Цилиндрлі тісті берілісті құрастыру



2.2 Дәрiстік сабақ конспектiлері
1-Дәріс. Монтажды жұмыстарда қолданылатын жобалы және техника-лық құжат
Өндірісті жобалау жұмыстары – жөндейтін және монтажды технологиялық өндірісті анықтайтын басты құжаттар. ӨЖЖ жұмыстарды қауіпсіз және көбінесе тиімді әдістермен жұмыс істеуді қарастырады, еңбек сыйымды-лығымен өздік бағасының төмендеуіне әсер етеді, жалғастыруын қысқартады және сапасын жоғарлатуды қарастырады. ӨЖЖ монтажға және технологиялық жөндеу құрылғылары өндіріспен өндіріледі және мамандандырылған өндірістер жолдауларымен генподрядты өндіріспен ақылдасып жөндеу немесе монтаждау өндірісінін бастығымын расталады.
ӨЖЖ жасауда басты шығарылатын өнімдер мыналар: құрылыс өндірісінін жобасы; өндірісті алаң мен кұрылыс алаңның басты жобасы; құрылыс сызулары; жинақталынған және кұрастырылған сызу кұралдары; құбыржолы және құрылғылардың жұмыс істейтін сызулары; объектінің және құрылғының жұмыс істеу уақыты анықталған.
ӨЖЖ құрамы мен құрылысы
ӨЖЖ технологиялық монтаж құрылғылары жалпы алаң бөліктерінен және бөлек объектінің монтажды құрылғылар бөліктерінен тұрады.
“Жалпы аудан ӨЖЖ” бөлімінде келесі сызбалар қарастырылады: құрлысбасжоспар уақытша ғимараттар көрсетілумен және көліктік коммуника-ция, монтажды сызбасы, блоктардың орналасу сызбасы жинау аудандарында, газ магистралінің сызбасы, жүккөтергіш механизмдерінің монтаж сызбалары, керек, жабдықтардың тізімі, құрал-сайман және қосымша материялдар, металлпрокат, құбыр және түсініктеме хатқа тапсырыс беру спецификациясы болу керек. Онда жабдықтар және іске қосу мерзімі туралы қысқаша сипаттамалар келтірілу керек.
ӨЖЖ жеке объектілерді монтаждау бөлімдеріне келесілер: жоспар және монтаждалу объектінің қималары және подъезді жолдар, монтажды блоктарға жабдықтарды бөлу сызбалары және монтаждық орындалу реті, жұмыс сызбалары блоктарды монтаждау және жинау үшін, монтажды және пісіру формулярлары, жұмыс өндірісінің локальді графигі және түсініктеме хат жатады. Онда жұмыс көлемі туралы нақтылы мәліметтер келтірілген, қабылданған жұмыс өндіріс технологиясының сипаты келтірілген. Жұмыс өндірісі үшін жеке қиын блоктар және желілерді жинау монтаждауда қосымша жабдықтарын техналогиялық карта құрастырылады.
Құрылыс монтажды өндірісті дайындау
Құрылыста өндірісті дайындауда бір жүйе қолданылады, ол бір-бірімен біріктірілген өндірісті дайындау іс-шаралары, технологиялық және жоспар экономикалық сипаты. Бұл жүйе құрылыс объектілерінің тапсырылуын қамтамасыз етеді. Құрлыс өндірісті дайындауда негізгі бағыттары болып табылатындар: құрылыс өндірісінің жалпы дайындалуы, құрылыс–монтажды ұйымдарды дайындау, құрылыс объектілерін дайындау. Жалпы дайын тапсырыс берушімен жобалық және құрылыс ұйымдарының қатысуымен жүргізіледі:
-құрылыс өндірісінің жоба дайындық (құрылыстың техника экономикалық және жобалаудың бастапқы берілгендерін дайындау жұмыстары атқарылады )
-құрылыстық жоба сметалық құжаттармен қамтамасыздандыру (құрылыс ұжымдарының жоба жұмыстары, сызбалар және сметалы құжаттарды дайындау); респективті жобалау (құрылыстың бес жылға күрделі жобалау және құрылыс өндірісінің тиімді өсіру іс-шаралары қарастырылады).
Құрылыс монтажды ұжымдарының дайындау процесінде өндірістік бағдарламалардың орындағанда бес жылдық жоспардың көрсеткіштері құралады, жылдық жоспарлар дайындалады; бар өндірістік базалық үлкейтілуін және жаңа өндірістік база салу сұрақтары шешіледі, іс-шаралар жоспарланады, іс-шаралар объектілердің уақытында қолданысқа берілуін қамтамасыз етеді және еңбек өнімділігінің өсуіне , жұмыстың өзіндік құнын төмендетеді.

