрт тәріздес, оң және сол бөліктерге бөлінген. Өлшемі 10-18 мкм болатын лямблиоз ауруының қоздырғышы.
A. Lamblia intestinalis
B. Ваlantidium соlі (Инфузория класы)
C. Trichomonas vaginalis (Талшықтылар кл.)
D. Pneumocystus carinii (Споровиктер класы)
E. Тохорlasmа gondіі
16. Адамның және жануардың жедел протозойлы трансмиссивті ауру, қоздырғышы Анофелес туыстығы масаларымен берілетін ауру
A. Лямблиоз
B. Амабиоз
C. Безгек
D. Іш сүзегі
E. Малария
17. Адам ағзасында безгек қоздырғышының күрделі даму циклі қандай жолмен өтеді
A. Жынысты
B. жыныссыз
C. өтпейді
D. Жынысты және жыныссыз
E. Барлығы дұрыс
18.Әр түрлі мүшелерінде — бас миында, скелет (қаңқа) және жұрек бұлшықеттерінде, кез ұлпасында, өкпеде, жатыр қабырғасында және ұрық қабықшаларында кездесетін токсоплазмоз ауруын тудырушы кең таралған паразит.
A. Еntamoeba histolytica (Саркодиналар кл.)
B. Ваlantidium соlі (Инфузория класы)
C. Trichomonas vaginalis (Талшықтылар кл.)
D. Pneumocystus carinii (Споровиктер класы)
E. Тохорlasmа gondіі
19. Жаңа ғана эритроцитке енген плазмодияның морфологиялық пішіні:
A. төртбұрышты
B. сақиналы
C. диспергириленген
D. үшбұрышты
E. көлдене-жолақты
20.Безгек ауруында қалтырама жағдайын немен түсіндіруге болады:
A. масаның шағуына реакциясымен
B. плазмодий тіршіліктеріндегі токсикалық өнімдермен
C. масаның шаққан жеріндегі екінші ретті инфекциямен
D. өзін-өзі сеңімдірумен
E. хининнің әсерімен
Үйге тапсырма орындауға ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
1. Биология. Учебник. Чебышев Н.В. – М., 2010. – 320 с.
2. Биология с основами медицинской генетики: учебник под ред. О. Янушевича, Д.
Арутюнова. – М., 2010. – 368 с.
3. Қазымбет П.К., Мироедова Э.П. Биология. Учебное пособие для студентов
медицинских вузов. – Астана, 2006, 2007.
№ 14 Тақырыбы: Паразитизм биологиясы. Медициналық гельминтология Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Паразитизм биологиясы. Медициналық гельминтология негіздері маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: Паразитизм биологиясы. Медициналық гельминтология негіздерін анықтау, зерттеу, атай білу.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары Паразитизм биологиясы. Медициналық гельминтология негіздері туралы білімдерін қалыптастыру.
Білімділік: Организмдердің Паразитизм биологиясы. Медициналық гельминтология негіздерінің ерекшелігін,маңызын түсіндіру. Қарапайымдылар типі. Саркодалылар класы. Талшықтылар класы. Лабораториялық диагностикасы. Жұғу жолдары.
Дамытушылық: Студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыру. Медициналық биология мен генетиканың қырлары туралы түсініктерін дамыту.
Тәрбиелік: Мамандығын сүюге және пәннің болашақ дәрігерлерге маңыздылығы туралы айту. Медициналық биологияның зерттеу жетістіктерін қолданудың этикалық эстетикалық нормаларына түсінік беру. Жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сабақ барысында қолданылатын педагогикалық технологиялар:
• Ақпараттық технология
• Кәсіптік бағдар беру
• Интерактивті технология
• Сараптау саралау
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Медициналық гельминтология.
Гельминтоздардың жалпы сипаттамасы.
Медициналық гельминтология паразитты құрттардың әсерінен туындайтын адамның ауруларын зерттейді. Қазіргі уақытта адамдарда паразиттейтін 300 ден астам гельминттер тіркелген, ТМД елдерінде 70 тен астам гельминттер табылады.
Медициналық тұрғыдан маңызды гельменттер 2 топқа бөлінеді
1 Жалпақ құрттар.
2 Жұмыр құрттар.
Гельминт құрттарының ішекте орналасуы.
Гельминтоздар (грекше helmіns, helmіnthos – іш құрт) – паразит құрттардың адаммен, жануармен және өсімдіктердің организміне еніп, көбеюі салдарынан пайда болатын ауру түрлері. Гельминтоздар адамда сорғыш, таспа, жұмыр, т.б. құрттардың паразиттік тіршілігі салдарынан пайда болады. Гельминтоздардың аталуы ауру туғызатын құрттардың түріне қарай. Олардың тек адамда (аскаридоз, энтеробиоз, т.б.) немесе адам мен малда қатар кездесетін гельминтозооноздар (фасциолез, трихинеллез, эхинококкоз) түрлері белгілі.Гельминтоздарға қарсы арнайы дәрілер – антгельминттер қолданылады.Гельминтоздар ауыл шаруашылығы малдарында көп кездеседі, қазір оның 2000-нан астам түрі белгілі. Мыс., қойларда мониезиоз, эхинококкоз, протостронгилез, т.б. ірі қара малда – фасциолез, эхиноккоз, т.б.; жылқыда – стронгилятоз, құстарда – аскаридиоз, полиморфоз, т.б.; балықтарда – ботриоцефалез, диплостомоз, т.б. кездеседі. Гельминтоздар ауруларын сақтану шаралары: тазалық сақтау. Іш тазартатын дәрілер ішу. Үй жануарларын малдәрігерлік тексеруден өткізіп, ауырған малды бөліп алып, дәрі-дәрмекпен емдеу, мал қалдықтарын биотермиялық жолмен өңдеу, ортаны қоздырғыштарынан тазарту.
Беріліс механизмдері:
Негізгі берілу механизмі- нәжіс ауыздық механизм. Инвазия адам организміне пероральды және алиментарлы жолмен жұмыртқалармен ластанған су жеміс жидек, тағам өнімдерін жегенде түседі.
Гельминттер – ол адам және жануарлар денесінде паразиттік өмір суретін құрттар. Олардың тарауында негізгі рөл қанағатсыз санитарлық жағдайға және төмен тұрмыстық мәдениетке беріледі. Бұл кұртардың қоздыратың ауруларын “гельминтоздар” дейді. Гельминттер өздерінің улы заттарын бөлу арқылы аурушаңдық жағдайларға ұшыратады: ішектің қызметін бұзады, зат алмасуын бүлдіреді, аллергия жағдайды туғызады, кейде ішек туйілуі мумкін.Гельминтоздар негізгі үш топқа бөлінеді:
1.Биогельминтоздар адамға аралық иесінің дене тіндері және сыртқы орта элементтері арқылы жұғады.
Биогельминтоздар дың инвазия көзі және таратушы факторлары
Инвазия көзі
Жануар
Мүшелер немесе тіндер
Қабылда ған ағза
Сыртқы орта
Таратушы факторлар
Адам
2.Геогельминтоздар – қоздырғыш адам ағзасына қоршаған ортадан еңіп, ауруға шалдықтырады(аскаридоз).
Жанасуға байланысты гельминттер - қоздырғыш ауру адамнан немесе заттар арқылы дені сау адамға жұғады (энтеробиоз). Балаларда ең жиі кездесетіні – аскаридоз және энтеробиоз.
Гельминтоздардың жұғұ жолдары және локализациясы.
Инвазия көзі
Адам
Жануар
Таратушы факторлар
Қабылдаған ағза
Сыртқы орта элементтері
3. Контагнозды гельментоздар : құрттардың жұмыртқалармен ластанған адам арқылы жұғады.
Контагнозды гельминтоздардың инвазия көзі және таратушы факторлары.
Инвазия көзі
Адам
Таратушы факторлар
Қолданылған заттар
Қолдар
Қабылдаған адам
1.Opistorchus felineum-мысық немесе сібір сорғыш құрттары
2. Opistorchus viverini – вивераопстрхозының қоздырғышы.
Жұмыртқалары өте ұсақ домалақ, ұзындығы 26- 30 мкм. Бір шетінде қақпақ бар басқа шетінде кішкене төмпешік болады.
Опистархоз табиғи ошақтық инвазия. Ресейде эоидемиялық ауру. Батыс Сібір, сірек Волга Кама Дон , Днестр өзендердің жағалауында кездеседі.
Қазақстанда жоғары сырқаттанушылық Ақмола облысында 49.4%
Павладар облысында 36.8% құрайды.
Инвазия көзі: ақырғы иелері адам, үй жануарлары және жабайы андар. Басты инвазия көзі бөлып өзен мен көл аймағында тұратын адамдар.
Берілу механизмі : нәжіс ауыздық, берілу жолы алиментарлы. Описторхпен ластанған балық тағамдары, шикі аз тұздалған,аз тоңазытылған,кептірілген, шала пісірілген, аз қуырылған балық. Инкубациялық кезең 2-4 апта Диагностикасы:
1. Эпидемиологиялық анамнез
2. Клиникалық белгілер: дене қызу,көз сарғаю,бауыр ісіну,іш ауыру
3. Паразитологиялық зерттеу
4. Иммунологиялық ИФА
Клонорхоз қоздырғышы грематода қаласына жататын нәжіс ауыз механизмімен берілетін, табиғи ошақтық зооантропонозды биогельминтоз. Қоздырғышы: Cionorchis sinensis (қытай сорғышы) описторхозға ұқсас бірақ одан ірі сорғыш, дене ұзындығы 25 мм ға дейін, жұмыртқасы 30 мкмға дейін.
Инвазия көзі: сөңғы кезеңде адам, мысық,ит және қоректі жабайы жануарлар. Жұмыртқалары нәжіспен шығарылады, суға түскен жағдайда лернәсілдер дамуын маллюкс денесінде өтеді.
Берілу механизмі фекальді оральді, алиментарлы. Берілу факторлары карп тұқымдас балықтар және тұщы су шаяндары. Таралу аймағы Қытай Корея, Жапония, Оітүстік Шығыс, Азия елдері. Жұқтыру көбінесе көктем күз айларында кездеседі.
Клонорхоз қоздырғышы
Клонорхоз қоздырғышының адамға жұғұ жолдары таралуы.
Қоздырғышы : Taenarhynluis saginatus. Сиыр цепені ұзындығы 7-10 метрлік таспа құрттар,аш ішекте паразиттейді. Басының диаметрі 1,5-2 мм, 4 сорғышы бар, ілмектері жоқ. 200 жуық буындардан құралады, әр буында150 000 құмыртқа бар. Жұмыртқалары жұмыр сыртқы ортада төзімсіз, домалақ.
Тениаринхоз
Нәжіс ауыз арқылы таралатын, асқазан қолдарының зақмдалуымен токсикалық аллергиялық реакциялармен диспепсиябелгілерімен сипатталатын антропонозды биогельминтоз. Берілу механізмі: Ірі қара мал және адам.
Даму механизмі: Адам сыртқы орта сиыр адам. Адамның ішіндегі ересек құрттың соңғы буындары бөлініп нәжіспен шығарылады. Топырақ, өсімдіктер, шөп, жайылым жерлер энкосферамен ластанады. Ластанған жеммен бірге жұмыртқалары аралық ие сиырдың денесіне түседі, қанмен бұлшық еттерге таралады. Бұлшық еттерде дәрнәсілге айналады. 1-3 жыл сақталады. Адам дұрыс термиялық өңделмеген ет жегенде жұқтырады. Қоздырғыш ішекке жабысады.
Инвазия көзі : Науқас адам, берілу механизмі нәжіс ауыз механизмі. Таралу алиментарлы жолмен. Таратушы фактор ластанған ет. Адам жұқтырғаннан кейін 3-4 айда жұқпалы болып саналады.
Алдын алу шаралары: 1. Науқастарды ерте анықтау емдеу 2. Диспансерлік бақылау 3. Жеке бас гигиенасын сақтау 4. Мал соятын сататын жерлерді санитарлық ветеринарлық бақылау. 5. Финнамен ластанған етті жою 6. Санитарлық ағарту жұмыстарын жүргізу
Еchinococcus granulosis - майда көлемі 2-6мм таспа құрттар . Басынан диаметрі 0.3мм , 4 сорғыштары, тұмсығында 35-40 ілмектері бар. Бастан кейін мойны, денесі 3-4 буыннан тұрады.Ең соңғы буын өте ірі 800 ге жуық жұмыртқалары бар
Эхинококк (Echіnococcus granulosus) – таспа құрттың бір түрі. Денесі 3 – 4 буыннан тұрады, ұзындығы 2 – 6 мм. Бір камералы, дамуы жетілген Эхинококк – іші сұйыққа толы, сырты қабықты көпіршік. Таспа түріндегі сатысы кейбір етқоректі және жыртқыш сүтқоректілердің ащы ішегінде дамиды. Эхинококктың дернәсілі адамның, сүтқоректілердің (аралық иесі – қой, ешкі, сиыр, шошқа, солтүстік бұғысы, ит, мысық, үй қояны ,тышқандар) әр түрлі ішкі органдарында (көбінесе бауыр, өкпе, бүйрек, талақ) паразитті тіршілік етеді. Ересек эхинококк (ұзындығы 0,5 см-дей) ит организміне түскеннен кейін 45 – 95 тәулік өткесін бірнеше бөлікке бөлінеді. Сыртқы ортаға шыққан бұл бөліктерден жұмыртқа пайда болады да, олар шөпті, топырақты, мал түгін, суды, т.б. ластайды. Жылдың ылғалды кезеңдерінде (күзде, қыста, көктемде) 3 айға дейін тіршілік қабілетін жоймайды.
Аралық иесі- организмінде жұмыртқадан онкосфера (кейбір таспа құрттардың жұмыртқасынан шығатын, пішіні шар тәрізді, алты ілмегі бар ұрықтық сатысы) дамиды. Ол ішек қабырғасынан өтіп, қан не лимфамен орган, тіндерге тарап, көпіршік тәрізді дернәсіл сатысына дейін дамиды. Эхинококк әсерінен пайда болатын ауруды эхинококкоз деп атайды. Ауру қоздырғышы негізінен иттен, аздап қасқыр, шиебөрі, түлкіден тарайды. Итке ауырып өлген мал өлексесін не ішек-қарын қалдықтарын жегенде жұғады. Адамға иттен жұғады. Адам ішегіне түскен эхинококк жұмыртқасы қан тамырына өтіп, одан қан арқылы бауырды, өкпені, т.б. ішкі органдарды зақымдайды. Адам эхинококкозбен ауырғанда әр түрлі белгілер байқалады. Мысалы, бауырды зақымдаса, адамның оң жақ бүйірі ауырып, әлсіздік, эхинококк өкпеге түссе, адам ентігіп, жөтеледі.
Инвазия көзі – негізгі ит, сирек қасқыр, бұғы. Берілу механизмі нәжіс ауыз механизмі. Таратушы факторлар: ластанған жеміс жидек, кір қол, су, топырақ. Ит ластанған су адам қой ит.
Қалалы жерлерде иттер жүретін саябақ сквер, аула, балалар алаңшалары эхинакокктармен ластанған, зерттелген топырақтың 20% жұғындылардың 3,6% су, жемістер 3,3-30% эхинакокк жұмыртқаларымен ластанғандығы анықталған. Бауыр эхиноккозы 70% құрайды, өкпе 20% , аралас -4,2%, басқа форма -2,8%
Диагностикасы: Серологиялық әдіс – АГЕР, ИФА
Клиникасы: клиникалық көрінісі көпіршіктің орналасқан жеріне, оның көлеміне, ағзаның аллергизациялану дәрежесіне байланысты болып келеді. Улану симптомдарынан басқа бауыр эхинококкозы кезінде оң жақ қабырға астының, эпигастрий аймағының сыздап аурысынуы, ауырсынудың оң жақ иыққа және арқаға таралуының тән болады. Бауыр, әдетте, біркелкі емес ұлғайған, тығыздалған, ауырсынады. Кистаның жыртылуы кезінде құрсақ және плевра қуыстарының эхикокктармен толуы, жиі жағдайда анафилактикалық шокпен жүреді. Бауыр эхинококкозының ауыр асқыныстарына кистаның іріңдеуі, механикалық сарғаю, асцит жатады.
Өкпе эхинококкозының клиникалық көрінісінде 3 кезеңді ажыратады:
1) бастапқы, оған ұзақ уақытқа созылған құрғақ жөтел, қан қақыру, ентігу тән.
2) Кистаның даму кезеңі, зақымдалған кеуде бөлігінің сыртқа томпаюымен, перкуторлы дыбыстың тұйықталуымен сипатталады.
3) Ашық кистаның ақырғы кезеңі, ол бронхтарға немесе плевраға ашылады.
Эхинококкоздың емі хирургиялық, сонымен қатар альбендазол – 15мгкг тәулігіне 4 апта бойына тағайындайды.
Гименолепидоз.
Гименолепидоздар – қоздырғышы ауыз – нәжіс механизмі арқылы берілетін, цестодоздар класына жататын антропоноздық және зооноздық антропургиялық контагиоздық ішек гельминтозы, көбінесе ішек – қарын жолының зақымдануы белгілерімен сиппаталанады.
Қоздырғыштардың екі түрі бар:
1. Hymenolepis nana – ергежейлі цепень, ұсақ цестода (0,5-5 см), денесі таспа тәрізді, басы 20 -30 тармақтармен және 4 сорғышпен жабдықталған, олардың көмегімен ол ішектің қабырғасына жабысады . Стробиллада 200-1000 гермофродиттік проглоттид бунақтары бар. Ергежйлі цепенді менингиттен өлгед баланың ішегінен бірінші рет Bilharz (1851) тапқан. Ресейде гименолепидоз диагнозын бірінші рет қойған В.А. Афанасьев (1890) болды.
2. Hymenolepis diminuta – егеуқұйрық цепені, көлемі ірі (10-60 см), оның сколексінде (басында) қармақтары жоқ. Егеуқұйрық цепені тудырған бірінші гименолепидозды Бостонда (АҚШ) Weinland (1859) сипаттаған. әдебиетте дименуттық гименолепидоз деген атау берілген. Егеуқұйрық цепені – егеуқұйрық пен тышқан ағзасында тіршілік етеді, личинкасын ұн күйесінен, тарақаннан және бүрге ағзасынан табуға болады. Екі түрі де адамның ішегінде паразиттік тіршілік етеді, нәтижесінде ас қорыту мүшелерінің қызметі бұзылады. Егеуқұйрық цепеніне қарағанда ергежейлі цепень жиірек кездеседі.
Эпидемиялық процестің сиппатамасы. Гименолепидоз барлық жерлерде тараған. Барлық климаттық аймақтарда кездеседі, бірақ аурудың таралуына аскаридоз әсер етеді, себебі соңғының тіркелген аймақтарында гименолопедоз табылмайды. Осыған қарамастан, цестоздардың ішіндегі ең кең және барлық жерге тарағаны гименолепидоз, сондықтан бұл гельминтоз контагиоздық деп есептеледі. Ол лңтүстік аймақтарда (әсіресе балалар арасында) жиі тіркеледі.
Жұмыртқа бөліуі.
Ергежейлі цепеннің жұмыртқа бөлуі белгілі мерзімділікпен сиппаталады, оның үстіне жұмыртқаны бөлу мерзімінің ұзақтылығы инвазияның пәрменділігіне тікелей байланысты. Сонымен қатар цепеннің жұмыртқалары қоршаған ортаның әртүрлі әсеріне шыдамсыз, сондықтан тіршілік қабілетін ұзақ сақтай алмайды. Ішектен қоршаған ортаға шыққаннан кейін 1,5-2 сағат ішінде бұзылады. Осыған орай оларды қоршаған орта объектілерінен (көкөніс, топырақ, тұрмыс жабдықтары және т.б.) табу сирек кездеседі.
Гименолепидоз қоздырғышының берілу механизмі.
Гименолепидоз қоздырғышының берілу механизмі – нәжіс – ауыз, берілу жолы – жанасу және ауыз (пероральды). Шыбындар – гельминт жұмыртқаларын механикалық тасушылар. Берілу факторлары – цепеннің жұмыртқаларымен ластанған қолдар, тұрмыс жабдықтары (ойыншықтар, есік тұтқалары және т.б.), тағамдар. Ергежейлі цепеннің жұмыртқалары тырнақтарда 3-4 жұма сақталады. Температура +60 С болғанда олар 15 мин. өмір сүреді. Құрғақшылық және күн сәулелері жұмыртқалаларды өлтіреді. Эпидемиялық процемтің дамуында ең маңыздысы адам, гельминтозға шалдыққан науқаспен тікелей араласқанда, жанасқанда жұқтырады. Бұл жұқтыру қолайсыз тұрмыстық жағдайларда, тығыз орналасқанда, жеке бас тазалығы сақталмағанда жүзеге асады.
Негізгі клиникалық көріністері.
Негізгі клиникалық көріністері – ретсіз және жиі шығатын қан аралас (көбінесе дизентериямен шатастырады) нәжіс; іштің ауруы, әлсіздік, аурушандық, асқазанның қыжылдауы және ішек – қарын жолының жұмысы бұзылғанда байқалатын басқа да белгілер; аллергиялық негізі бар белгілер (бөртпе, дене қышуы). Инвазияланғандардың 30 % және одан көбінде ауру белгісіз өтеді.
Эпидемиялық процестің сиппатамасы. Гименолепидоз барлық жерлерде тараған. Барлық климаттық аймақтарда кездеседі, бірақ аурудың таралуына аскаридоз әсер етеді, себебі соңғының тіркелген аймақтарында гименолопедоз табылмайды. Осыған қарамастан, цестоздардың ішіндегі ең кең және барлық жерге тарағаны гименолепидоз, сондықтан бұл гельминтоз контагиоздық деп есептеледі. Ол лңтүстік аймақтарда (әсіресе балалар арасында) жиі тіркеледі.
Жұмыртқа бөліуі.
Ергежейлі цепеннің жұмыртқа бөлуі белгілі мерзімділікпен сиппаталады, оның үстіне жұмыртқаны бөлу мерзімінің ұзақтылығы инвазияның пәрменділігіне тікелей байланысты. Сонымен қатар цепеннің жұмыртқалары қоршаған ортаның әртүрлі әсеріне шыдамсыз, сондықтан тіршілік қабілетін ұзақ сақтай алмайды. Ішектен қоршаған ортаға шыққаннан кейін 1,5-2 сағат ішінде бұзылады. Осыған орай оларды қоршаған орта объектілерінен (көкөніс, топырақ, тұрмыс жабдықтары және т.б.) табу сирек кездеседі.
Гименолепидоз қоздырғышының берілу механизмі.
Гименолепидоз қоздырғышының берілу механизмі – нәжіс – ауыз, берілу жолы – жанасу және ауыз (пероральды). Шыбындар – гельминт жұмыртқаларын механикалық тасушылар. Берілу факторлары – цепеннің жұмыртқаларымен ластанған қолдар, тұрмыс жабдықтары (ойыншықтар, есік тұтқалары және т.б.), тағамдар. Ергежейлі цепеннің жұмыртқалары тырнақтарда 3-4 жұма сақталады. Температура +60 С болғанда олар 15 мин. өмір сүреді. Құрғақшылық және күн сәулелері жұмыртқалаларды өлтіреді. Эпидемиялық процемтің дамуында ең маңыздысы адам, гельминтозға шалдыққан науқаспен тікелей араласқанда, жанасқанда жұқтырады. Бұл жұқтыру қолайсыз тұрмыстық жағдайларда, тығыз орналасқанда, жеке бас тазалығы сақталмағанда жүзеге асады.
Негізгі клиникалық көріністері.
Негізгі клиникалық көріністері – ретсіз және жиі шығатын қан аралас (көбінесе дизентериямен шатастырады) нәжіс; іштің ауруы, әлсіздік, аурушандық, асқазанның қыжылдауы және ішек – қарын жолының жұмысы бұзылғанда байқалатын басқа да белгілер; аллергиялық негізі бар белгілер (бөртпе, дене қышуы). Инвазияланғандардың 30 % және одан көбінде ауру белгісіз өтеді.
Дифиллоботриоз.
Қоздырғышы: таспа құрттарының 10 дан артық түрлері бар. Олардың ішінде ең көп таралғаны Diphillobotrum latum. Ұзындығы 10 метрдей, 3-4 мың буындары бар. Денесінің алдыңғы шетінде 2 сорғышы бар. Ішектен жоғарғы жағында шырышты қабатына жабысады.
Дифиллоботриоз нәжіс ауыз механизмімен жұғатын, асқазан ішек жолдарын зақымдап, созылмалы түрде өтетін, металобласттыанемия дамитын, цестодоз тобына жататын зооантропонозды биогельмитоз.
Дифиллоботриоз. Этиологиясы. Қоздырғышы – 10 түрден көп жолақшалар Diphillobothrium тұқымдасынан. Көбінесе зерттелген D. latum(жуан жолақша), жуан жолақшалы құрт көлемі – 10 мм және одан да ұзын. Эпидемиологиясы. Дифиллоботриоздар пероральді биогельминтоздар, зооноздар. Соңғы иесі және инвазия көзі болып адам табылады. Және сирек шошқалар, аюлар, түлкілер, тюленьдер, т.б. балық жегіштер жатады. Ащы ішекте өсіп жетілген гельминт паразиттеледі. Бірінші аралық иесі - су шаяндары, екінші – балықтар, олардың ағзаларында плероциркоидтердің дернәсілдері қалыптасады. Адамға жұғуы тұздалмаған немесе толық өңделмеген балықты және балық уызын қоректенгенде болады. Патогенез. Жуан жолақтың адам организміне патогенді әсері токсико-аллергиялық және механикалық әсер ету арқылы. Ащы ішектің қабырғасына паразит шырышты қабатты зақымдайды. Нәтижесінде некротизация және атрофия болады. Гельминттердің алмасу процестері нәтижесінде адам ағзасының сенсибилизациясы жүреді және аутосенсибилизациясы болуы мүмкін. Ерекше мәнді эндогенді гипо- және авитаминоз алады. Инвазия кезеңінің ұзақтығы 10 жылға дейін.
Клиникалық белгілері. Жуан жолақтың инвазиясы көбінесе симптомсыз өтеді. Кейбір адамдарда бастың ауруы, шаршағыштық, бас айналуы, еңбекке қабілетінің төмендеуі және асқазан ішек жолдарының зақымдануымен бірге өтеді. Ішек өтімсіздігі дамуы мүмкін.
Емі. Дегельминтизация фенасал курстық дозасы - 2г. Натрий гидрокарбонат ¼ стакан суға 1-2 г еріту. Дихлосал және трихлосал препараттары. Кеңінен ер папороткигінің эфирді экстракті қолданылады: ересектерге 4,5-5,5 г.
Жұмыр құрттар типі
Жұмыр құрттар типi 5 класқа бөлiнедi: құрсақ кiрпiкшелi құрттар, нематодалар, түктi құрттар класы, коловраткалар, киноринхилар.