Дайындық кезеңінің жұмыстары
Дайындық кезеңінің жұмыстары құрылыс алаңын игерумен және құрылыстың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін құрылыс жұмыстарының технологиясын ұйымдастырумен байланысты.
Дайындау жұмыстары барлық құрылыс бөлімшелерін жұмыспен қамту үшін, жалпы құрылыс-жинақтау жұмыстарының тобымен байланысты.
Дайындау жұмыстарына кіреді:
Тапсырыс беруші тірек геодезиялық желісін құрады (жоғарғы белгілер, құрылғылардың негізгі осьтері, сонымен қатар констрфорстардың шегінен асырып, батареялардың ұзындық осінің белгілері, машина және кокс жағынан шеткі және ортаңғы пештердің осьтерінің белгілері);
Құрылыс алаңын тапсырыс берушінің тазалауы, құрылыс барысында қолданылмайтын ғимараттарды бұзу.
Жалпы алаңдық қоймалық шарушылықты құру (жаңаларды құру немесе бар қоймаларды жөндеу, тапсырыс берушінің механикаландырылған қоймалық шаруашылығын қабылдауға, сақтауға дайындау, және құрылғыны тексеру үшін қажетті алаңдарды ескеріп технологиялық құрылғыны жөндеуге беру);
Құрылыс алаңын инженерлік дайындау (аймақты жоспарлағанда бастапқы жұмыстар, подъезді теміржол, авто жолдарының, су және энергиямен жабдықтау құрылғысы);
Уақытша құрылыстардың, телефон байланысының және радио байланысын қондыру.
Өндірісті дайындау бойынша қажетті құжаттар
1. Жұмыстарды, металлқұрылымдарды, құбырларды, тетіктелген (детали-ровочных) сызбаларды жасау жобаларына тапсырыстар.
2. Жобалау-техникалық құжаттаманың сапасы бойынша ескертулер тізімі
3. Құрылғының, стандартты емес құрылғының және металлқұрылымдардың мәліметтері.
4. Басқару шеберханасында металлқұрылымдарын дайындауға қажетті металл алу ерекшелігі.
5. Тапсырыс беруші үшін құбырлардың, құбыр тетіктерінің, құбырлардың астына технологиялық тіректердің және басқа материалдарды жеткізу құбырларының, электродтардың, метиздардың, төсемелердің, бояу материал-дарының және басқа материалдардың мәліметтері.
6. Металлқұрамаларын және құбырлардың түйіндерінде дайындауға тапсырыс беру.
7. Негізгі және көмекші материалдардың барлық түрлеріне сұраным.
8. Жұмыс өндірісінің кестелері.
9. Жұмыс өндірісінің жобалары, технологиялық жазбалар, құбырлардың түйіндерінің тетіктелген сызбалары.
10. Қажетті жинақтау механизмдердің, бейімдемелер және құрылғылардың тізімі.
11. Жұмыс күшінің қажеттілігінің кестелері.
12. Объектіге жинақтау паспорты.
13. Жобалау-сметалық және техникалық құжаттаманы енгізу тізімі.
14. Жұмысты дайындау бөлімімен жасалған құжаттаманы ескеру тізімі.
Қажетті монтажды механизмдер тізімі, құрал-саймандар тізімі; жұмыс күшіне қажетті графиктер; объектінің монтаждық құжаты; жоба сметалы және техникалық құжаттарды тіркеу журналы.
Құрал – шаруашылығы
Бригадаларды, жеке жұмысшыларды құралдармен, аспаптармен жабдықтау үшін әрбір жинақтау басқармасы құралдық шаруашылықпен қамтылған, оның құрамына кіруі қажет: жөндеу бөлігі бар орталық құралдық қоймалар, бөлімдік құралдық қоймалар, орын ауыстыратын құралдық шеберхана.
Жөндеу бөлімшесі бар орталық құрал қоймасы ереже бойынша, басқарманың өндірістік негізінде орналасады. Мұнда құралдың көшірмелері жасалады. Бұндай қоймалардың құрамына сақтау, келісу және топтарға біріктіруден басқа, кезеңдік тексерістерді өткізу, құралды техникалық қызмет көрсету және ағымдық жөндеу жұмыстарын жұргізу қажет.
Жұмыстарды жеке ірі объектерде жүргізгендіктен және орталық құралдар қоймасынан алаңды айтарлықтай алыс болғанына байланысты бөлімшелік құрал қоймаларын құру қажет.
Құралды алуға кететін уақытты азайту үшін оны бригадалық жиынтыққа жинайды және ол бригадалық құралдық қоймаларды жинақтау алаңдарында сақталады.
Құрал қоймаларымен қашықтық алыс болғанда жылдам байланысты орнату үшін орнын ауыстыратын құрал шеберханасын ұйымдастыру қажет. Оның қызметі – құралды бөлімшелік және бригадалық құрал қоймаларына жеткізу, сондай ақ жұмыс орнында техникалық қызмет көрсету және құралды тексеру.
Құралдың топтық жиынтығы бригадирге беріледі және жинақтау алаңында арнайы жабдықта сақталады.
Жиынтық жұмыстарын жүргізу үшін қажетті құралдар мен аспаптардың тізімі жұмысты өндіру жобасымен анықталады. Бұл кезде еңбек сыйымдылығы жоғарырақ қолмен басқарылатын операциялар (кесінді байланыстарды құру және дайындау, пішіндік металлды және құбырларды кесу, құбырларда пісіру арқылы жүздерін алып тастау) механикаландырылады. Операцияларды механикаландыру кезінде еңбек өнімділігі айтарлықтай жоғарылауына, электр және пневматикалық қолмен басқарылатын машиналарды – гайковерт, бұрғылау және жону машиналары, аралар, дискті қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Қолмен басқарылатын машинаны таңдау нақты жұмыс шарттарымен шартталады. Жинақтау алаңдарында электр машиналардың оқшауламасы екі қабатты болады, аппараттарда, үлкен көлемдерде жұмыс істегенде – III класты электр қолмен басқарылатын машиналары (36 В) немесе пневматикалық қолдық машиналар, жинақтау жұмыстары көп болғанда – пневматикалық қозғалтқышпен қолдық машиналар. Қолмен басқарылатын машиналарды жұмысқа дайындау уақытын азайту үшін соңғылары жұмысшыларға толығымен жинақталған түрінде берілуі тиіс.
Қолды машиналардың қосылу түйіндері жұмыс орнынан жақын жерде болуы тиіс, қол машиналары мен олардың байланысу орындарының ара қашықтығы: 36 В электр және пневматикалық машиналарына 10 м және 220 В электр машиналарына 20 м.
Механика-жинақтау жұмыстарында арнайы жинақтау аспаптарын кеңінен қолданады: гидравликалық көтергіштер ДГО 20М, ДГО 50, ДГО 100, ДГО 200 жүк көтерімділігі сәйкесінше 20, 50, 100 және 200 т; бұрандалы көтергіш ДВ- 10 жүк көтерімділігі 10 т; тақтайшалы көтергіш ДР-5 жүк көтерімділігі 5 т; төсемелері арнайы жинақтаушы жүзі бар, типтері ПР-3, ПР- 5, ПР-10 жүк көтерімділіктері сәйкесінше 3, 5, 10 т; жүк арбалары қолмен басқарылады, максимал тарту күші 15 және 30 кН; мультипликатор кілттер KM, KM-70 және КМ-130; үш тығынжылды (трехплунжерный) қозғалтқышты сорғы НП-600; қол қозғалтқышты гидравликалық сорғы HP-450; тегершікті (шестеренчатый) сорғы НШ-40.
Жинақтаушылар қолданатын қол құралы негізгі үш топқа бөлінеді:
Кескін байланыстарды бекіту үшін құрал (сомын кілттері, монтажды кілттер және жинақтаушы-ұсталы бұрауыш);
Соқпалы жұмыс сітеуші құрал, кесуші, топсалы (балғалар, қашаулар және ұсталы крейцмейселдер, қырғыштар, тістеуіктер, металл кесуге арналған қайшы, егеулер және т.б.
Қол құралдары тозып немесе бұзылу кезінде ол үшін жауапты қол құралы алынады. Белгі қою және өлшеу құралдары жинақтау жұмыстарын жүргізу үшін тағайындалуы бойынша бірнеше түрге бөлінеді:
Белгі қою және ұзындық өлшеуге құрылғы (металл өлшеуіштер, сызықты метрлер және қоймалық метрлік, металл өлшеуіштер және штангенциркульдер)
Бұрыштарды өлшеу, белгі қою және тексеру құралы (бұрыштары жалпақ және бүйірлі, сызғыштар тексеруші бұрыштық, косинуспен бұрыш өлшегіштер);
Тетіктердің өлшемдерін өлшеуге арналған құрал (іш өлшеуіш, тереңдікөлшеу, штанген терең өлшеу);
Тегістілікті, түзусызықты, саңылаулардан ауып кетпеуін тексеру (тақталар, сызбаүлгілік сызғыштар және жұмыс беті кең, индикаторлар, деңгейлер); Бұранданы өлшеуге арналған құрал (бұрандалы үлгілер);
Белгілеуіш құрал және тіктеуіштер (сызбалар, циркуль, тіктеуіш,
Белгілеуіш және өлшеуіш құрал жұмыстың сапалы орындалуын қамтамасыз ету үшін қолданады. Бұрышты сызғыштар, нониусты бұрыш өлшегіштер);
- бөлшектердің мөлшерін өлшейтін құрал (нутромерлер, тереңдік өлшегіш-тер, штанген тереңдік өлшегіштер);
- саңылауларды, горизонталды ауытқуын, түзу сызықтығын және жазықтығын тексеретін құрал (тақталар, кең жұмыстық бетті және лекальды сызғыштар, индикаторлар, құыс бұрғылар, деңгейлер); -бұранданы өлшейтін құрал (бұрандалы шаблондар); -белгілейтін құрал және тіктеуіштер (сызғыштар, циркульдер, кернелер, тіктеуіштер). Белгілейтін және өлшейтін құралды жұмыстың сапалы атқарылуын қамтамасыз ету үшін қолдану қажет.
Әдебиеттер: 4 нег. [6-13 ], 5нег. [187-191 ],
Бақылау сұрақтары
1.Негiзгi басшылыққа алынатын құжат қандай ұйымды және жинақтау жұмысшыларының технологиясын анықтайды?
2.Бөлiмдер қандай технологиялық жабдықты монтажға жұмыс өндiру жобасы тұрады?
3. Жұмыстар жинақтау жұмысшыларына объекттiң ортақ әзiрлеуi ?
5.Электр аспабының түрi неткен монтаждық алаңда қолданылуы керек?

2- Дәріс. Іргетастарды қабылдау

Жабдыққа iргетасты қабылдау дегеніміз - оның геометриялық өлшемдерiн жобалық тексеру мен сызба бойынша өлшемдерімен салыстыру болып табылады. Жоба бойынша оның маркасын салыстыру үшін, құрылыс лабораториясынан iргетастың нақты сапасын растайтын мәлiметi болу керек. Қабылдауда инженер-техникалық қызметкерлер немесе мамандандырылған бригадирлер өткiзедi. Құрылыс мекемесі жобалық нақты сызба және оның өлшемдері көрсетiлген iргетастың атқарушы сұлбасын ұсыну керек.
Тексеру үшiн аспаптар: рулетка (ұзындық өлшеуіш), сымды шек диаметрімен 0,3-0,5 мм, тіктегіштер, жонылған ағашты брус-сызғыш ұзындығымен 1,5-2 м.
Қабылдау алдында бүтiн және жақтаулы iргетастың кесiк бетiн қабырғаларды немесе нивелира арқылы геодезиялық қызметпен тасымал-данатын ғимараттың еден бiтелген реперді биiк белгiнi келтiредi.
Бойлай және көлденең іргетастың остеріне белгі (1 сурет) жүргізеді. Іргетастың беттеріне ось бойынша болатты шекті 5 іліп қояды. Ілмені аунақшаға 3 немесе қапсырмаларға, кронштейнге бекітілген, іргетастқа жақын орнатылған немесе бөлмедегі қабырғаларына ілмені орындайды. Шектерді 3 жүк 6 көмегімен тартады. Шектерді ілу үшін ігретастың периметрі бойынша 80...100см биіктікте орындайды, тосқауыл бұрыштан 25÷25мм тіреулерде, іргетастың арматурасына электр пісірумен ұстатылған. Үлкен емес іргетастарға шектерді ағашты брустарда немесе төсем астарда 150..200мм биіктікте іргетасты бетінен тартуға болады. Шектерден тіктегіштерді (отвесы) 4 түсіреді, іргетастың беттерімен бойлай және көлденең остердің орналасу дұрыстығы тексеріледі. Тиiстi тiк сызықтар немесе кертiктер реперлерде және қапсырма-ларда жасалады. Содан кейін тіктегіштерден рулетка көмегімен және жиналмалы метрмен бұрандамаларды іргетасқа құдықтардың осьтік өлшемдерін тексеруі жүргізеді.
Іргетастарда осьтер бояумен немесе кертпе қашаумен орындалады. Іргетастың тікбұрыштығын оның диагоналы бойынша түзу тартылған баумен тексереді. Өстердiң тiкбұрыштығы - катеттерi ұзына бойы және көлденең өстер бойынша орналасатын тiк төртбұрышты үшбұрыштардың гипотенузаларының теңдiгi бойынша бекiтiледi. Іргетастарда, механизмдер өстерi параллель орналасады. Осьтердің ара қашықтығын тексереді. Параллель еместiк 0,1 ммм ден аспау керек. Құрылысты сызбада орта аралық қашықтықты, анкерлік құдықтардың өлшемдері және олардың орналасуын аса ықыласпен тексеру керек. Анкерлік құдықтардың тереңдігін қуысты саңылау арқылы немесе ойықтарға қыстыратын таңбаланған тақтайшаның ұзындығы бойынша тексередi. Есептеу барысында сүргiленген ағаш тақтайшасының сызғышынан iргетастың биiк белгiсiнiң төменгi шетi дәл келу тиiстi. Деңгей тақталанған немесе жатқызылған астар бойынша есепке алынуы қажет. Терең анкер құдықтарында (2,а сурет) бұл бастардың бұрылуын шектейтiн стопорлар өту үшін анкерлiк тақталардың тiркеме қағаздарының бiтелуiн, болттардың Т тәрізді сияқты бастарының саңылауын тексеру керек. Өптелі немесе ұңғымалы анкерлiк құдықтарда төменгі тiрек беттердің көлденеңдiгін және тақтаның тұтас болуын тексеру керек .

1- іргетас; 2 - репер осьтік және биіктік белгі; 3 – шектерді аспалау үшін аунақша; 4 - тіктегіш; 5- шек; 6 - жүк
1 сурет. Іргетастың осьтерін белгілеу сұлбасы

Көлденеңдiкті ағаш тақтайшаға төменгi тiрек беттің қатты тығыздап қысылғандығының деңгейі арқылы тексередi.
Сызбада көрcетiлген өлшемдерден іргетастың нақты өлшемдерiнiң жiберiлетiн ауытқулары, Бетонды және темiрбетонды конструкциялар монолитты қойылған СН және П III-15-76 олардың нормалары асу тиiстi емес.
Монолитты: барлық биiктiктерге жазықтықтар және олардың қиылысуы-ның сызықтарының тiк немесе жобалық көлбеуiнен) жоспардағы негiзгi өлшемдердiң тексерiлетiн бөлiмшесiнiң барлық жазықтығына ±20, көлденең жазықтықтардың iргесi ) ± 5; (тiрек беттерден басқа) 2 м ұзындықтың жобалық тексерудiң жанында тақтайшасымен бетон бетiнiң ± 20, жергiлiктi ауытқулары ұзыннынан немесе элементтердiң аралығы +6, -3; элементтерiнiң көлденең қимасы шаралары металлдық элементтер үшiн жиiрек, тiректердiң қызмет-шiлерiнiң беттер және кепiлдеме қағаздардың белгiлерiндегi -5, анкерлiк бұрандамаларды орналастыру биiктiгi +20, жоспар бойынша, тiректер нобай-дың iшi ± 5. Анкер құдықтарының қабырғаларының тiктiгiнің ауытқулары 5ммм биiктiк шектерiнде болу керек. Ұзына бойына және iргетастың көлденең өстерiн сәйкес келмеу 20мм-ден аспау керек.
Іргетасты жинақтауға дайындық
Машинаның, редуктордың немесе электр қозғалтқыштың жиегін орнататын іргетастың бетін қоқыстан, майдың қалдықтарынан тазартады және сумен жуып алады. Жеке орындарды тұзды қышқылдың әлсіз ерітіндісімен 1 сағат көлемінде, металл щеткамен тазалап және сумен екінші рет шаю арқылы өңдеген дұрыс. Төсемелерді немесе тікелей тақталарды орнату орындары деңгей бойынша қолмен немесе пневматикалық балғамен түзулетуі тиіс. Бетті болығымен емес, тек металл төсемелерді немесе алынатын аспаптарды орнататын орындарды ғана дұрыстауға болады, бұл аспаптар дәлдеу үшін қажет.
Іргетастың бетіне төсемелерді орналастыру белгісін жиек пен тұрқыны орнатудың сызбасы бойынша жүргізеді. Егер оларды тікелей бетонға қойса, онда олардың орналасу орындарында 200х200 мм аудандарды белгілейді. Төсемшенің өзін бетонға сүрту арқылы оларды тазалап, қалған қалдықтарды алып болғаннан кейін, соңғысы берік орналасуы тиіс, көлбеулігі 0,5 ммм көп болмауы тиіс. Алаңдардың жоғарылық белгілері бір-бірімен салыстырғанда масштабты тақташа арқылы тексереді, оны кезекпен барлық алаңдарға қойып шығады. Сондай-ақ гидростатикалық немесе кәдімгі деңгейді, ағаш тақташасын немесе қалыңдығы әр түрлі төсемшелерді қолдануға болады.
Сумен жумай тұрып іргетастың беттік қабатын бұзу үшін, бетінде терең ойық жасау керек, бұл іргетас бетонын және бетон қоспасының арасында берік байланысқа әкеледі. Қабылдау кезінде табылған ауытқуларды толықтыруға болады. Жоғарғы белгісі асып кетсе іргетастың қажет емес бөлігін кесіп алады, жаңа ұзартылған анкер бұрандамаларын дайндайды немесе ескілерін ұзартады.
Іргетас бөліктерінің немесе тіректердің кішкене ығысуы кезінде негізгі осьтердің құрылғысы рұқсат етілген ығысу арқылы толықтырады, өтпелі жиектерді қолдану арқылы және байланыстырушы құбырлардың өлшемдерін өзгерту арқылы жүргізеді. Осьтерінің центрлері жиектегі саңылаулармен сәйкес келмесе анкер құдықтарын қайта жасау қажет емес, егер құдықтың қабырға-сынан орнатылған бұрандамаға дейінгі қашықтық диаметрі бойынша үлкен немесе тең болуы қажет.
Әдебиет: 2 нег.[153-157 ], 1 нег.[144-146 ]
Бақылау сұрақтары:
1. Жабдыққа iргетасты қабылдаудың мәні немен қорытынланады ?
2. Іргетастарды тексеру кезінде қандай құралдар қолданылу керек ?
3. Іргетасты қабылдау алдында не қажет болу керек ?
4. Iргетастың қандай элементтерiн аса ықыласпен қабылдау керек?
5. Машинаның рамасын орнататын iргетастың бетiн қалай дайындайды?