Жұмыр құрттар, нематодтар (Nemathelmіnthes) – төменгі сатыдағы құрттар типі. Жер шарында кең тараған (теңіздер мен мұхиттарда, тұщы суларда, топырақта, биосферада), кездеспейтін жері жоқ, сондықтан оларды космополиттік жануарлар қатарына жатқызады. Жұмыр құрттардың 5 класы бар: нағыз Жұмыр құрттар (Nematoda); құрсақ кірпікшелілер (Gastrotrіcha); киноринхалар (Kіnorhyncha); түкті құрттар (Nematorpha); коловраткалар (Rotatorіa). 27 мыңдай түрі белгілі. Бұлардың жалпақ құрттардан айырмашылығы – ішкі мүшелерінің арасында дене қуысының (схизоцельдің) болуы. Сондықтан Жұмыр құрттарды бірінші реттік дене қуысы бар жануарларға жатқызады. Денесі жіп тәрізді (грек. nematos – жіп) созылыңқы келеді. Ұзындығы 1 мм-ден 8 м-ге (Рlacentonema gіgantіssіma) жетеді. Бұлардың денесінің сырты қалың кутикула қабатымен қапталған. Ұзын, ұршық тәрізді бұлшық еті жиырылғыш келеді әрі қозу толқынын (импульсін) қабылдап, бір бұлшық еттен екіншіге өткізеді. Тері-бұлшық ет қапшығы мен ішектің арасындағы дененің алғашқы қуысы (іші сұйық затқа толы) оның жұмырлығын тұрақты түрде сақтайды, денесінің тірегі болып, зат алмасу процесіне қатысады. Ас қорыту жүйесі ұзына бойына созылған тік түтік тәрізді алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектен тұрады. Ауыз қуысы дененің алдыңғы ұшында орналасқан, ол өңешке ұласады. Зәр шығару жүйесі протонефридиялды (зәрді тері бездері арқылы шығарады). Қан айналу және тыныс алу жүйесі дамымаған. Жүйке жүйесінің орталық бөлімін жұтқыншақ маңындағы жүйке сақинасы мен бірнеше жүйке бағаналары (ұзына бойына созылған) құрайды. Жүйке клеткалары жүйке бағаналарымен байланыса жекелеген ганглияларды құрмай, тек құрсақ жүйке бағанасында құрсақ тізбегін құрай дамыған. Сезім мүшелері нашар дамыған. Дара жыныстылар, арасында гермафродиттер де кездеседі. Жұмыртқалары жатынның ішінде ұрықтанады. Көпшілігі жұмыртқа салады, сонымен қатар тірідей туатын түрлері де кездеседі. Жұмыр құрттар – адам, өсімдіктер мен жануарлар организмінде де паразиттік тіршілік етеді.
Трихинеллез
(trіchіnellosіs; грек. trіch, trіohos – шаш) – адам мен жануарларда болатын ішек құрты ауруы. Ауыр механизммен, бұлшық еттердің ауыруымен, ісуі және айқын аллергиялық құбылыстармен сипатталатын табиғи ошақты зоонозды ауру
Трихинеллездің қоздырғышы – трихинеллалар, ұзындығы 1 – 3 мм, тірідей туатын жұмыр құрттар. Дернәсілдері таяқшаға ұқсас, ұзындығы 0,1 мм-ден 1 мм-ге дейін ұзарады. Ересек трихинеллалар иесінің ішегінде өмір сүреді, ал дернәсілдері көлденең салалы бұлшық еттерге өтіп, дамиды, шиыршықтанып, спираль тәрізді бұратылып жатады.
Ауру жабайы (борсық, қабан, морж, т.б.) және үй жануарларының (әсіресе, шошқаның) шала піскен етін жегенде жұғады. Трихинеллалардың улы заттары (токсиндері) қан құрамын өзгертеді. Трихинеллез кезінде дене қызуы көтеріліп, қас-қабақ, бет ісініп, қанда эозинофил (дәнді лейкоцит) мөлшері көбейеді, басы ауырып, адамда әлсіздік пайда болады. 1 – 3 күннен кейін науқастың бұлшық еттері (аяқтан бастап көзге дейін) ауырып, 2 – 3 аптаға созылады. Қоздырғыштың белсенділігі артып, ауру меңдегенде, науқас адамда жүрек қызметінің жеткіліксіздігі артып, өкпе қабынуы немесе менингоэнцефалитке асқынып, өлімге де әкелуі мүмкін.
Трихинеллезден сақтандыру – сойылған малдың етін ветеринарлық бақылаудан өткізу. Трихинеллезге диагноз қою үшін күдікті адамның эпидемиологиялық анализін өткізіп, бұлшық етінен алынған биопсияны арнайы лабораторияда тексереді.
Емі: Арнайы терапия 7- 10 күн. мебендазол (вермокс), тиабендазол (минтезол), аллергияға қарсы препараттар (кортикостероидтар) қолданылады.
Аскаридоз
Аскаридоз қоздырғышы.
Аскаридоз – дүние жүзінде ең кең таралған гельминтоздардың бірі болып табылады, онымен дүние жүзінде әр төртінші адам зақымдалған.
Аскаридалар геогельминттерге жатқызылған. Адам – Ascaris lumbricoides-тың ақырғы иесі болып табылады. (№1 слайд. Аскаридалар. Ұрғашысы, еркегі). Аскарида ұрғашысы 25-40см-ге дейін, ал еркегі 15-25см-ге дейін жетеді. Жыныстық жетілген ұрғашы аскарида тәулігіне 240мың-ға жуық жұмыртқа шығарады. Ағзадан нәжіспен бірге шығатын жұмыртқалар зақымдануды туғызу қабілеттері жоқ болып келеді. Тек қана сыртқы ортада даму этаптарының бір сатысынан өтіп, яғни топырақта жеткілікті ылғалдылық мөлшері болған жағдайда, оттегі көлемі жеткілікті болғанда, 240С-ге тең оптимальді температура болған кезде дернәсіл қалыптасады, шамамен 10-12 күннен кейін личинка түлеп, инвазионды түрге айналады, ол бір қалыпты температура сақталса 6 ай бойы өмір сүре алады.
Адам аскаридозды жетілген жұмыртқаны, яғни құрамында инвазионды дернәсілі бар жұмыртқаны, жұтқан кезде жұқтырады, көбінесе бұл кір көкөністерді, жемістерді, жидектерді (әсересе құлпынайды) және т.б. жеген кезде болады.
Патогенез.
Аскаридоз кезінде зақымдалғаннан кейін 3-4 сағат өткен соң дернәсіл, жұмыртқа қабықтарынан босап шығып, ішектердің шырышты және шырыш асты қабаттарын тесіп өтіп ішек көктамырларына түседі. Ары қарай дернәсіл қақпа және төменгі қуысты веналары арқылы жүректің оң жақ бөліктеріне және өкпе артериясы арқылы альвеолалардың капиллярларына түседі. Дернәсілдер бронхтар арқылы трахеяға және жұтқыншаққа жылжиды. Ауыз қуысынан сілекеймен бірге олар қайта жұтылып, ішекке түсуі мүмкін, ал ащы ішекке түскен соң 70-75 күннен кейін жыныстық жетілген аскарида дамиды. Аскаридалардың дернәсілдерінің миграция сатысы (аэробты саты) 14-15 күнге созылады. Аскарида көбіне (87%) ащы ішекте өмір сүреді, бірақ ол бекімейді, ол өзінің ұштары арқылы ішек қабырғасында ұсталынып тұрады, сол себептен аскаридалар өте қозғалмалы болып табылады, олардың ішек бойымен жоғары және төмен жылжып отыру қабілеттері бар, олар асқазанға, өт жолдарына, өңеш және жұтқыншақ арқылы тыныс алу жолдарына, тіпті маңдай қосалқы қуыстарына да ене алады. Басқа мүшелерге миграция кезінде бактериальді инфекцияның енуіне және іріңді асқыныстардың дамуына қолайлы жағдай туындайды (абсцесс, холангит, панкреатит және т.б.).
Клиникасы.
Аскаридоздың клиникалық көрінісі алуан түрлі болып келеді. Негізінен екі фазаны ажыратады: 1) миграционды (ерте) және 2) ішектік (кеш). Бірінші фазаның клиникалық көріністері дамып жатқан дернәсілдердің және өлген дернәсілдердің зат алмасу өнімдерінің қалдықтарымен ағзаның сенсибилизациясына, ал интенсивті инвазия кезінде бауырдың, әсіресе өкпенің механикалық жарақатына байланысты болып келеді. Аскариидоздың бірінші фазасы келесі түрле өтеді:
А) шеткері қандағы эозинофилиямен көрінетін, өкпенің тұрақты емес ошақты инфильтрациясы;
Б) тыныс алу жолдарының аурулары (пневмония, бронхит, кейде қан аралас қақырық болатын тұмау тәрізді аурулар);
В) терінің зақымдануы (есекжем тәрізді полиморфты бөртпе, қышыма, қабыршақтанумен аяқталуы мүмкін везикулярлы және басқа да бөртпелер);
Г) бауырдың ұлғаюы және ауырсынуы;
Д) іштің ауырсынуы;
Е) артериялық қысымның түсуімен тахикардия;
Рентгенологиялық зерттеген кезде өкпеде бір немесе бірнеше әр түрлі көлемді ошақтарды анықтауға болады, 3-5 күннен кейін қайта зерттеген кезде бұл ошақтар жоқ болып кетуі немесе басқа жерден пайда болуы мүмкін. Бұндай науқастардың шеткері қанына айқын эозинофилия тән болып келеді. Типтік жағдайларда теріде әр түрлі аллергиялық бөртпелер пайда болуы мүмкін. Жоғарыда аталып кеткен сипмтомокомплексты алғаш рет 1932ж. Леффлер сипаттап жазған болатын, сол себептен оны кейде Леффлер комплексы деп атайды. Көп көлемді зақымдалған кезде брохпневмониялар, бронхиттер дамуы мүмкін. Бұндай науқастардың қақырығынан аскаридалар дернәсілдерін табуға болады.
Аскаридоздың ішектік фазасының клиникалық көріністері ағзадағы паразитирлеуші гельминттердің санына, ағзаның жалпы реактивтілігіне байланысты айқын емес (немесе толық симптомсыз) түрден өте ауыр түрге дейін ауысып отыруы мүмкін. Науқастарда тәбеттің төмендеуі, арықтау, дене қызуының көтеріліп отыруы, асқазан-ішектік бұзылыстар (іш өту, жүрек айну, сирек жағдайда құсу), іштің ауруы (өте жиі жағдайларда кіндік аймағында), кейде іштің бүлігінің клиникасын береді, тез шаршағыштық, бастың ауруы, мазасыз ұйқы (түнгі қорқыныштар, тістің шықырлауы) байқалады. Аскаридоздың көрінісі ретінде эпилептиформды және менингеальді синдромдарды жатқызуға болады. Аскаридоз нәтижесінде перитонит, сарғаю, ішек өтімсіздігі, механикалық тұншығу, іріңді плеврит болғаны жайлы мәліметтер бар.
Энтеробиоз
Энтеробиоз – нәжіс ауыз механизмімен таралатын, созылмалы түрде өтетін, антопонозды, аса контагиозды инфекциялық инвазия.
Этиологиясымен эпидемиологиясы: мектепке дейінгі жастағы балалар арасында ең жиі кездесетін гельминтоз болып табылады.
Энтеробиоз қоздырғышы – острица, Enterobius Vermicularis (сөзбе сөз аударатын болсақ, ащы ішекте өмір сүретін құрт). Еркектері 2-5мм ұзындыққа дейін өседі, және алқызыл түсті болып келеді, ұрғашылары ірірек, олардың ұзындығы 9-12мм, түсі ақшыл-сұр. Ұрғашынынң құйрықтық бөлігі біз тәрізді үшкірленген, сол себептен оны острица деп атайды.
Жыныстық жетілген острицалар адамның ащы ішегінің дистальді бөлігінде, соқыр ішекте, құрт тәрізді өсіндіде және өрлемелі ішекте паразитирлейді, олар ішек қабырғасына бекіп, ішектің құрамындағы заттармен қоректенеді. Ұрғашыларды ұрықтандырғаннан кейін еркектері өліп қалады. Ұрғашылары адамның ішектерінде 3 айдан астам уақыт өмір сүреді. Жетілген ұрғашының жатырында 5000-нан 17000-ға дейін жұмыртқа жетіледі. Жұмыртқалар жетілген сайын жатыр керіліп, құрттың ішек қабырғасына жабысып тұру қабілеті бұзылады. Ішек перистальтикасы гельминттердің тік ішекке қарай тез жылжуына әсерін тигізеді. Белсенді қозғала отырып және тік ішектің қабырғасы бойымен жылжи отырып, ұрғашылар анальді тесік арқылы сыртқа шығады. Көбінесе бұл түнгі уақытта, яғни анальді сфинктер босансыған уақытта болады. Перианальді аймақтың ылғалды терісіне острицалар жұмыртқаларын салады, олар 3-4 сағаттан кейін инвазионды сатыға дейін дамып жетіледі. (№2 Слайд. Энтеробиоз қоздырғышының өмір циклы.)
Инвацияның жалғыз көзі – энтеробиозбен ауыратын науқас адам.Жиі энтеробиозбен инвазирленген адамның қолы арқылы зақымдалады. Тері бетіне және саусақтардың тырнағының астына острицалардың инвазионды дернәсілі бар жұмыртқалар қатты қышитын перианальді аймақты қасу нәтижесінде түседі. Острица жұмыртқалары іш киімге, төсек орынға, унитаз қабырғасына, басқа тұрмыс заттарына түседі.Жұмыртқалардың тез дамуына байланысты өзін-өзіне жұқтыру қаупі өте жоғары болады, және балаларда бұл өте жиі тіркеледі. Инвазионды жұмыртқа асқорыту трактісіне түскен кезде, одан дернәсіл шығып, ол 20-25 күннен кейін жыныстық жетілген күйге ауысады.
Патогенезі
Энтеробиоз кезінде острицалар науқас ағзасына және ішектің шырышты қабатына токсико-аллергиялық және механикалық әсер көрсетеді. Острицалардың өмір сүруінің нәтижесінде түзілген өнімдер, түрлі ферменттер ішектің шырышты қабатының, тіпті шырыш асты қабатының ұлпасын бұзып түрлі іздер, жолдар түзілуі мүмкін, ал бұл іздерге тек қана острицалар ғана емес, сонымен қатар патогенді бактериялар да енуі мүмкін. Қыз балаларда острицалар миграция кезінде сыртқы жыныс мүшелеріне, зәр шығарушы жолдарға еніп, вульвагинит, уретрит туындатуы мүмкін.
Жұқтыру факторлары :
Жұмыртқа төсек киім тағам
Ойыншақ ыдыстар
Шыбын.
Тағам және тұрмыстық жанасу.
Клиникасы
Энтеробиоз кезіндегі басты симптом перианальді аймақтағы қышу сезімі болып табылады. Қышу сезімі сыртқа шығып отырған гельминттердің шырышты қабатты тітіркендіруі нәтижесінде және острицалардың өмір сүруі барысында түзілген қалдық өнімдердің аллергиялық әсері нәтижесінде пайда болады. Қышу сезімі кешкі және түнгі уақытта пайда болады. Науқас қозғыш болады, оның ұйқысы бұзылады, бастың ауруы пайда болады, әр түрлі невротикалық реакциялар дамып, есте сақтау қабілеті төмендейді, ойлау қабілеті және физикалық жұмысқа деген қабілеті төмендейді. Жоғарыда аталған симптомдармен бірге іштің төменгі аймағында болатын ауырсыну, тәбеттің төмендеуі, сирек жағдайларда диарея болады. 3-4 күннен кейін жоғарыда аталған симптомдар жоғалып, 2-3 аптадан кейін қайтадан пайда болады. Острицалардың көптеп шығуы дене қызуы көтерілген кезде, кейбір антибиотиктерді қолданған кезде, күнделікті өмірде көп қолданбайтын ерекше тағамдарды көп мөлшерде қолданған кезде (апельсин, мандарин, лимон) байқалады.Бұрынғы уақытта энтеробиозбен инвазиялану интенсивтілігі өте жоғары болған. Мысал үшін, 1923ж. В.П.Подьяпольская деген дәрігер қайтыс болған баланың ағзасынан 2751 острицаны анықтаған. Қазіргі уақытта инвазия интенсивтілігі 50-100 гельминттен аспайды.
Диогностика :
Паразитологиялық зерттеу перианальды қырғыстан қырынды алу – 3 рет аралығы 2 3 күн.
Контагнозды гельминтоздармен ауырғандарды емдеу.
Балалар ұжымындағы топтарданбір рет тексерілген острицамен анықталған адамдар саны 15% және одан жоғары болған жағдайда топтың барлық балалары мен қызметкерлері емдеуге жатады.
Контагнозды гельминтоздарды алдын алу: Негізгі шаралар инфекциялық ауруларды анықтау мен емдеу және санитарлық индетке қарсы іс шараларды ұйымдастыру. Мектепке дейінгі балаларға білім беру ұйымдарында, мектеп интернаттары мен балалар үйлерінде жеке және қоғамдық гигиенаның сақталуына бағытталған іс шаралар кешені орындалу тиіс.
Гельминтоздарға зертханалық диагноз қою әдістері.
Зертханалық зерттеулер науқастың нәжісінде дуоденальдық сұйықтығына, қақырығында, несебінде, қанында, терісінде, бұлшық ет және дәнекер тіндерінде олардың фрагменттерін, жұмыртқаларын дәлнәсілдерін іздеп табуға бағытталған.
Нәжісті копрологиялық зерттеу: ең кең таралған әдіс болып табылады. Үйткені гельминттердің көпшілігі адамдардың ішек жолдарында паразиттік тіршілік етеді.
Санитарлық гельминтология
Тұрғын жерлерде сыртқы орта объектілерінің гельминттер жұмыртқалары және дәрнәсілдерімен ластану дәрежесін анықтау үшін зерттелінеді.
· Топырақ
· Ауыз суы
· Ашық қойма сулары
· Қалдық сулар
· Көкеніс және жемістер
· Тұрмыстық заттардан алынған шайындылар.
Санитарлық гельминтологияның міндеттері
1. Инвазияланған адам организмінен бөлініп щыққан гельминттер элементі түсетін сыртқы ортаны зерттеу.
2. Адамдарда гельминттердің берілу жолдарын анықтау
3. Сыртқы ортаны сұйықтыру арқылы гельмитоздармен күресу шараларын ұйымдастыру.
Гельминттердің жұмыртқаларымен дәрнәсілдерін зерттеу кезіндегі жалпы ережелер.
1- Жұмыртқаларды табу үшін микроскоптың кіші үлкейткішін қолданады.
2- Түссіз қабаты бар жұмыртқаларды жіберіп алмау үшін, көру айдынын шамалы күңгірттейді
3- Дайындалған препараттарды қабат әйнекшемен жауып зертеген тиімді.
4- Кору өрісінің ешқайсысын жіберіп алмау үшін, препаратты қатал түрде, өріс ретін сақтап қарайды.
5- Науқастың бірнеше паразиттермен инвазиялануын ескере отырып жұмыртқа құрылысының барлық бөліктеріне көңіл аударып қарап шығу қажет.
6- Егер зерттелінетін затта гельминттер жұмыртқасы табылмаса, апта өткен сөң қайталау керек.
Тест.
1. Гельминттер арасында ... ... .. және ... ... .. личинкаларды ажратады?
А) бауырлақ, асқазандық
Б) ішектік,ішектен тыс
С) өкпелік бүйректік
Д) паразиттік паразиттік емес
Е) арнайы және арнайы емес
2. Өмірлік циклы адамның қатысуынсыз аяқтала алмайтын гельминттер?
А) гельминтозооноздар
Б) гельминтоантропоноздар
С) гельминтология
Д) гельминтомия
Е) энтеробиотика
3. Жыныстық жетілген ұрғашы аскарида тәулігіне ... мың-ға жуық жұмыртқа шығарады.?
А) 100
Б)300
С)150
Д)240
Е)500
4. ... ... ..қоздырғышы – острица, Enterobius Vermicularis (сөзбе сөз аударатын болсақ, ащы ішекте өмір сүретін құрт).?
А) аскаридоз
Б) тенниоз
С)тениархиноз
Д)энтеробиоз
Е)гельминолепидоз
5. ... ... острицалар науқас ағзасына және ішектің шырышты қабатына токсико-аллергиялық және механикалық әсер көрсетеді. Острицалардың өмір сүруінің нәтижесінде түзілген өнімдер, түрлі ферменттер ішектің шырышты қабатының, тіпті шырыш асты қабатының ұлпасын бұзып түрлі іздер, жолдар түзілуі мүмкін ?
А) аскаридоз
Б) тенниоз
С)тениархиноз
Д)энтеробиоз
Е)гельминолепидоз
6. ... ... ...кезіндегі басты симптом перианальді аймақтағы қышу сезімі болып табылады. Қышу сезімі сыртқа шығып отырған гельминттердің шырышты қабатты тітіркендіруі нәтижесінде және острицалардың өмір сүруі барысында түзілген қалдық өнімдердің аллергиялық әсері нәтижесінде пайда болады. Қышу сезімі кешкі және түнгі уақытта пайда болады?
А) аскаридоз
Б) тенниоз
С)тениархиноз
Д)энтеробиоз
Е)гельминолепидоз
7. Бұрынғы уақытта энтеробиозбен инвазиялану интенсивтілігі өте жоғары болған. Мысал үшін, 1923ж. ... ... . деген дәрігер қайтыс болған баланың ағзасынан 2751 острицаны анықтаған. Қазіргі уақытта инвазия интенсивтілігі 50-100 гельминттен аспайды.?
А) В.П.Подьяпольская
Б) И.Ф.Гамалея
С)М.И.Квиский
Д)С.Э.Крупин
Е)В.А.Леванов
8. Қоздырғышы – шошқа цепені Taenia solium, құрылысы бойынша сиыр цепеніне ұқсас болып келеді, бірақ оның ұзындығы 1,5-2м ғана, ал мүшелер саны 800-ден 1000-ға дейін. Зақымдану көзі адам болып табылады.?
А) Бруцеллез
Б) гепатит
С) энтеробиоз
Д) тениоз
Е) гельминтоз
9. Ірі таспалы гельминт – жалпақ лентец – Diphyllobotrium latum тудырады. Ересек паразиттің ұзындығы 7-9м-ге дейін жетеді. Гельминт өзінің дамуы барысында 3 иені ауыстырады.?
А)гельминтоз
Б)энтеробиоз
С) тенниоз
Д) Дифиллоботриоз.
Е)аскаридоз
10. ... .. диагнозы перианальді қыру нәтижесінде гельминтты анықтау әдісіне немесе жабысқақ мөлдір лентаны қолдану әдісіне, сонымен қатар Рабинович (көз қалақшасына жағылған жабысқақ қабатпен жабыстыру ізін жасау) әдісіне негізделіп қойылады ?
А) аскаридоз
Б)дифиллоботроз
С)энтеробиоз
Д) тенниоз
Е)трихинеллез
11 . Аш ішекте және өт жолында тіршілік ететін паразит қарапайым жәндік:
A) құртамыш
B) қантышқақ амебасы
C) безгек паразиті
D) трипоносома
E) лямблия
12. Егер тұқым тіршілігін жойса-
A) Тұқым терең егiлгені.
B) Топырақ тығыз болғаны.
C) Қоректiк зат жетiспегені.
D) Ауа, су жетiспегені.
E) Топырағы тығыз, ауа, су, қоректiк зат жетiспегені.
13. Ыстық елдерде ұйқы ауруын таратушы
A) Лямблия
B) Трипаносома +
C) Лейшмания
D) Безгек
E) Құртамыш.
14 . Құтыруда берілу жолын көрсетіңіз
А)тағам арқылы
В)су арқылы
С)жануар тістегенде, сілекейі тигенде
Д)ауа-тамшылы
Е)ауа-шаңды
15. Сальмонеллездерге таралу тән
А)региональді
В)зональді
С)барлық жерде
Д)табиғи ошақтар
Е)синантропты ошақтар
16. Балалар ауруханасының медбикесінде кезекті дем алыстан кейін нәжісті бактериологиялық тексергенде сальмонеллалар анықталған. Оның жұмысы жайындағы сұрақты шешіңіз
А)жұмыстан шектемеу
В)кәсібін ауыстыру
С)науқастармен қатынаста болмайтын жұмысқа уақытша ауыстыру
Д)бактериологиялық тексеруді қайталамау
Е)вакциндеу
17. 30 жастағы инженер, жедел ауырды. Емхана дәрігерінің диагнозы "жедел дизентерия", стационарда сальмонеллез бактериологиялық тексеру арқылы дәлелдеген. Эпидемиологиялық анамнез: ауырар алдында туыстарында қарым-қатынаста болып, салат, торт, қуырылған қаз етін жеген. Қарым-қатынастағылар және үй иелері арасында 5 адамда осындай симптомдар пайда болған. Осы ошақта өткізілетін эпидемияға қарсы шараларды көрсетіңіз
А)ошақта дезинсекция жасау
В)барлық ауруларды госпитализациялау
С)ағымды дезинфекция жүргізу
Д)камералық дезинфекция жүргізу
Е)барлық қатынастағыларға жедел профилактика жүргізу.
18. Эпидемиологиялық қадағалау - бұл жүйе
А)медициналық көмек
В)ошақтағы эпидемияға қарсы шаралар
С)эпидемиялық процесті бақылау, талдау және болжау
Д)тұрғындарды эпидемияға қарсы шаралар
Е)эпидемиялық ошақтарды тексеру
19. Қала ауданында, қазан айында көп мөлшерде егеуқұйрықтар пайда болды. МСҚБ дез. бөлімінің лабораториясына 5 өлген егеуқұйрық жеткізілген және 10 тірі егеуқұйрық ұсталынған. Лабораторияда 2 өлген егеуқұйрықтан туляремия қоздырғышын бөлген. Инфекция көзіне бағытталған эпидеияға қарсы шараларды тағайындаңыз
А)дератизация
В)дезинфекция
С)дезинсекция
Д)халыққа иммунизация
Е)жедел профилактика.
20. Госпитальды сальмонеллездегі қоздырғыш көзін көрсет
А)сау тасымалдааушы
В)ауру адам
С)кенелер
Д)созылмалы тасымалдаушы
Е)жануарлар
№ 15Тақырыбы: Паразитизм биологиясы. Медициналық арахнология
Топ: Сд 201,202, 205, 206
Жұмыс бағдарламасынан көшірме:
Сағат саны – 2
Нені білу керек: Паразитизм биологиясы. Медициналық арахнология негіздері маңыздылығын меңгеру.
Нені істей білу керек: Паразитизм биологиясы. Медициналық арахнология негіздерін анықтау, зерттеу, атай білу.
Сабақ түрі: дәріс
Мақсаттары Паразитизм биологиясы. Медициналық арахнология негіздері туралы білімдерін қалыптастыру.
Білімділік: Организмдердің Паразитизм биологиясы. Медициналық гельминтология негіздерінің ерекшелігін,маңызын түсіндіру. Қарапайымдылар типі. Саркодалылар класы. Талшықтылар класы. Лабораториялық диагностикасы. Жұғу жолдары.
Дамытушылық: Студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыру. Медициналық биология мен генетиканың қырлары туралы түсініктерін дамыту.