3 - Дәріс. Машиналарды жұмыс орнына қондыру

Ауыр машиналарды іргетасқа орнату әртүрлі тәсілдермен жүргізіледі, ол тек негіз, яғни жабдықтың тіректі бөлігі ретінде немесе онымен қатты байланысып және соның арқасында жабдыққа қосымша беріктік пен тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Іргетас бетон, шой тасты немесе топырақта бекітілетін кірпішті қалауды түрінде өзіне ұсынады. Іргетасты тағайындау- машинаны пайдалану процесінде пайда болатын жүктемелерді қабылдау. Одан басқа, іргетас машиналарды жұмыс орынына тез, дәл және сенімді қондыруын қамтамасыз етеді. Іргетастың ауданы, оның өлшемі және массасы сәйкесінше тірек ауданымен, оған орнатылатын жабдықты, өлшемдерімен және салмағымен анықталады.
Іргетасқа жабдықты орнату кезінде тиісті нұсқаулармен, монтажды сызбалармен, техниклық шарттармен негізге алу керек. Іргетасқа жабдықты әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырады ( 2 сурет, а...д).

а – бұрама көмегімен; б – қондырылатын гайкаларға; в – жиналмалы металл төсемелерде; г – реттелмелі башмактарда; д – домкраттарда. 1, 2 – тірек тілімшелері; 3 – реттегіш бұрама; 4, 7 – тарелкелі және тоқтатқыш тығырық; 5, 8 – іргетастық бұрандама; 6, 9 – жабдықтың тіректік бөлігі; 10, 11 – орнатылатын гайка; 12 – іргетас.
2 сурет - Іргетасқа технологиялық жабдықты орнату тәсілдері

Жабдықты реттегіш бұрамаларды көмегімен орнату келесі төмендегіше жүзеге асырады (сурет 2,а):
– тіректі тілімшелерді 2 сәйкесті реттегіш бұрамаларды 3 тіректі бөлігіне 6 жабдықты іргетасқа 1 орналастырады;
– тіректі бөлікке 6 жабдықты стопорлы гайкалармен 4 реттегіш бұраманы 3 орнатады;
– реттегіш бұрамаларды 3 айналдыра отырып, жабдықты горизонтальды және вертикальды жазықтықтарда тұрғызады;
– содан кейін реттегіш бұрамалардың күйін стопорлы гайкалармен 4 бекітеді;
– іргетасты бұрандамаларды 5 тартады;
– реттегіш бұрамаларды 3 гайкалармен 4 іргетасты бұрандамаларды тартудан кейін алып тастайды, ал саңылауларды бұрандалы тығын-жапқыш-тармен жабады.
– жабдықты салыстырып тексеруіне орнатылатын гайкалар 11 көмегімен (3, ә сурет) серпімді элементтерді-тарелкалы тығырықтарды 10 қолдануымен арқылы жүргізеді:
– реттегіш гайканы 11 және тарелкалы тығырықты 10 іргетасты бұрандамаларға 8, алдын-ала қамсауланған іргетасқа 12 орнатады;
– орнатылатын гайканы 11 айналдыра отырып, орнатылатын жабдықты 9 тіректі бөлікті күйін горизонтальды және вертикальды жазықтықтарда реттейді;
– жабдықты бекітпелі гайкалармен 7 бекітеді.
Жабдықтарды жинағыш металл төсемдерде орнатуды (2 в,сурет) реттегіш бұрамалар қарастырылмаған тарелкалы тығырықтарды және домкраттарды қолдану үшін мүмкіндік жоқ, сол жағдайларда қолданады.
(Қалған сұлбаларды іргетаста техникалық жабдықтың жағдайын реттеуі суреттен түсінікті және қосымша түсініктемелерді талап етпейді.)
Мысал ретінде металлкескішті жабдықты іргетасқа монтажды қарастырамыз. Жабдықты іргетаспен қосу анкерлі немесе құйылмалы іргетасты бұрандамаларды көмегімен, сонымен қатар бетонды қоспамен немесе сұйық цементті ерітіндімен құю арқылы жүзеге асырылады. Анкерлі бұрандамаларды жабдықтарды қондыру кезінде, соққымен жұмыс істейтін, ал құйылмалы бұрандамаларды көмегімен жабдықтарды, жай жұмыс істейтін, серпулерсіз жұмыс істейтін жабдықтарды орнатады. Сурет 3, а...г іргетаста жабдықты бекітудің әр түрлі тәсілдері көрсетілген: жылжымайтын анкерлік бұрандамамен 3, іргетастың 2 саңылауына тақтамен бірге 1 қаланған (жабдықты монтаждаудан бұрын); бұрандамамен 4, іргетасқа құйылған; бұрандамамен 5, тақтайшаға 7 бұралған, пісірілген жабдықты 6 орнатқаннан кейін арқалыққа 8, іргетасқа құйылған; цангалы іргетасты бұрандамамен 9, бұралған тілінген цангаға 10, саңылауға орналасқан, іргетасқа бұрғыланған.

а- жылжымайтын анкерлі бұрандамамен; б – іргетасқа құйылған бұрандамамен; в – тақтайшасы бар бұрандамамен; г – цангалы іргетасты бұрандамамен. 1 –тақта; 2 - іргетас, 3, 4, 5, 9 – бұрандамалар; 6 – орнатылатын жабдық; 7 - тақтайша; 8 - арқалық ; 10 - цанга
3 сурет. Жабдықты іргетасқа бекіту тәсілдері

Жабдықты қондырып және толық тексеріп болғаннан кейін іргетастың бетін майдан және басқа ластанулардан тазалайды, қысылған ауамен үрлейді және ыстық сумен жуады. Содан кейін бетонды сұйықпен немесе цементті ерітіндімен құюды бастайды, ол келесі тәртіппен жүреді:
-қорамақалыпты іргетасты тақтадан 100...150 мм қашықтыққа орнатады (қорамақалып биіктігі іргетас деңгейінен 20...30 мм биік болу керек);
-қорамақалыппен жанасатын құбыржолдарды құбырларды жылулық кеңейтуді компенсациялау үшін жеткілікті болатын саңылауды толтыру үшін қара қағазбен қаптайды;
-іргетасты бұрандамалардың құдықтарын бетонды қоспамен немесе цементті ерітіндімен құяды, оның құрамын нұсқаулық болмаған жағдайда анықтамалықпен анықтайды; құйманың қабат қалыңдығы 50...80мм болу керек.
Құю келесідей орындалады (4 сурет): құйылатын жабдықтың тірек бөлігін 2 айналасында қорамақалыпты 1 орнатады және оны дірілдіқоздырғышы 4 бар жинастырғыш-арнашық 3 көмегімен құйылмалы қоспамен 5 толтырады.

1 – қорамақалып; 2 – жабдықтың тіректік бөлігі; 3 - жинастырғыш-арнашық; 4 – дірілдіқоздырғыш; 5 - құйылмалы қоспа; 6 – іргетас.
4 - сурет. Жинастырғыш-арнашық көмегімен жабдықты құю

Жабдықтың іргетассыз қондырылуы үшін дірілоқшаулағыш тіректер (5 – сурет) және әр түрлі конструкциялардың кілемшелері қолданылуы мүмкін. дірілоқшаулағыш тіректің сомыны 3 жоғарғы қақпақпен 1 бүктеленген серіппе 2 көмегімен қосылған, ол тірекке қатысты бұралуды болдырмайды, бірақ бұрандаманы бұрап кіргізу кезінде вертикальды қозғалуға бөгет болмайды.

1 – жоғарғы қақпақ; 2 – серіппе; 3 – гайка; 4 - бұрандама;
5 – орнатылатын жабдық
5- сурет. Дірілоқшаулағыш тірек

Әдебиет : 5 нег. [196-198], 1нег. [146-166].
Бақылау сұрақтары
1 Жабдықты реттегіш бұрама көмегімен қондырудың негізі не?
2 Жабддықты іргетаспен қосу ненің арқасында жүзеге асырылады?
3 Іргетасты бетонды қоспамен құю қалай іске асырылады?

4-Дәріс. Жүк көтеру құрылғылары
Жүк көтеру құрылғыларын тағайындау. Такелажды жабдық
Көтеру операцияның механизациясы жұмысшыларды тек еңбегін ғана жеңілдетпейді, сонымен бірге оның өнiмдiлiгiн жоғарылатады. Бөлшектер және құрастыру бірліктері салмағымен 18 кг-нан астам құрастыру кезінде, ереже бойынша, жабдықтың орын алмастыру және орнату көтергіш-көлік құралдар көмегімен іске асырылады. Құрастыру цехтары қолмен және еңбек-сыйымдылықпен құрастыру жұмыстарын азайту мақсатында қазіргі көтергіш-көлікті жабдығымен жабдықталуы керек.
Көтеру, жүктерді түсіру және орын ауыстыру ірі көлемді бөлшектерді белгіде және құрастыруда көтергіш-көлікті жабдықтарын қолдануымен құрастыру такелажды жұмыстар деп аталады. Құрастыру цехтарында оларды орындау үшiн әр түрлі жабдықтарды -көпiрлі крандарды, арқалық-крандарды, тельферлерді, бұрылма крандарды, талдерді, лебедкаларды, домкраттарды және басқаларды қолданады.
Такелажды жабдық.
Арқандар жүк көтергіш құрылымдарда тартқыш органдардың сапасында кең қолданыс тапты. Болатты арқандар басқаларға қарағанда жиі қолданылады.
Кендiрден, капрондыдан, мақта-матадан және жасанды тал жiптен арқандар жүк көтеру құрылымның iлмегiне жүктi орап байлау және бекiткiш үшiн ғана қолдануға жасалған.
Болатты арқандар, дыбыссыз жұмыс істейтін және үлкен жылдамдықпен жүктердi көтерге мүмкiндiк беретiн, жоғарыкөмiртектiден, диаметрi 0,2..3 мм берікті болатты сымнан жасайды. Жүк көтеру құрылғыларда екi еселі бумаға орау арқандарын қолданады. Сымдар 1 бумаға орайды 2, ал соңғыларын болатты өзекке орайды (6-сурет).

1 - сым; 2 - орау; dk - арқанның диаметрі
6- сурет. Болатты сым арқанның қимасы

Госгортехнадзордың нормаларымен сәйкес арқанның жүк көтергіштерiн, арқанның берiктiк қорын және оның максимал жұмыс күштен тармаққа сүйене отырып таңдайды, кесте бойынша арнайы анықтамаларда келтірілген.
Госгортехнадзордың талаптарымен сәйкес таңдаулы арқанның ұзақ уақытқа жарамдылығын қамтамасыз ету үшiн блоктың минималды мүмкiн диаметрi, арқанның айналмасы, шарттан мұнда Кд - берiктiк қор коэффициенті, жүк көтергіш құрылғының тәуелді түрiне және оның жұмысының тәртiбiне байланысты таңдайды; dк – арқанның диаметрі. Жүк көтергіш құрылғыларының қолды жетегімен Кд = 4...5, машинамен - 5...6 арқандарды қолдануда. Арқандар үшін, полиспастарда қолданылатын Кд = 6 болады.
Шынжырлар жүк көтергіш механизмінде сапалы жүк таситын және жүкті асып қоятын дайындама үшін қолданады. Кең қолданыста шынжырлар жүк таситын пластинкалы, МЕСТ 191-82 сәйкестендірілген (7, а - сурет), және пісірілген дөңгелек тізбек буын МЕСТ 7070-75 (7,ә-сурет) сәйкестен-дірілген.
Конструкциясы мен жасау әдісіне байланысты шынжырларды пісірілген сақиналы және пластинкалы деп бөледі. Пісірілген сақиналы шынжыр сопақ өзара перпендикуляр байланыстағы буындардан тұрады. Сақиналы шынжырлар доңғалақтармен, жұлдызшалармен немесе барабандармен жұмыс жасау мүмкіндігі бар. Шынжырларды, маркасы Ст2, Ст3 болаттардан және 10 маркалы болаттан жасайды. Жүк көтергішіне байланысты тізбектер әр түрлi өлшемдi жасалады. Негiзгi параметрлері болып, анықталатын жүк көтергіштердің тілімшелі тізбектері, тілімшелерінің өлшемдері (ұзындығы L және ені В), тізбектің қадамы t болып есептеледі. Дөңгелек тізбек буынды пісірілген тізбекті жүк көтергіші оның калибрына d, еніне В және қадамына t байланысты.

а – пластина (тілімшелі); ә -пісірілген сопақ сақиналы буынды тізбекті;
7 - сурет. Жүк көтеру шынжырының түрлері

Егер жүк таситын iлмектердi жүк қармағыш құрылым ретiнде қолданса, оларға жүкті арқан арқылы iлiп қояды.
Стропаларды (жүк көтергіштерді) арқандардың кесiндiлерiнен (8, а.. г - сурет) немесе калибрленбеген тізбектерден (8, г - сурет) жасайды. Жүкті асып қоятын арқандар (сурет 8,а...г) арқандардың кесінділерінен немесе калибрленбеген шынжырлардан (сурет 8, д) жасайды. Жүкті асып қоятын шынжырлардың кемшіліктері арқандардың дайындамасымен салыстырғанда мынадай нәтиже алады: олар ауырлау, қымбаттау және тез тозады. Бірақ барлық стропалар (жүк-көтергіштер) анықталған талаптарға жауап беруі керек: олар ілмекке оңай кигізілу керек, олардан алыну, және бұдан басқа, жүктен оңай еңбексіз босануы керек. Строповкалар (жүк-көтергіштер) үшін жүктi аса кең таралу (8, г - сурет) УСК түрдi әмбебапты стропалар болып табылады. Жүк-көтергіш строп арқанның диаметрiне және ұзындығына тәуелдi болады. Арқанының диаметрiн жүктерді көтеретін салмағына стропаның жасалатын түрiне байланысты таңдайды.

а - қарапайым; ә - бір ілмекпен; б - екі ілмекпен; в - әмбебапты;
г - шынжырлы; l, l1 – полиспастаның қосу ұзындығы
8 - сурет. Стропалар (жүк көтергіштер)

Жүк көтеру құрылғыларының түрлері
Қабырғалы бұрылма кран. Жұмыс орынында жинақшыға жиi айналмалы шығып кетумен және қолды жетекпен крандарды қолданады (9 сурет).
Кранның арбасы 3 арқанның 4 көмегімен жылжиды, шынжырлы дөңгалақпен 2 қозғалысқа жүргізіледі, жүк лебедкамен 1 көтерiледi.