Тәрбиелік: Мамандығын сүюге және пәннің болашақ дәрігерлерге маңыздылығы туралы айту. Медициналық биологияның зерттеу жетістіктерін қолданудың этикалық эстетикалық нормаларына түсінік беру. Жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сабақ барысында қолданылатын педагогикалық технологиялар:
• Ақпараттық технология
• Кәсіптік бағдар беру
• Интерактивті технология
• Сараптау саралау
Сабақ уақыты: 90 мин
Көрнекілік: плокат
Жоспар:
1
Ұйымдастырылу кезеңі
5 минут
2
Үй тапсырмасын тексеру
20минут
3
Жаңа материалды түсіндіру
40 минут
Жаңа материалды бекіту
10 минут
4
Қорытынды жасау
10 минут
5
Үй тапсырмасы
5 минут
1. Ұйымдастырылу кезеңі – 5 мин. Топтың және жеке кабинеттің сабаққа дайындығын тексеру. Сабақтың жоспарымен, берілген тақырыптың болашақ мамандар үшін маңыздылығымен таныстыру.
2. Үй тапсырмасын тексеру – 20 мин.
3. Жаңа материалдарды түсіндіру – 40 мин.
4. Жаңа материалдарды бекіту – 10 мин
Тапсырма
5.Қорытынды жасау – 10мин. Бағалау
6.Үй тапсырмалары – 5 мин.
7. Қолданылған әдебиеттер: Б.Бегімқұл Молекулалық генетика негіздері Фолиант баспасы Астана 2009., Сызбалар
Өрмекшітәрізділер (Arachnіda) – омыртқасыздардың бір класы. Дене тұрқы 0,1 мм-ден 17 см-ге дейін. Жер шарында кең тараған, 10-нан астам отряды, 60 мыңға жуық түрі бар.
Сарышаяндардың (Scorpiones отряды) 1500-дей түрі бар.Адамға ең қауіптісі тропикалық түрлері.Сарышаяндар Орта Азия,Кавказ,Қырым және Қазақстанның Оңтүстігінде кездеседі. Сарышаяндар шөлейт жерлерде,ескі қыстақтарда мекендейді. Киім, төсектерге,үй ішіне кіріп, түнгі мезгілдерде шағады.
Клиникасы.Сарышаян шаққан кезде адам қатты ауырып,тырыса бастайды.Шаққан жері ісіп,тіпті өліеттену байқалады.Жалпы улану белгілері:бас айналу,бас ауыру,құсу,ентігу,әлсіздік,адинамия,жүрек соғуы байқалады.Ауыр жағдайда жүйке жүйесіне әсер етіп:есі бұлыңғырланып,аяқ қолы тартылады.Тіпті кейбір кезде жүрек жетіпеушілігі болуы мүмкін.
Емі.Алғашқы көмек ,уы жайылған жерді тығыз таңып,шаққан жерге суық ұстап,новокаин егіп анальгетик беру керек (наркотик салуға болмайды).Дезинтокцикациялық емдеу,аяқ қолдың тартылуын емдеу,ауруды сездірмейтін дәрілер қолдану.
Өрмекшілер (Araneі). 27 мыңдай түрі бар. Қазақстанда 19 тұқымдасы, 400-ден астам түрі кездеседі. Бұлардың денесі бас-кеуде және бунақталмаған құрсақ бөлімінен тұрады. Осы екі бөлімі сабақшамен байланысқан (бас-кеуденің 7-бунағы). Хелицераларының ұшы қозғалмалы тырнақ тәрізді буынмен аяқталады. Оның түбінде улы безінің тесігі орналасқан. Бездерден бөлінетін сөлімен қорегін өлтіреді. 4 жұп аяқтары қозғалу қызметін атқарады. Құрсақтың соңғы сегментінің аяқтары 2 – 4 жұп өрмек сүйелдеріне айналған.
Қарақұрт (лат. Lathrodectus tredecimguttatus) - улы өрмекшітәрізділер тұқымдасына жатады. Толық жетілген ұрғашы қарақұрттың, (10-20 мм) қара, ал жетілмеген ұрғашысы мен аталықтарының, (4-7 мм) денесінде қызыл дақтары болады. Улы бездері кеуде-бас қуысына орналасып, өзекше арқылы хелицермен жалғасқан. Ақзаттан тұратын у өте күшті нейротроптық у. Адамдарды қатты уландырып, кейде елімге дейін жеткізеді Қарақұрттың уы жылан уынан 15 есе күшті.
Клиникасы. Қарақұрт шаққанда орны қатты ауырады, ауырғаны бүкіл денеге тарап, аяқ тартылады. Адамның басы ауырады, жүрегі жиі соғып, ентігеді, тілі күрмеледі, құсады, терлейді, сандырақтайды, есінен танады. Тіпті өліп кетуі мүмкін.
Емі. Марганецтік калий ерітіндісімен шайылған суық баспаны шаққан жерге қояды, зардап шегушіге көп су, физиологиялық ерітінді, жүрек дәрі-дәрмектерін береді.Жедел көмекті шақырады, немесе оны қарақұртқа қарсы сары су егетін емдеу мекемесіне жеткізеді. Емдеу дәрігердің тағайындауы бойынша жүргізіледі.
Бүйі (Lycosa sіngorіensіs) – өрмекшілер отрядының бүйі туысына жататын ірі өрмекші. Қазақстанның Шөл-шөлейтті, далалы аймақтарында кең тараған, әсіресе, ылғалы мол өзен-көл жағалауларында жиі кездеседі. Дене тұрқы 25 – 35 мм, өне бойын түк жапқан, түсі қоңыр, қара қоңыр, сарғылт. Бүйі ылғалды жерден тереңде 50 – 70 см ін қазып, сонда мекендейді. Жыртқыш жемтігін, көбінесе түнде аулайды. Ұсақ жәндіктермен қоректенеді.
Клиникасы. Бүйі шаққанда бірден білінеді.Шаққан жері ісіп,некроздалып бүкіл денеге тарайды. Адамның басы айналып, дене қызуы көтерілуі мүмкін.Мұндай ауруды тарантизм деп те атайды.
Емі.Тері астына,ауыр жағдайда көк тамырға қарақұрттың уына сарысу енгізіледі.Жүрекке қолданылатын дәрілер көктамырға жіберіледі.
Кенелер
Кене (Acarіna) – өрмекші тәрізділер класының бір отряды. Қазақстанда 3 отряд тармағы (акариформды,паразиттіформды және аз зерттелген пішендік кенелер), 10 тұқымдасы, 58 туысы, 236 түрі (иксод кенелерінің 51, гамаз кенелерінің 100, қызыл денелі кенелердің 24,қамба кенелерінің 52, аргас кенелерінің 9 түрі) бар. Республиканың барлық өңіріне кең тараған. Жер бетінде, теңізде, тұщы суда тіршілік етеді, ал жыртқыш және өсімдікқоректі кенелер жер қыртысында, ормандағы ағаш түбінде, өсімдік бетінде, ін мен ұя ішінде мекендейді. Дене құрылысы, пішіні мен түсі әр түрлі, ұзындығы 1,0 – 30 мм. Жұптасқан 1 – 2 көзі болады, көзсіздері де кездеседі.
Дернәсілінің 6 (3 жұп) аяғы, ересегінің 8 (4 жұп) аяғы бар. Терісі не кеңірдегі арқылы тыныс алады. Кейбір түрлерінде еркегі мен ұрғашысының жыныс айырмашылығы айқын белгіленген (жыныстық диморфизм). Ұрық шашу не іштей ұрықтану арқылы өсіп-өнеді. Партеногенез (еркек кенелердің қатысынсыз) арқылы да көбейеді. Арасында жұмыртқа салатындары да, тірі туатындары да бар. Кейбір кенелер барлық даму сатыларынан (жұмыртқа, алғашқы дернәсіл, дернәсіл, нимфа, ересек кене) өтеді, енді біреулері кейбір сатылардан өтпейді. Кене– адам, жануар және өсімдік паразиті, адамға бөртпе, сүзек, кене энцефалиті, туляремия, малға пираплазмоз сияқты табиғи-ошақты аурулар қоздырғыштарын таратады (иксод және аргас кенелері), мал денесінде қан сорып тіршілік ететін таспа құрттардың аралық иесі (сауытты кене); астық зиянкестері (қамба кенесі); адам мен малды қотырға (қотыр кенесі), дерматит пен жапон қызбасына (қызыл денелі кене.) шалдықтырады. Кенені құрту үшін акарицидтер мен биолиогиялық әдістер қолданылады. Кенелерді зерттейтін ғылым саласы акарология деп аталады.
Эпидемиологиялық тұрғыда маңызды кенелер:иксод кенелері (Ixodes persulcatus),жайылым кенелері (Ixodes dermacentor), аргас және гамаз кенелері.
Даму кезеңдері:жұмыртқа-дернәсіл-нимфа-кене
Кенелер - дара жынысты жәндіктер, жұмыртқа арқылы, кейбіреуі тірілей туып көбейеді. Кененің дамуы басқа өрмекшітәріздестерден ерекше. Жұмыртқадан үш жұп аяғы бар дернәсіл пайда болады. Ол жыныс жүйесі жоқ, сегіз аяқты нимфага айналады. Нимфадан ересек кене шала түрленіп дамиды.Нимфа (гректің нимфе деген сөзіне негізделеді) - қуыршақ сатысынан өтпей, шала түрленіп дамитын буынаяқтылардың дернәсілі. Мысалы, кенелердің дернәсілі қуыршақсыз түрленіп, ересек кенеге біртіндеп ауысады
Тайгалық кене адамға ең қауіпті ауру - энцефалит (ми ауруы) ауруын жұқтырады.Табиғатта тайга кенесі әр түрлі жануарлардың денесінде орнығады. Сорған қаны арқылы бір жануардан екінші жануарға энцефалит қоздырғышын таратады. Бірақ бұдан жануар ауырмайды. Осылай табиғатта ауру қордасы пайда болады. Кене энцефалитінің вирусы - тасымалдаушы жәндік арқылы таралатын қоздырғыш. Кене дернәсілі, нимфасы және ересек түрі белгілі бір аумақта бір жануарлардан екінші жануарларға ұзақ уақыт айналымда болады. Жұқпа қоздырғышы сақталатын осындай аумақ қандай болса да, бір аурудың табиғи қордалы деп аталады.
Тасымалданатын аурулардың табиғи қордасы туралы теорияны академик Евгений Никанорович Павловский және оның шәкірттері жасады. Қазақстанда бұл салала академик Илларион Григорьевич Галузо (және профессор М. М. Ременцова) көп үлес қосты.
Қышыма кене.Адам үшін қышыма кене - өте қауіпті жәндік. Оның мөлшері 0,2-0,5 миллиметрден аспайды. Сондықтан ұлғайтқыш әйнек арқылы ғана толық көруге болады. Қышыма кене адамның терісіне еніп, денені қышытады. Бұл құбылыс оның түлеген кездегі қабыршақтары мен бөлінді заттарының денеге сіңуінен болады. Қышыма кене мал денесінде жайлап, адамға көбінесе жылқыдан жұғады. Қышыма кененің әрекетінен денеде қотыр пайда болады. Адам немесе мал қотырлан мазасызданіп, арып-талып, әлсірейді. Қотырды денеге дәрі-дәрмек жағу арқылы ем дейді.
Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауыл шаруашылық малдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене болғанға дейін бір жануарды иемденсе - бір иелі; ал дернәсіл мен нимфа бір жануарда, ересек кене басқа жануарда паразиттік етсе - екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе - үш иелі кенелер тобына жатады.
Қансигек ауруы мал шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Мысалы, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында осы аурудың зардабынан малдардың 80 проценті шығынға ұшырайды. Аурудың ғылыми атауы — пироплазмоз. Ауру белгілері: малдың дене температурасы 41—42°С-ге дейін көтеріліп тыныш-сызданады, жүректің және асқазан жолының бұзылуы нәтижесінде қан сиеді, мал әлсіреп, ариды. Ауруды тасымалдаушы — жайылым кенесінің нәзікбас кене деген түрі. Жайылымда мекендейтін нәзікбас кенелер мамыр-тамыз айларында өте көбейіп кетеді де, мал осы мезгілде қансигек ауруына жиі ұшырайды.Бұл кенелер қорексіз 9 ай тіршілік ете алады, сондықтан кенелерді кездестірген жайылымнан малды 9 айдай кенесіз басқа табынға ауыстырса, мал пироплазмозбен ауырмайтын болады.
Акариформдық кенелер.Бұлар өте ұсақ топырақ бетіндегі жыртқыштар. Акариформдық кенелер денесі екіге протеросомаға, (алдыңғы жұп аяғы мен ауыз аппараты) және гистеросомаға (құрсағы мен артқы жұп 2 аяғы) бөлінген; паразитиформдық кенелер денесі құрсақ пен баскеудеден тұрады. Оның 4 жұп аяғымен ауыз аппараты, (басы) бар. Акариформдық кенелер құрамында қора, қышыма қотыр, жүн, қауырсын, су, өрмек сауыттылар, берішкенелері бар. Тоғышарформдық кенелер құрамына иксодид, аргазид және гамазидтер енген. Кенелер дерматиттер, қотыр ауруларын туғызады.
Қамба кенесі.Кенелер азық-түлік қорын бүлдіріп, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Микроскоппен ғана көруге болатын өте ұсақ кенелер (қамба, сүтсірне кенесі) азық-түлікті орынсыз ысырапқа ұшыратады. Әсіресе -қамба кененің зияны қисапсыз. Ол қамба ылғалданғанда өте тез көбейеді. Сөйтіп астық пен ұнды жеп, оны шірік иісті сұр затқа айналдырады.
Мамықкенелерқұстардың денесінде мекендеп, әкаяқ (әсіресе тауықта) ауруын туғызады. Мұндайда сирақтағы қабыршақтар қопсып, аяқта ақшыл томпақтар түзіледі де, ұлпа тіршілігін жояды. Сөйтіп, тауық саусағын қимылдата алмай, ақыры өледі.