1 – лебедка; 2 – шынжырлы дөңгалақ; 3 - арба; 4 - арқан
9 - сурет. Айналмалы шығып кетумен және қолды жетекпен қабырғалы
консольды бұрылмалы кран

Домкрат – дегеніміз құрылымы қарапайым және күштен ұту қағидағысымен жасалынған, көтерілетін жүкті астынан аз ғана биіктікке көтеріп түсіруге арналған механизм тобына жататын құрылғы. Домкраттар көбінесе жөндеу, құрылыс-монтаж жұмыстарында өндірістің барлық салаларында қолданылады. Домкраттарға қатаң талаптар қойылған, көлемі ықшамдалған, массасы аз, беріктілігі мен сенімділігі және техникалық қолдану қауіпсіздігі жоғары, қол күшімен жасайтын құрылғы.
Домкраттар құрылымы мен жұмыс жасау принципі бойынша үш топқа бөлінеді:
бұрандалы домкраттар (10, а – сурет) ;
тісті рейкалы домкраттар (10, ә – сурет) ;
гидравликалық домкраттар (10, б – сурет);
Оларды құрастыру кезінде, сонымен қатар белгілеу жұмыстары кезінде қолданады. Домкраттар басқа жүк көтергіш машиналар басқалардан ерекшелігі жүкті астынан көтереді, орнықсыз тепе-теңдiктi құрайды, төңкерілуден сақтап қалуын талап етеді.
Рейкалы тісті домкраттардың жұмысшы органы- тісті рейка, ол жоғары-төмен, тісті берілістер жүйесімен жалғасып және қол күшінің әсерінен рычагтың немесе қол сабының көмегімен жүк көтеру процесін іске асырады. Егер жүкті қол иінімен айналдырып көтерсе, онда домкрат рейкалы тісті беріліс деп аталады.
Гидравликалық домкраттардың жұмысшы органы ретінде гидроцилиндр
болып табылады және сол цилиндрден үлкен қысыммен поршені баяу шығады, сонымен жүк көтеріліп түседі. Домкрат қол күшімен рычаг арқылы немесе электрқозғалтқышы бар сорғышпен іске қосылады. Артықшылығы: жүкті бір қалыпты баяу және жоғары дәлдікпен көтеріп-түсіреді; бұрандалы домкратқа қарағанда , п.ә.к. жоғары k = 0,8... 0,85 ; жүк көтерілімі көп Q = 1 ...200 т. ; көлемі ықшамдалған және қолданылуы жеңіл. Кемшілігі: төменгі темпера-турада, суықта арнайы қатпайтын майды пайдалануы.

а - бұрандалы; ә- рейкалы; б- гидравликалық 1, 7 - корпустар; 2- бұранда;
3-гайка; 4- бұранданың басы; 5,10- қолсаптар; 6- тістегеріш; 8-тiстi рейка; 9- тiстi дөңгалақ; 11- цилиндр; 12- поршень; 13- гидравликалық сұйық үшiн сұйық қойма; 14- плунжерлi сорғыш; 15 – қол иінтірек (рычаг)
10 - сурет. Домкраттар

Лебедка – дегеніміз өздігінше жеке жұмыс атқаратын немесе жүк көтеру машиналардың құрамына кіретін, полиспастысы мен арқан оралатын барабан жетегінен тұратын әмбебапты жүкті көтеріп-түсіретін немесе сырғанатып тартатын құрылғыны айтамыз. Лебедкалар қол күшімен немесе машина жетегімен іске қосылады. Лебедкалар көбінесе барлық өндірісте кең таралған, әсіресе кішігірім цехтарда жүк ағымын механизациялау, жөндеу, құрылыс-монтаждау, жүкті тиеп-түсіру жұмыстарында қолданылады.
Лебедкалар бірқатар қағидалар ... ... . бойынша төмендегідей жіктеледі:
тарту элементі бойынша: арқанды және шынжырлы;
жетек түріне байланысты: (қол жетегімен және механикалық (электрқозғалтқышымен, іштен жану қозғалтқышымен, гидравликалық және пневматикалық);
орнату орнына байланысты: тұрақты (еденге және қабырғаға, төбеге) және масымалданатын;
қолдануы бойынша: жалпы және арнайы;
жетек түріне байланысты: (тісті, бұрамдықты, фрикционды, таспалы, белдікті, т.б.);
конструкциялық орындалуы бойынша: (бір барабанды, көп барабанды, бір жылдамдықты және көп жылдамдықты);
Барлық лебедкалар тежеуішті құрылғы-лармен, жүктi өздiгiнен түсiрумен ескертілетін жабдықталады.

а - қолды жетекпен; ә- механикалық жетекпен; 1- станина; 2 - тартқыш; 3, 7- барабандар; 4- тiстi берiлiс; 5- қолсап; 6- қырылдақты (храповой) механизм; 8- рама; 9- электрқозғалтқыш; 10- тежеуіш; 11-редуктор
11- сурет. Лебедкалар

Тальдер, тельферлер ықшамдылығымен айырмашылығы және жүктерді 25 м – ге дейін салмағымен 0,25 - тен 10 тоннаға дейін биiктікке көтеру үшiн арналған.
Тальдер (12, а сурет) қолды жетекпен орындалатын, бұрамдықты және тістегерішті болу мүмкін. Жұмыс орынында тальді ілмектің 3 көмегімен iлiнеді. Тельферлер электрлі жетекпен орындайды. Тельфердiң жүк-көтергіші әдетте 5 тоннадан аспайды. Қозғалмалы тельферлер механикаландырылған арбаға 12 бөлек жетекті қозғалтқышпен бекiтіледі.

1- тежеуіш; 2- жұлдызша; 3 - iлмек; 4 - бұрамдықты дөңгалақ; 5 - тізбекті дөңгалақ; 5 - жетекші тізбек; 7 - бұрамдық; 8 - тартқышты тізбек; 9 - басқару пультi; 10 - иілгішті кабель; 11- электрқозғалтқыш; 12 - арбаша; 13 - монорельстi жол; 14 - арқанды барабан
12 - сурет. Таль (а) және тельфер (ә)

Лебедкалар аспалы түрде орындалып, жүктерді көтеріп-түсіруге және шектелген траекториямен тасымалданса, бұл түрдегі лебедкаларды тальдер немесе электрлі тальдер (тельферлер) деп атайды. Егер де аспалы лебедканы тұйықталған жұлдызша тістерін қол күшімен пластинкалы немесе калибрленген сақиналы шынжырдың көмегімен бұрау арқылы жүкті көтеріп түсірсе және сол сияқты екінші тұйықталған шынжырмен жүкті ілгерілмелі-қайтарылмалы жылжытса, онда мұндай түрдегі лебедкаларды тальдер деп аталады. Егер де аспалы лебедканың аталған қозғалыстарын электр-қозғалтқышымен орындаса, ондай лебедкаларды - электрлі тальдер немесе тельферлер деп атайды.
Тальдер көбінесе – цехтарда, қоймаларда, ашық алаңдарда, құрылыста-монтаждау және жөндеу орындарында, жүкті тиеп – түсіретін қоймаларда кеңінен қолданылады. Тальдер ілмек арқылы үш аяққа, төбеге, балкаға немесе қос табанды (двутавр) балкамен қозғалатын арбаға орналасады.
Блоктар және жұлдызшалар тарту органының қозғалысының бағытын өзгерту үшiн қолданылады. Бөлек жағдайларда блокты тарту органына немесе керісінше біліктен айналу моментiн беру үшiн қызмет көрсете алады.
Бағыттаушы блоктар шойындардан және едәуiр сиректеу болаттардан (пісірілген немесе құйылған) жасайды. Блокта арналардың пішіндерін арқан ойысқа тығыз жатқызылатындай етiп орындайды.
Полиспаст – дегеніміз құрылымы қарапайым, жылжитын және жылжымай-тын шығырлардан, арқанмен күштен ұту сызбасымен жинасты-рылған, жүкті көтеріп-түсіруге немесе жүкті тартып қозғалтуға арналған құрылғы. Шығырлар арқанмен жартылай оралып, жылжымайтын шығырлар негізінен жетек қорабына жинақталады, ал екінші ілмегі орналасқан ұшымен жүкті көтеріп жылжытады.

Полиспастар (13, а, ә сурет) өзіне ұсынатын құрылғылар иінді тарту органдардан және блоктардан, жүктi орын ауыстыру үшiн қызмет көрсетедi. Олар дербес жүк көтеру құрылымдар сапада қолдануға немесе жүк көтеру механизмнің құрамына кiре алады.

а - бір қатарда орналасқан блоктармен; ә -блоктармен, жалпы көлденең осьтерде орналасқан; 1, 2- жылжымайтын және жылжымалы блоктар; 3- иінді тарту орган; G - жүктiң массасы; F - қоса тiркелетiн күш;
13 - сурет. Полиспасттар

Полиспастың негізгі сипаттамасы – еселілік i п оны бірлікті барабанның тармақтарын саны бойынша қолдану кезінде, жүк ілінгенде анықтайды. Қосарланған барабан кезінде полиспастың еселілігі ілінген жүктің арқанның тармақты жарты санына тең. Полиспасты күште ұтыс үшiн қолданады.