Алма кенесі - тұрқы бір миллиметрге жетер-жетпес ұсақ жәндік. Ол алма, алхоры, шие, кейде алмұрт ағаштарына зиян келтіреді. Ұрықтанған кененің аналығы ағаш қабығының астында қыстайды. Сәуір айында қоректенуге шығады. Бүршік жарып келе жатқан жапырақтармен қоректеніп, соған жұмыртқалайды. Алма кенесі жаз бойы 7 - 9 рет ұрпақ береді. Бұларды жеміс ағашы гүлдеп болған соң және жапырақта кененің 2 - 4 дарағы байқалған жағдайда дәрілеу арқылы жоюға болады. Мәдени өсімдіктер зиянкестерінің бірі - өрмеккене. Мөлшері 0,2-1,0 миллиметрден аспайтын кішкене кенелердің тұтқы аяқтарында өрмек бездері болады. Бұлар бақ, бау, қозалы және жылыхана өсімдіктеріне орасан зор зиян келтіреді. Кенелер өсімдік жапырағынан шырын сорады. Сондықтан өсімдік өніп-өсе алмайды. Сөйтіп, әлсізденген өсімдік солады. ұрықтанған аналық кенелер қыркүйек - қараша айларында қыстамаға жатады. Олар ағаш немесе өсімдік бүрі жапырақ жайғанда қыстаған орындарынан шығады. Алма кенелері сияқты бұларға да қарсы күрес шарасы жүргізіледі.
Қансорғыш кенелер (Ixodіdae) – өрмекшітәрізділер класы, кенелер отрядына жататын тұқымдас. Жер шарында кең тараған мыңға жуық түрі белгілі (соның ішінде ең үлкен маңызы бар топ – Ixodes туысы). Қансорғыш кенелер – ең ірі кене, әсіресе, қанға тойып алғанда дене тұрқы үлкейіп 10 – 15 мм-ге, кейбіреулері 20 мм-ге дейін жетеді, аш кезінде 3 – 5 мм. Буынаяқтылардан айырмашылығы – денесі бас, көкірек және құрсақ болып буындарға бөлінбеген. Қансорғыш кенелер аналығының дене тұрқы аталығынан үлкен. Бұлар негізінен ашық далалық аймақтарда, мал жайылатын жерлерде тіршілік етеді. Ересек қансорғыш кенелер ірі жануарлардың (тұяқтылар, жыртқыштар) қанын, ал дернәсілдері – кеміргіштердің, жәндікқоректілердің, ұсақ жыртқыштардың, құстардың қанын сорады. Қансорғыш кенелер аштыққа өте шыдамды, әдетте, бірнеше айға, кейде тіпті 2 жылға дейін шыдайды. Қансорғыш кенелер жылына бір рет көбейеді. Өсімталдығы өте жоғары. Аналығы бір рет жұмыртқа (15 – 18 мыңдай) салады да, өзі өліп қалады. Қансорғыш кенелер – сарып, туляремия, пироплазмоз, қайталама сүзек, оба, гемоспоридиоз, т.б. ауруларды таратушылар. Олар ауру қоздырғыштарын (спирохеталарды, бактерияларды, вирустарды) кемірушілерден, жәндікқоректілерден, құстардан, жабайы жануарлардан өздеріне жұқтырып алып, бірнеше жыл бойы сақтап, адамды шаққанда жұқтырады. Бұдан адам және мал көп зиян шегеді. Мысалы, Қансорғыш кенелер шаққан малдың салмағы төмендеп, сүт беруі азаяды. Қансорғыш кенелердің ең қауіпті өкілдері Ixodes persulcatus және Ixodes rіcіnus – кене энцефалиті ауруын таратушылар. Табиғатта энцефалит вирусы ала тышқанда, кірпіде, сұр тышқанда және құстарда кездеседі. Ал Dermacentor pіctus және Hyalomma – туляремия, қырым геморрагиялық қызбасының таратушылары
Кенелермен күресу шаралары 4 бағытта жасалады:
1.Көп жылдық егістік жерлерді дамыту.
2.Кеміргіштерді жою-дератизация
3.Жануарларды акрацидтік препараттармен өңдеу-дезинцекция
4.Адам тұратын жерлерді өңдеу.
Адамдар арасында кене шағуымен байланысты аурулар тіркелсе,ол аймақтарды гексахлоран,карбофос,трихлофос дустымен немесе суспензия,эмульсиясымен немесе аэрозольдармен залалсыздайды.Өңдеу ерте кқктемде жүргізіледі.Өңдеуден соң 20-25 күнге дейін мал жаюға болмайды.Жергілікті жер қолайлы болса өртеуге де болады.Үлкен аймақтарды ұшақпен өңдейді.Жануарлардағы кенелерді жою үшін 6 % гексохлоран дусты,1% карбофос немесе хлорофос эмульсиясын қолданады.
Кенелерден сақтану шаралары:
1.Арнайы сақтандыру киімін кию қажет.Киім кең болмауы,балағы байланатын болу керек. Қара түсті киім болмайды,себебі кенелер көрінбей қалуы мүмкін.
2.Репеленттерді киімге,теріге жағу,акрацидтік препарпттар қолдану.
3.Әр 10-15 мин. сайын кенеге өз-өзін тексеру.
4.Жұмыстан соң киімдерді мұқият тексеру
5.Дем алыс орындарын,лагерлерді кенеге тексеру және мал жайылымдарынан қашықта орналастыру.
6.Жиналған кенелерді керосин құйылған банкаға салып,өртеу.Қатты жабысқан кенелерді май немесе вазелин жағып алу және орнын йод немесе спиртпен өңдеу.
Кенелерді жинау әдістері:
· Жалау әдісі
· Сүйрету әдісі
· Жіп немесе ұршық әдісі
· Ерлеу әдісі
1.Жалау әдісі ақ түті матадан 80х40см жалау жасалады.Жалауды ұзын таяққа байлайды да шуақты күндері кенелерді жинау басталады.Жалаумен шөптердің,өсімдіктердің үстінен оңға солға сипап жиналады.Әр 7-10 қадамнан соң жалау тексеріледі.
2.Сүйрету әдісі сүйрегіш ретінде 50х100см жұмсақ мата қолданылады,матаның екі шетінен жіп байлайды.Сүйрегішпен шөптің үстінен сүйреп өтеді және әр 20-25 қадамнан соң тексеріледі.
3.Кеміргіштердің індерінен кенелер қалың жіп,арқан қою арқылы жиналады.
4.Елеу әдісінде жиналған топырақ,құмды електеп,жиналған кенелерді тексереді.
Жәндіктер топтамасы
Жәндіктер, немесе бұнақденелер немесе шыбын-шіркейлер (лат. Insecta) – буынаяқтылар типіне жататын омыртқасыз жануарлар класы. Жер шарында кең тараған 1 млн-дай түрі анықталған (барлығы 1,5 – 2 млн. түрі болуы мүмкін). Жәндіктердің ең басты ерекшелігі – денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз кутикула (эпителий клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. Басында екі күрделі фасеттік көздері, қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай: инеліктер, тарақандар, дәуіттер, қоңыздардың аузы кеміруге; көбелектер, шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін маса, бит, қандала, цикада, т.б. аузы шаншып-соруға бейімделген. Жәндіктердің кейбір түрінде аузы болмайды (бөгелек, біркүндіктер).
Медициналық маңызды жәндіктер 4 топқа бөлінеді:
1.Паразиттік емес синантропты түрлері
2.Уақытша қан соратын экзопаразиттер
3.Тұрақты қан соратын паразиттер
4.Тіндік және іш қуысындағы паразиттер
Адам денсаулығына зиян келтіретін жәндіктер экзопаразиттер деп аталады. Оларға:бит,бүрге,қандала,тарақандар жатады.
Паразитті емес синантропты жәндіктер түрлері адамдар мекендейтін орталарда маусымдық табиғат өзгерісіне өзгеріссіз мекендейді.
Тарақандар отряды (Blattodea)
Тарақан. Үйлерде тарақанның 2 түрі кездеседі: жирен (қызыл түсті) және қара. Тарақан негізінен түнде шығады, ал күндіз еден мен қабырғалардың саңылауларына, ас үйдегі стол маңына, еденнің ернеу ағашқа ры на, плйталарға, жылу және су өтетін қүбырларға, т. б. қуыстарға жасырынады. Азық-түлік және әртүрлі мата, жібек, жүн, қағаз қалдықтарымен қоректенеді. Тарақан азықты былғайды және сонымен бірге ішек құртының жұмыртқалары мен әр түрлі жұқпалы аурулардың қоздырғыштарын (дизентерия, іш сүзек, полиомиелит және т. б.) тасуы мүмкін. Ішкі мүшелердің жалпы орналасу тәртібі өзен шаянына ұқсас, бірақ өзіне тән ерекшеліктері бар. Тарақандар-дара жынысты бунақденелі жәндік. Аталығының көбею мүшесі- қосалқы бездері бар екі кішкене аталықбез, ал аналығында жұмыртқа қалыптасып, пісіп жетілетін екі аналықбез болады
Күресу әдістері. Тарақанмен күресу үшін олар жұмыртқа салатын барлық саңылаулар мен тесіктерді мұқият бекітіл, күн сайын тамақ қалдықтарын жинап, азық-түліктің бетін жауып, бекітіл қою керек. Тарақанды жою үшін химиялық препараттардан мыналар қолданылады: хлорофостың ұнтағы және спирт қосылған 30 процентті ерітіндісін Фосфолан, Боракс, Неопинат, Сульфолан, Хлорак, Хлоропин, Неопин, Тальфон дусттары, Хло-рак, Хлорофос таблеткалары, сұйық дәрілер Дибром, Метасил, Хлороль, сондай-ақ аэрозольды препараттар Неофос, Прима— 71. Тұрғын, қызмет ететін қоғамдық және қосалқы үйлердегі тарақандарды жою үшін арнайы тұтқыштар шығарылады. Қорапқа 5 картон үйшіктер, жабысқақ масса жағылған туба және қалақша орнатылады. Үйшіктің ішіне шақыртқы жем тастайды. Сондай-ақ бормен немесе бор қышқылымен уландырылған шақыртқы жем тастау да кең таралған. Бураны бірдей мөлшерде ұнмен және құмшекермен араластырған жөн (Бурамақаласын қараңыз). Бор қышқылынан да қоспа дайындауға болады: 1 бөлігі бор қышқылы және 7 бөлігі су. Шақыртқы жемді раковина астына, қалдықтар салатын шелек маңына, ас үйдің бұрыштарына шашып тастайды, үш күннен соң оны жинап алып тастау керек.
Дезинсекциялау
Инсектицидтермен жұмыс істеген кезде сақ болып, тиісті нұсқауларды қатаң басшылыққа алып отыру қажет. Дезинсекциялау алдында бөлмедегі азық-түлікті, ыдыс-аяқты, балығы бар аквариумды, құстар мен үй хайуайдарын шығара тұру керек. Мұрын мен ауызға дәкеден жасалған таңғыш немесе 4 қабатталған дәке байлап алады. Дәріні насекомдар көп жүретін немесе ұя салған жерлерге себеді (плинтустар, қуыстар, мебель, қабырғалар-дағы саңлау, су құбырларының жолдары, батареялардың арты, суға баратын барлық жолдар және т. б.). Дустты резеңке шашқыштың немесе арнайы жасалған сауыттың көмегімен бүрку керек, сұйық дәріні щеткамен, бояу бүріккішпен және т. б. шашады. Тазарту жұмысы аяқталған соң, беті-қ мұқият сабындан жуады, бөлмені желдетіп алады. Препараттарды тағамдардан алыс, балалар мен үй хайуанаттарынан аулақ сақтау керек.
Қандалалар топтамасы (Heteroptero)
Қандала(Hemіptera) – жәндіктер класының бір отряды. Ауыз аппараты шаншып-соратын тұмсыққа айналған. 40 мыңнан аса түрі бар. Қазақстанда 32 тұқымдасы, 370 туысы, 1,5 мыңдай түрі белгілі. Негізгі тұқымдастары: су қандалалары, ескекшілер, төсек қандалалары, т.б.
Суаршын қандалалар (лат. Gerridae) - қандалардың бірнеше тұқымдастары. Дене ұзындығы 1-34 мм. 700-дей түрлері белгілі - ТМД-да 40 астам түрі бар. Су бетінде-ылғалды мүкте - су жағалауларында мекендейді; Halobates туысының түрлері жиектен бірнеше шақырым қашыкгыкта - тропикалық және субтропикалық теңіздер мен мүхиттардың су бетінде тіршілік етеді.
Төсек қандаласы .Қандаланың бұл түрі қанмен қоректенеді. Бұлар жарты жылдан астам уақыт қорексіз тіршілік етуге төзетіндіктен, үй-жайды мекендеп, адамның қанын сорады. Бұл қандалалардың басқа сүтқоректілерде паразиттікпен тіршілік ететін түрлері бар. Олар жарқанаттың, шақшылдақтың, құстардың денесінде паразиттікпен тіршілік етеді.
Қандаланы жою үшін әуелі олардың көп шоғырланған жерін анықтап алу қажет. Үйдегі мебельдердің қуыс-қуыстарын, кабырғаны, еденге төселген линолеумнің тігістері мен шет-шетін, плинтустарды т. б. жерлерді мұқият қарап шығу керек. Егер үйге жөндеу жүргізілетін болса, алдын ала дезинсекция жасаған жөн. Қандаланы жою үшін түрлі ұнтақтар мен 30 процентті спирт ерітіндісін және хлорофос қорытпасын; Фосфолан, Неопин, Хлорак, дусттарын; Дифос, Метасил, Тролен сияқты сұйық препараттарды; сондай-ақ Прима—71 және Неофос аэрозольды препараттарын қолданады. Бұларды алма-кезек ауыстырыл пайдаланған жөн, себебі қандаланың химиялық заттарға бойы үйренгеннен кейін препараттар әсер етпейтін болады. Улы препараттармен жұмыс істегенде сақ болып, көрсетілген нұсқауларды бұлжытпай орындау керек. Бөлме ішін улаған кезде темекі шегуге болмайды, себебі улы химикаттар тез жанғыш келеді. Жұмысты аяқтаған соң беті-қолды сабындан жуып, бөлмені желдетіп алған дұрыс. Улы препараттарды азық-түліктен бөлек, балалардың қолы жетпейтін, үй хайуанаттары бара алмайтын жерлерде сақтау қажет.