мұнда F - қоса тiркелетiн күш; Gж - жүктiң массасы; Gп - полиспастың массасы; I п - полиспастың еселiлiгi; η - полиспастың ПӘК-ті.
Жүк көтеру машиналарында орнатылған полиспасттар – екі түрлі болады: жалғыз тармақты және қос тармақты . Бір тармақты полиспаст – аз аз жүкті көтеруге арналған, көтеру кезінде жүк шайқалады, барабан айнымалы күшпен жұмыс жасайды, бірақ күштен ұту саны жоғары. Қос тармақты полиспаст- жүкті тіке вертикаль жазықтықпен бірқалыпты көтереді, бұл кезде барабан бірдей екі жағынан екі тармақ оралады. Екі тармақтың тартылуы мен ұзындығын теңестіруші шығыр орналасқын.
Жүк көтеру құрал-саймандар Стационарлы жүк көтеру құрылғылардың жоқтығы кезінде сондай жағдайларда, iрi көлемді жабдықтың тұрақты жұмыс орнында жинақтауды немесе құрастыруды жүзеге асыру, жүк көтеру құрал-саймандармен, көтерілетін жүктің салмағына байланысты таңдауды қолданады.
Козлы (тағаналар) (14 - сурет) салмағы 12 тоннаға дейін жүктердi көтеру үшiн қолданылады және оларды ағаш бөренелерден жасайды. Бөренелердің және арқалықтардың өлшемдерiн тағаналарды жасау үшін анықтама кестелерi бойынша көтерiлетiн жүктiң массасына байланысты таңдайды.

1 - арқалық; 2 - ендк; 3 –тіреуіш; 4 – қиғашты тiреу
14 - сурет. Ағашты тағаналар

Үш аяқтылар (15 - сурет) жүктерді көтеру кезінде салыстырмалы үлкен емес салмақпен (3 тоннаға дейiн) 2,5 м биіктікке дейін қолданады. Оларды көбінесе металл құбырдан және сирек – ағаштардан жасайды.

1 - штанга; 2 - iлмек; 3 - тiреуіш
15 - сурет. Үш аяқты

Мачты ( Діңгектер) (16 - сурет) салмағы 50 тоннаға дейін жүктердi көтеру үшiн қызмет көрсетедi. Оларды өнеркәсiптiк жабдықтарды жинақтауға мүмкiн емес немесе крандарды қолдану орынсыз жағдайларда қолданады.
Биіктігі 30 м дейін дiңгектердi (мачталарды) болатты құбырдан жасайды. Тасымалдауды жеңілдету үшін, оларды бірнеше бөліктерден, өзара бұрандама-лар көмегімен қосады. Діңгектердің бөлек бөлшектерін ыңғайлы біріктіру үшiн фланецтерді қолданады.

1 - фланец; 2 - бағана; 3 - қатаңдылық қыры
16 - сурет. Дiңгек (Мачта)

Мачтаны (діңгекті) тік немесе берілген көлбеулі жағдайда шайқалту-вант көмегімен ұстап тұрады (16-сурет), арқандардан орындайды. Вант санын жұмыс жағдайларынан сүйене анықтайды, бiрақ ол үштен кем бола алмайды. Діңгкті табанымен діңгекті шарнирдің көмегімен қосады, оның берілген көлбеу бұрышымен орнатуды қамтамасыз етеді.
Әдебиет: 2 нег. [167-198 ], 5 нег. [191-195 ].
Бақылау сұрақтары
1. Жабдықты монтаждау кезінде қандай жағдайда көлiкті-көтергішті- қолдану керек?
2. Қандай жұмыстарды такелажды деп аталады?
3. Такелаж жабдықтың құрамына не кiредi?
4. Стропаларды неден жасайды?
5. Домкрат өзіне нені ұсынады?
6. Қандай жағдайларда монтажды діңгектерді қолдану керек?

5 - Дәріс. Құрастыру. Құрастыру операциялары
Құрастыруға технологиялық құжаттамалар
Құрастыру операцияларын тізбекті және ерекшелігін орындауда аса көрнекі технологиялық схемада бейнелеуге болады. Бұл схеманы құрастыруда (17,а-сурет) бұйымды құрама элементті-бөлшектерге бөледі.(17,б– сурет). Әрбір элементті үш бөлікке бөлінген тіктөртбұрышты түрде бейнелейді.(17,а-суретті қара), жоғарғы жағында бөлшектің аталуы, төменгі сол жағында – оның индексі, төменгі оң жағында – құрастыру бірлігіне кіретін бөлшектер саны көрсетіледі. Схемада сонымен қатар базалық бөлшек, құрастыру бірліктері және дайын бұйымдар көрсетілу керек.

1 - аунақшаның өсi; 2 - май қаққыш; 3 – аунақшаның тұрқы; 4 - мойынтректер; 5 - тығырық; 6 – гайка, 7 – май сауыт
17- сурет..Құрастыру бірліктері (б) құрастыру схемасы (а)