Бүргелер (лат. Aphaniptera) — жылықандылардың — құстар мен сүткоректі жануардың — қанын соратын ұсақ паразит насекомдардың бір отряды. Аузы шағуға, соруға икемделген, көзі екеу, кейбіреуі соқыр, қанатсыз, денесі түкті, жұмыртқа күйінде—12, дернәсіл түрінде — 8—100, ал қуыршақ қалыбында — 6—220 күндей болып, 965 күнге дейін тіршілік етеді. Хайуандардың, адамның қанын сорады. Оба таратқыш өте қауіпті мақұлық. Бұған жататындар: адам бүргесі мен егеуқұйрық бүргесі. Қос қанатты және катты қанаттыларга жақын. Ұзындығы 1-6 мм(еркектері ұргашыларынан үсақ) денесі бүйірінің екі жағынан сығымдалган шаш және жануарлар жүні мен құстар кауырсыны арасында жақсы козгалуға бейімделген. Екінші қайтара қанатсыздар. Көпшілік түрінде бір жүп қарапайым көздері бар(кейбіреулері көзсіз). Ауыз аппараты кесіп-тесіп-соруга бейімделген. Аяқтары әсіресе артқылары жақсы жетілген секіруге бейімделген. Толық өзгеріспен дамиды. Дернәсілдері құрт тәріздішіріген жануар қалдықтарымен қоректенеді. Піллэ ішінде куыршактанады. 3 жылға дейін өмір сүреді. 1000 түр белгілі, кең таралған. Бүрге адам және жылы канды жануардың сыртқы тоғышарлары оның ішінде адам бүргесі (Pulex irritans) ит бүргелер (Ctenocephalides canis) егеукүйрык бүргелер (Ceratophyllus fasciatus) алакүрт түрлері бар. Бүргелер оба егеуқұйрық бөртпе сүзек аурулар қоздырушыларын тасымалдап гельминттердін аралық иелері болып келеді
Адамның денесін шағатын жерлері– аяғы, балтыры, тобығы. Жәндіктің шаққан жері қатты қышиды, қасығаннан кейін ол жер іріңдейді. Олардың шаққаны масаның шаққанынан мүлдем бөлек, себебі жара оңай жазылмайды, шаққан жерінде ұзақ уақыт кішкентай тыртық қалады.
Жануарларда паразиттің болу белгісі – бүргенің шаққаны ауыртады, қатты қышиды және тері іседі. Жануарлар дуылдап қышыған жерін аяқтарымен қасиды, терісінен бүргені тісімен ұстап алады, сол кезде терісін тырнап жарақаттайды. Бүргесі бар иттер мен мысықтар қатты қиналады, әртүрлі ауыр өтетін ауруларды жұқтыру мүмкіншілігі арта түседі. Жануарларды емдеу– жануарлардың денесінен бүргені өлтіру үшін дус, ерітінділер, эмульсия, шампундар мен аэрозолдар түріндегі инсектицидтерді пайдаланады. Препараттарды таңдау кезінде оның қанша уақыт әсер ететіндігі, жануарларға зияны ескеріледі. Инсектицидтердің әсері тек түрі мен сапасына ғана емес жануардың терісіне мұқият жағуға да байланысты.
Қозғалысы – пәтерге бүргелер тасымалдаушыға жабысып (жануарларға, адамға), подъезден, жертөледен (саңылаулар арқылы) немесе көршілер (таракандар сияқты) арқылы кіруі мүмкін.Үй жануарлары паразитті көшеден басқа жануарлардан жұқтырып әкелуі мүмкін.
Бүргемен күресу жолдары. Жануарларда бүрге көбіне жүні қалың жерлерінде, олар құйрығында және аяғында (қолтық астында) болады. Бөлмеде бүрге 1 метр биіктікте тіршілік етуі мүмкін: әр түрлі заттарда, жұмсақ ойыншықтарда, саңылауларда, жиһаздарда, кілемдер мен паластарда, плинтус астында.
Іш киімді, жұмсақ ойыншықтарды, шәркейлерді және бүргелер қоныстанып алды деген заттарды ыстық сумен жуу керек, жастықты қағып екі-үші күнге күннің көзіне жайып қою қажет.
Инсектицидтерді таңдаған кезде құрамына қарау қажет. Хлорорганикалық қосынды жаәндіктерден жақсы қорғайды, бірақ олар адамдардың, жануарлардың, өсімдіктердің тіндерінде жиналатын қасиеті бар, бұл ағзаның улануына әкелуі мүмкін.
Еденді, плинтустарды 4-5 күн жумаған абзал. Бүргелер бір тәулік ішінде өледі, бірақ бірден құрып кетпейді, бұл қалыпты жағдай: 1-2 апта ішінде салған жұмыртқалардан бүргелер шығады. Өңделген қабатқа шығып олар да 1-2 тәулік ішінде өледі.Фосфорорганикалық қосынды мен карбонат онша улы емес, тұрмыста қолдануға болады (Дихлофос құрамында осы заттар бар).Пиретрум мен пиретроидтардың да улы заттары ең аз деп есептеледі, оның әсері 5 айға дейін созылуы мүмкін.
Алдын-алу үшін инсектицидтер сіңірілген әртүрлі қарғыбаулар қолданылады.Ең бастысы қолданар алдында – дәке таңғыш таңу керек немесе мұрынды және ауызды сүлгімен жабу қажет, себебі пайдаланған зат тыныс алу жолына түссе ауа жетпей тұншығып, бас айналып, жүрек айнып, естен тану мүмкін.
Қансорғыш масалар (Culicidae) – қосқанаттылар тұқымдасына жататын жәндіктер. Дүние жүзінде кең тараған 2500-дей түрі белгілі. Қазақстанда 100-ге жуық түрі бар. Денесінің ұзындығы 8 мм-дей. Денесі, кейде қанаттары да қабыршақпен қапталған. Ауыз қуысы соруға бейімделген, мөлшері басының ұзындығынан бірнеше есе артық болады. Аналықтары омыртқалы жануарлардың қанымен қоректенеді. Дернәсілдері негізінен суда және ағаштың жарықтарында дамиды, араларында планктондары да бар. Қансорғыш масалар – зиянды жәндіктер, олар көптеген жұқпалы ауру таратушы болып саналады; қараңыз Безгек масасы.Ұрғашы масалар омыртқалы жануарлардың қанымен қоректенеді. Дернәсілдері тоған суларда, су толған ағаш қуыстарында, қыста суға толған үй подвалдарында дамиды. Олардың кейбір түрлері жыртқыштар, немесе сүзгіштер, кейбіреулері өсімдік, басқа да судағы заттардың бетіндегі қарапайымдыларды қырып, қоректенеді. Қ.м. көптеген ауру қоздырушыларын тасымалдайды. Орманды аймақтарда масаның ең қалың түрлері Aedes туысына жатады. ТМД кеңістігінде олардың 5 түрі белгілі.
Ғалымдардың зерттеуінше, масалар адамдарды төмендегі себептерге байланысты көбірек шағады:Қанымыздан ақуызды алу мақсатымен шағатындықтан, кейбір қан топтары дәмдірек болатыны таң қалдырмайды. Басқа қан топтарына қарағанда, бірінші қан тобындағы адамдар масаға көбірек таланады екен. Бұдан кейінгі орында үшінші топтағылар тұр.
85 пайыз адамдар қаны туралы масаларға мәлімет берсе, 15 пайызы олай жасамайды. Мұнымен қатар масалар өз құрбандарын тыныс алған кезде бөлініп шығатын көмірқышқыл газы арқылы іздеп табады. Ауыз қуысының ерекше құрылысының арқасында көмірқышқыл газын 50 метр жерден сезеді. Балалар көмірқышқыл газын үлкендерден аз мөлшерде талап ететіндіктен масалардың назарына ілікпей азырақ таланады. Және көмірқышқыл газына қоса сүт қышқылы, аммиак, несеп қышқылы және өзге де термен қоса шығатын заттектердің арқасында шағуға болатын адамдарды тез табады. Оларды температурасы жоғары адамдар қызықтырады. Сол себепті физикалық жаттығулар жасайтын адам ағзасындағы сүт қышқылының мөлшерін арттырып, массаларды өзіне тарта түседі.
Ғалымдардың анықтауынша, масалар шағуына терідегі бактериялар да әсер етеді. Бактериялар аз орналасқан жерлерге жоламайтыны да қызық. Олар үнемі тобықтың айналасын, балтырдың төменгі жағын шағатындарын осымен түсіндіруге болады.Масалар иіс сезу мүшелерімен қатар көру мүшелерін де жақсы пайдаланады. Егер қара, көк, қызыл киімдер киіп жүрген болсаңыз, олар сізді бірден тауып алады. Бұл тұжырымдаманы енгізген Флорида университетінің энтомологі Джеймс Дэй (James Day).
Масалар шақпас үшін:
- Жәндіктер насыбайгүл, эвкалипт, қалампыр, бәден өсімдіктерінің иісінен қашады. Осылардың майын денеңізге жағып қойсаңыз масалар жоламайды.
- Бөлме ішіне насыбайгүл мен мойыл жапырақтарын турап қойсаңыз болады.
- Түтіннің иісін жеккөреді. Сол себепті жатар алдында бөлмеге арша жақсаңыз болады.
Масалаларды жою үшін:
Бөлмелерде қанатталған масаларды жою үшін 3,6 мл Фуфанон-супер дәрілік заты 996,5 мл суда езіледі. Масалар қонған жерлерді жақсы желдететін бөлмелерде дәрілік затпен ішінара суландырады, сондай-ақ құрылыстың сыртқы қабырғаларын жұмсалу нормасы сұйықтықтың сіңбеуіне 50 млм2 (шыны, кафель) және сіңуіне байланысты 100 млм2 құрайды.
Масалардың личинкаларын жою үшін 1,5 мл Фуфанон-супер дәрілік затын 998,5 мл суда езу қажет. Дәрілік зат балық шаруашылық бағытындағы және қала суаттарының су айдындарының беттерін өңдеу біркелкі жүргізіледі:200 млм2 сұйықтықтың жұмсау нормасында тұрғын үйлердің төлелерінде, ағынды суларда, өрт сыйымдылықтарында қайта өңдеуді масалардың 2-3 жастағы личинкалары пайда болғанда энтомологиялық көрсеткіштер бойынша жүргізіледі.
Шыбын, қысқамұрттылар (Brachycera) – қосқанаттылардың бір отряд тармағы. Жер шарында кең тараған. Бұлардың мұртшалары қысқа, үш бунақты. Денелері жуан, дернәсілдерінің басы, аяқтары болмайды, құрт тәрізді. Қуыршақтары жалған піллә ішінде жатады. Ересек жәндік қуыршақ қабын түзу тігіс бойымен жарып немесе қуыршақ қабының үстіңгі жағындағы дөңгелек қақпақша арқылы сыртқа шығады.
Негізгі тұқымдастары:
сона
кірпішыбындар
бөгелек
нағыз шыбындар
ызылдақ шыбындар
өлексе шыбындар
барылдақ шыбындар
астық шыбындар
гүл шыбындары
қансорғыштар
Шыбын— көптеген жұқпалы ауруларды — дизентерия, асқазан сүзегін, полиомиелитті және басқа қоздырғыштардың таралуына себеп болады; сондай-ақ олар ішек-қарын құрттарының жұмыртқаларын да таратады. Үйдегі шыбын жыл бойына (жылы үй-жайларда) өсіп-өнгіш келеді.
Бөлме шыбындары (Musca dosmestica).Барлық тұрғын жерлерде,дүкен,асхана,мал қорларында таралады.Сұр түсті,денесіндегі 4 сызықтары анық көрінеді.Ауыз аппараты жалап-сорғуға бейімделген,сұйық заттарды сорады,тұмсығымен құрғақ заттарды жалайды, сілекей арқылы оларды ылғалдайды.Аналық шыбындары шіріген өсімдіктер мен жануар қалдықтарына,тамақ қалдықтарына,қоқыстар үйілген жерлерге,шіріген заттарға,адам нәжісіне жұмыртқалайды.
Шыбындар 1 ай өмір сүреді,500-600 ге дейін жұмыртқалайды,көктемде температура 10 С градустан жоғары болғанда белсенді болады.Бөлме шыбындары 3-5 км дейін ұшады.
Үй шыбыны.Muscina stabulans.Үй шыбындары бөлме шыбынынан үлкендеу,сарғыш түсті. Барлық жерде,әсіресе ауылды жерлерде көп таралады.Малдың қиына,көңге,әжетханаларға жұмыртқалайды.Адамның тұрғын бөлмелеріне ұшып кіреді,тамақ қалдықтарына,ет,балық, сүт өнімдеріне жұмыртқалайды.
Көк ет шыбыны Calliphora.Көк ет шыбындары тұрғын жерлерде және жабайы табиғатта кездеседі.Денесі көк түсті,көлемі ірі.Өлік малда, ет қалдықтарында ,нәжістерде жұмыртқалайды.Кейде ашық жарақаттанған жерге жұмыртқалайды.Тамақ қалдықтарымен ішекке түссе миаздарын тудырады.
Күздік күйдіргі шыбыны (жигалка)- қансорғыш шыбын,жануарлардың,адамның қанымен қоректктенеді,шаққаны өте ауыр, қышиді.Көбіне мал қорларында мекендейді.Ұзындығы 5-6 см,сұр-қоңыр түсті,кеуде бөлігінде ұзыннан түскен 4 қара жолағы,құрсағының жоғары жағында қара дақтары барТамыз,қыркүйек айларында саны күрт көбейеді,күйдіргі, туляремия, іріңді инфекцияларды таратады.
Шыбындарға қарсы күрес шаралары. Шыбынға қарсы күрестің ең басты шарты — тазалық. Үй-жайларда шыбынның өсіп-өнуіне жол бермеу үшін ас-судың бетін жауып ұстау, ас үйдегі тамақ қоқымын қақпағы жабылатын шелекке жинау, оны күнделікті төгіп, ыдысын жуып тұру, ауладағы қоқыс-қалдықтарды қақпағы жақсы жабылатын темір ыдысқа не жабық жәшіктерге жинау керек. Мал немесе құс ұстаған жағдайда қора-қоп сының таза болуын қадағалау; көңді уақытында шығарып, мал жеміне деген қалдықтарды жабық ыдыста сақтау қажет. Шыбын құрттарын жою үшін қоқыс салатын жәшіктердің астын, маңайын 10 күнде бір рет карбол қышқылымен (1 шаршы метрге 1,5 л есеппен) немесе хлорофостың суға еріткен 3%-тік ерітіндісімен дәрілейді. Дәретханалар мен жуынды төгетін шұңқырлы ардағы шыбын құрттарын жою үшін олардың үстіне құрғақ хлорлы әк —1 шаршы метге 1 кг немесе хлорофостың суға еріткен 3%-тік ерітіндісін себу керек. Шыбын құрттарына қарсы Тролен пайдаланылады. Шыбынға қарсы хлорофос таблеткаларын немесе оның ұнтағын пайдалануға болады. Таблетканы немесе оның ұнтағын табақшаға салады да, 1 ас қасық су құнды (аздап құмшекер қосуға болады). Кеуіл қалмау үшін су құйып тұру керек. Таблетка немесе оның ұнтағы 10—12 күнге дейін күшін жоймайды.
Шыбынға қарсы Мухолов деп аталатын жабысқақ қағаз, сондай-ақ сықпа түрінде шығарылатын Мухолов және Муксид сияқты жабысқақ массалар қолданылады. Сықпаның ішіндегісін сығын, бір бет қағазға жұқалап жанды да, шыбын жиналатын жерлерге қояды. Шыбынға қарсы сондай-ақ аэрозольді Нефос және Дихлофос препараттарын, Неопин дустын да пайда- лан ады. Бұлардың адамға және жылы қанды жануарларға зияны жоқ. Үй-жайларға шыбын кіргізбес үшін терезеге көзі тар сым тор не дәке керіп шегелеуге, ал желдеткіштерге таспалан тілінген қағаздан қорғаныш перде ұстауға болады
Вольфарт шыбыны (Calliphoridae) - саркофагид тұқымдасының шыбыны.
Денесі 9-14 мм түсі - күлгін-сұрғылт, мұрттары мен аяқтары қара. Оңтүстік Еуропа, Солтүстік Африка, Орталық және Солтүстік Азияда таралған. Шыбын табиғатта өсімдіктерде - өлекселерде кездеседі, қора-жайға жоламайды. Тірі табатын шыбындар. Ұрғашылары ұзындығы 1 мм. 120-200 балаңқұрттарын жануарлар, кейде адамның дене жарақаттарына (құлағына, көзіне, аузына, танау тесігіне( салады. Балаңқұрттар бұл жерден маңдай, мұрын қуыстарына еніп өте ауыр миаз ауруын туғызады. Балаңқұрттар дамуын 3-5 тәулікте аяқтап (18 мм дейін жетеді) жерге түсіп қуыршақтанады. Бір жылда 6 рет тұқым береді. Көбінесе миазбен төл аурады. Зақымданған жануар жарасында жүзге тақау балаңқұрт болуы мүмкін. Әлсіреген жануарлар миаздан кейде өледі.
Шіркей (Sіmulііdae) – қосқанатты қансорғыш жәндіктердің тұқымдасы (қ. Қосқанаттылар). Жер шарында кең тараған, 1000-нан астам түрі белгілі. Дене тұрқы 2 – 4 мм, Шіркейдің көпшілік түрінің аналықтары – құстар мен сүтқоректілердің қансорғыштары. Аталықтары өсімдік шырынымен қоректенеді. Дернәсілдері ағын суларда субстратқа бекініп, тіршілік етеді. Қуыршықтарының бір бөлігі пілләмен оралған. Ересек шіркейлер судан тыс тіршілік етеді. Негізінен таңертең, ымыртта ұшып, осы кезде адамдарды шағады. Сілекейі улы. Шіркейлердің шаққанда жергілікті (папулалар, ісіктер, тағы басқа) және жалпы (гиперемия, дене температурасы көтеріледі, тағы басқа) реакциялар пайда болады. Бұлар адам киімінің астына, көзге, құлаққа кіріп кетеді. Кейбір түрлері адамда және сиырларда, бұғыларда – онхоцеркоз; құстарда – гемоспоридиоз; сондай-ақ туляремия және түйнеме ауруларының қоздырғыштарын таратады.
Москиттер-майда ұшатын қансорғыш жәндіктер ,дене ұзындығы 5-3 мм,сары немесе қоңыр түсті, көздері қара,үлкен.Денесінде майда қара түктері бар,сондықтан үлкендеу болып көрінеді.Қанаттары тар үшкір.Қанды тек қана аналық түрі кешке және түнде сорады.1 айға жуық өмір сүреді,2-3 рет жұмыртқалайды.Даму кезеңдері:жұмыртқа-дернәсіл-қуыршақ-ересек москит.Москиттер лейшманиоз,флеботомды қызба ауруларының қоздырғыштарын таратады.
Москиттермен күресу шаралары:
1. Дезинсекция-күндіз тығылатын,көбейетін жерлерінде жою
2. Терезе,есікті торлау
3. Репеленттер қолдану.
Шіркейлерді жинау әдістері.Жинау үшін пробирка,эксгаустер,жабысқақ қағаз қолданылады.Шіркейлердің таралу мезгілін анықтау үшін 10 күнде 1 рет жинау қажет. Тұрғын үй,елді мекендерді жинау үшін бір қораға 10 жабысқақ қағаз қойылады:4- тұрғын бөлмеге,6-сарайға,мал қораға.
Табиғатта жинау үшін Петрищева әдісі қолданылады-кеміргіштер ішіне жабысқақ қағаз ілінеді.
Тест
1.Зардапты вирустар, микоплазмалар, хламидийлер, риккетсиялар, спирохеталар организмге еніп, онда өсіп-өну және өмір сүру салдарынан туатын аурулар?
a)асқазан жарасы
б)ісіктер
д)қабыну
е)сол аймақтың гипертрофиясы
2.Қоздырғыштар тасымалдаушының қан жүйесіне қан сору арқылы түсіп,жұғатын әдіс?
a)инокуляция әдісі
б)контаминация әдісі
с) трансмиссивті инфекциялар
д)механикалық әдіс
е)биологиялық әдіс
3. Қоздырғыштар жәндіктердің нәжісімен адамның сыртқы терісіне түсіп , шағу кезінде зақымдалған тері арқылы адамның денесіне түсу арқылы жұғатын әдіс?
a) инокуляция әдісі
Б)контаминация әдісі
с) трансмиссивті инфекциялар
д)механикалық әдіс
е)биологиялық әдіс
4.Арнайы емес таратушылардың екінші атауы?
a) ауа арқылы таратушылар
Б)механикалық таратушылар
с) биологиялық таратушылар
д)нәжіс арқылы таратушылар
е)топырақ арқылы таратушылар
5.Өрмекшітәрізділер топтамасының ішіндегі ОҚО,Орта Азия,Кавказ жерлерінде кездесетін қауіпті түрі?
a) өрмекшілер
б)бүйі
с) құс жегіштер
д)қарақұрттар
Е)сарышаяндар
6. Шаққан кезде адам қатты ауырып,тырысады және шаққан жері ісіп,тіпті өліеттену байқалады.Жалпы улану белгілері:бас айналу,бас ауыру, құсу, ентігу,әлсіздік,адинамия,жүрек соғуы байқалады.Бұл қай жәндік шаққан кезде?
a) өрмекшілер
б)бүйі
с) құс жегіштер
д)қарақұрттар
Е)сарышаяндар
7.Lathrodectusқай топ жәндігінің латынша атауы?
a) өрмекшілер
б)бүйі
с) құс жегіштер
Д)қарақұрттар
е)сарышаяндар
8. Шаяндар отряды,өрмекшілер отряды,кенелер отрядының жәндіктері қай класқа жатады?
a) қосқанаттылар класы
Б)өрмекшітәрізділер класы
с) құс жегіштер класы
д)кеміргіштер класы
е)сарышаяндар класы
9.Кенелердің даму кезеңі қандай?
А)жұмыртқа-дернәсіл-нимфа-кене
б)кене-нимфа-ересек кене
с) жұмыртқа- дернәсіл-кене
д) дернәсіл-нимфа-кене
е) жұмыртқа-дернәсіл-нимфа
10.Энцефалит ауруын жұқтыратын кененің ең қауіпті түрі?
А)тайга кенесі
б)иксод кенесі
с) қамба кенесі
д)аргас кенесі
е) гамаз кенесі
11.Қырым гемморагиялық қызбасын тасымалдайтын кене түрі?
а)тайга кенесі
б)иксод кенесі
С) жайылым кенесі
д)аргас кенесі
е) гамаз кенесі
12.Цуцугамуши қызбасының қоздырғыштарын тасымалдайтын кене түрі?
а)тайга кенесі
б)иксод кенесі
с) жайылым кенесі
д)аргас кенесі
Е)қызыл денелі кенелер
13.Медициналық маңызды жәндіктер неше топқа бөлінеді?
А)4
б)2
с) 5
д)6
е)3
14. Азық-түлік және әртүрлі мата, жібек, жүн, қағаз қалдықтарымен қоректенетін жәндіктер түрі?
А)тарақандар
б)кенелер
с) бүйілер
д)сарышаяндар
е)қарақұрттар
15.Аналық шаш биттері қанша уақытта неше градуста өледі?
а)+40С-та 7-8 күнде
б)+30 С-та 1 сағатта
с) +10 С-та 5-6 күнде
д)+20 С-та 1 аптада
е)+30 С –та 1 тәулікте
16.Киім биттерінің шаш биттерінен айырмашылығы қандай?
а) ірілеу,құрғақ және ыстыққа төзімді
б)майда,аз қимылдайды
С) ірілеу,құрғақ және ыстыққа төзімсіз
д)өте ұсақ болады
е)ұзақ өмір сүреді және көп жұмыртқалайды
17.Педикулезге тексеру қалай жүргізіледі?
а) бөлме ішінде
Б)жарық және терезеге жақын жерде
с) терезеге жақын қараңғы бөлмеде
д)аулада жүргізіледі
е)аурухана палаталарында
18.Педикулезге тексеру балабақшада қанша уақытта жүргізіледі?
а)1 айда
б)2 аптада
с) күнде
Д) 1 аптада
е)1 тәулікте
19.Эпидемиологиялық тұрғыда адам айналасында тіршілік ететін бүргелер неше топқа бөлінеді?
а)5
б)8
с) 2
Д) 4
е)3
20.Адам бүргесі қанша уақытта толық даму кезеңінен өтеді?
а)5-6 күнде
б)8-100 күнде
с) 6-220 күнде
д) 7-12 күнде
Е)19-332 күнде
87.Гельминтоздардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 261
88.Жалпақ құрттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 265
89.Опистархоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 265
90.Клонорхоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 268
91.Тениаринхоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 269
92.Эхинококкоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 272
93.Гименолепидоздар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 276
94.Дифиллоботриоздар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 279
95.Жұмыр құрттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 282
96.Трихинеллез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 283
97.Аскаридоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 285
98.Энтеробиоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 289
99.Тест ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 294
Тарау. Медициналық арахноэнтомология
100.Арнайы және арнайы емес таратушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 299
101.Өрмекшітәрізділер класы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..300
102.Кенелер және оларды жою әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 303
103.Жәндіктер класы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 309
104.Тарақандар отряды (Blattodea) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 310
105.Қандалалар отряды (Heteroptero) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 312
106.Биттер және оларды жою әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 313
107.Бүргелер және оларды жою әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 315
108.Масалар және оларды жою әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 317
109.Шыбындар және оларды жою әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 320
110.Шіркейлер және оларды жою әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 323
Тарау. Медициналық гельминтология - Лекции.Орг
Адамның гендік аурулары. адамның тұқым қуалайтын ауруларына диагноз қоюдың және алдын-алудың қазіргі кездегі әдістері
Адамның тұқым қуалайтын аурулары. Адамның хромосомалық аурулары
Вакцинация
ДНҚ жасау
Тұқым қуалайтын аурулар
Модификацияланған ағзаға генді вектормен енгізу
Медициналық биотехнология. Кітап
Тұқымқуалайтың аурулардың профилактикасы және лабораториялық диагностикасы
Тұқым қуатын аурулардың пайда болу себептері
Генетика ғылымының салаларына сиппаттама беру
Жазаның жүйелерінің және түрлерінің жалпы сипаттамасы
Литосфера ж/е топырақ жамылғысының техногенді ластануының негіздері.
Азаматтардың денсаулығына келтірілген экогендік зиянның ұғымы және оның қалыптасуы механизмі
Жүзедегі дипломдық жобада қарастырылған КИВЦЭТ-ЦС автогенді балқыту үшін шихта дайындау үрдісі
Сорғыш сипаттамасы
Медициналық генетика және кейбір тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу мен емдеу
«Алматылифт» ЖШС-нің жалпы экономикалық сипаттамасы.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
ОҚО кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаментінің жалпы экономикалық сипаттамасы
Педагогикадағы оқыту принципінің сипаттамасы