Негізде орындалған схеманың құрастыруын технологиялық процесс, технологиялық құраумен, маршрутты және операциялық карталарды құрастыруын өндейді.
Технологиялық карта – бұл технологиялық құжаттаманың формасы, барлық процесс бұйымның өңдеуі жазылған, олардың құрама бөліктері, материалдары және операциялары көрсетілген, технологиялық режимдері және өндірістік жабдық, қажетті бұйымдарды жасау үшін уақыт, жұмысшылардың квалификациясы және т.б.
Маршрутты карта – операциялар бойынша технологиялық процесін құрастыру сипаттамасын құрайтын құжат. Маршрутты карталарды, әдеттегідей, майда сериялы және жеке өндірісте қолданады.
Жеке өндірісті шарттарда құрастыру жұмыстарын ұйымдастыру
Жеке өндіріс кең номенклатурамен бұйымдарды жасалатын және оларды аз көлемімен шығарумен сипатталады. Жеке өндіріс шарттарда құрастырылатын бұйымның өлшеміне және дәлділігіне байланысты құрастырылым құрастыру жұмыстарын бөлшектеу және бөлшектеусіз арқылы жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда құрастырушы құрастырылатын машиналардың және құрастыру бірліктердің түрлері бойынша маманданады. Маманданудың маңызды шарттары стандарттау, нормаландыру және бөлшектерді, құрастырма бірліктерді унификациялау (бырыңғайлау), олардың конструктивті элементтерін, сонымен қатар құрастырудың технологиялық процестерін типтеу болып табылады.
Әдеттегідей, құрастырушылардың жұмыс орындары жеке өндірістік шарттарда бір-бірімен байланысты емес. Көп жағдайларда бөлек жеке құрастыру бірліктерді жалпы машиналарды құрастырудан озады. Бұл жағдайларда еңбекті ұйымдастыру негізгі формасымен бригадалық болып табылады. Сондықтан бригада ішінде жұмыстар оның мүшелерінің квалификациясы бойынша топтастырылады.
Сериялы өндірісті шарттарда құрастыру жұмыстарын ұйымдастыру
Сериялы өндіріс бұйымдарды шектелген номеклатурамен, жасалатын периодты қайталамалы партиялармен (сериялармен) және салыстырмалы үлкен көлеммен шығарылуымен сипатталады. Сериялы өндірістік шарттарда негізгі сипаттамалық ерекшелігі- құрастыру процестің түйінді құрастыруына (бөлек құрастыру бірліктерді, агрегаттарды, механизмдерді) және ортақ. Ірі сериялы шығаруда жылжымалы құрастыруды қолданады. Сондықтан мамандандырылған жұмыс орындары құрастыруды сызық бойымен орналастырады, ал жиналатын машина бір құрастыру операциядан басқаға құрастыру конвейермен последовательно (дәйекті) жылжиды.
Жаппай өндірістік шарттарда құрастыру жұмыстарын ұйымдастыру
Жаппай өндіріс тар номенклатурамен (ауқымдылығымен) және бұйым-дарды үлкен көлемде шығарумен, үздіксіз жасалатын ұзақ уақыт арасында сипатталады. Жаппай өндірістік шарттарда құрастыру процесі әрбір жұмыс орынында бір бұйым моделінің құрастыру операциясын орындалатын-дай етіп сипатталады. Құрастырушының еңбекті ұйымдастыруда негізгі ерекшелігі құрастырудың терең бөлшектенуі және қатаң орнатылған құрастыру операцияларында еңбекті бөлу және жұмыс орындарында өзара байланыстар болып табылады.
Бұл өндірістің типі үшін ең жоғары ұйымдастыру формасы- үздіксіз ағын, механикаланған көліктің, әсіресе конвейерлер тән.
Құрастыру өндірісте өзара алмасушылық
Өзара алмасушылық- бір және сол бөлшектерді, түйіндерді және агрегатты машинизмдерді, аппаратттарды және басқа конструкцияларды, бөлшектерді орнатуға рұқсат беретін (түйіндерді, агрегаттарды) құрастыру процесте немесе оларды алдын-ала қалыптастырусыз барлық талаптарды сақтау кезінде алмастыру, түйінді жұмысқа көрсетілетін, агрегатты және негізінен конструкциялар. Өзара аулмасушылық өлшемдердің рационалды жүйе немесе бұйымдардың басқа параметрлері болып табылады.
Өзара алмасушылық толық болу мүмкін (барлық бұйымдар үшін) және толық емес (бұйымдарды бөлген кезінде партияға түйіндестірілетін өлшемдер және басқа параметрлер бойынша; бұйымның партиясы шегінде сұрыптаусызда қолданылады).
Жеке қалыптастырумен құрастыруды бірлікті шарттарда және майда сериялы өндірісте қолданады. Сондықтан жанасатын бөлшектерді отырғызу талабын қамтамасыз ету үшін слесарлы өңдеулерге барады.
Бөлшектерді құрастыруға дайындау
Құрастыруға түсетін барлық бөлшектер металл шаңдардан, жоңқалардан және басқа ластанулардан таза болу керек. Бөлшектерді әртүрлі әдістермен – механикалық , жуу арқылы, қысылған ауамен үрлеу арқылы тазартады.
Бөлшектерді антикоррозиялық майлардан тазарту, беттеріндегі бояулардың іздерін және басқа қатты ластануларды механикалық жолымен жетекті және қолды металл щеткалар көмегімен, құмшашыратып өңдеумен және т.б. арқылы жүргізілу мүмкін.
Бірлікті және майдасериялы өндіріс жағдайларда бөлшектерді құрастыру алдында жуу бактарда немесе ванналарда жуады. Сериялы және жаппай өндіріс жағдайларда бұл мақсаттар үшін арнайы жуу машиналарды қолданады. Жуудың бірнеше түрлері болады – химиялық (малып алумен), ағынды (органикалық еріткіштерде), электрохимиялық, ультрадыбысты. Бөлшектерді жуу процесі шартты түрде бірнеше кезеңдерге бөлуге болады: сұйықтың механикалық әсер ету; сулау; температуралық әсер ету; абсорбциялау, шаю.
Бөлшектерді сапалы түрде тазалау оларды қысылған ауамен үрлеу, жіберілетін қысыммен 30...50 МПа арқылы қамтамасыз етіледі.
Машина бөлшектерін құрастыру туралы жалпы мәліметтер
Машиналарды, құралдарды, механизмдерді оларды құрайтын бөлшектер және құрастыру бірліктерді арқылы жинайды. Машина бөлшектерін құрастырудың бірнеше әдістері бар. Бірақ барлық қолданылатын құрастыруларды үлкен екі топқа біріктіруге болады: ажырамайтын және ажырайтын, қайсы өз кезегінде, жылжымалы және жылжымалы емес болуы мүмкін ( 1 -кесте).

1 кесте - Қосылыстардың квалификациясы
Конструктивтi белгiлер

Ажырамайтын

Ажырайтын

жылжымайтын
жылжымалы

жылжымайтын
жылжымалы

Технологиялық белгілер

Пісіру
Желімді
Тойтармалы
Айналмасоғулы
Баспақты
Айналма-соғылған

Бұрандалы Сыналы
Кілтекті
Оймакілтекті
(тісті)
Цилиндрлі
Конусты
Пішінді
Тісті
Ойма кілтекті
(тісті)
Цилиндрлі
Пішінді

Ажырамалы қосылыстар ешқандай бұзылусыз бірнеше рет ажыратып қайта құрастыруға болады. Ажырамайтын қосылыстарды ажырату үшін байланыс элементтерін бұзу керек. Машинаны қолдану кезінде жылжымалы қосылыстарда бөлшектің басқа бөлшекке қатысты орналасуында өзгерістер болады, ал жылжымайтын қосылыстарда бөлшектердің бір-біріне қатысты орналасуы тұрақты болады.
Әдебиеттер: 1 нег. [68-76], 1 қос. [113-120]
Бақылау сұрақтары
1 Құрастырудың технологиялық схемасы деген не ?
2 Технологиялық карталарда не жазылады ?
3 Жеке өндіріс немен сипатталады ?
4 Өзара алмасушылық қандай болуы мүмкін ?
5 Ажырамалы жылжымайтын қосылыстардың қандай түрлерін білесің?

6 - Дәріс. Баспақты қосылыстар және оларды құрастыру
Ажырамайтын баспақты қосылыстар келесі тәсілдермен алыну мүмкін:
- бойлық құрастыру осьтік күш әсерінен (баспақтаумен) ;
- көлденең құрастырумен – бір- бірімен жанасатын бөлшектер қызып кеткен жағдайда суыту және оларды құрастыру процесі кезінде еркін қосылуына мүмкіндік береді.
- көлденең құрастырумен суыту есебінен немесе бір түйіндестірілетін бөлшектерді қыздыру, олардың құрастыру процесінде еркін қосылу мүмкіндік береді.
- ұзына бойына және көлденең комбинациямен құрастыру, мысалы гидробаспақтаумен құрастыру, бір мезгілде түйіндестірілетін бөлшектерді түйіспенің аймағына осьтік күшті әрекетпен қажетті толық қайтымсыз деформацияны жетістік үшін май жоғары қысымды бумен жіберіледі.
Баспақты қосылыстардың беріктігі көптеген факторларға байланысты, сонымен қатар құрастыру сапасымен жанасатын беттердің күйін көрсететін берілістен де болады. Баспақты қосылыстарда бөлшектерді қарапайым жеңіл әдіспен алуға болады. Олар қолдан, гидравликалық және пневматикалық әдістер арқылы жүргізуге болады.
Нығыздаумен баспақтауды орындайтын кезде, алдыменен қамтылатын бөлшектерді үлкен емес күшпен қамтитын бөлшектерге бағыт беру мақсатында іске асырылады. Баспақтаудың соңында қамтыланатын бөлшекті тығыз орналастыру үшін күшті көбейтеді. Сонымен бірге баспақтау кезінде ауытқулардың болмауын мұқият қадағалау қажет. Баспақтау өнімділігімен сапаның жоғары нәтижесін арнайы құралдарды қолдану арқылы алуға болады. Егер шағын бөлшектерді ауыр корпустарға баспақтау керек болса (әсіресе қол жетімсіз жерлерде), онда қолмен жұмыс істейтін (18,а сурет) немесе пневматикалық домкраттарды қолданған дұрыс. Осы жағдайларда арнайы гидравликалық (18,ә сурет) немесе көп еңбекті қажет етпейтін, бірқалыптылықты және баспақтау сенімділігін қамтамасыз ететін бұрандалы (18, б сурет) құралдарды қолдану мүмкін

а ә б
а- қолды домкратпен; ә,б - гидравликалық және бұрандалы құрал- сайманды домкратпен; 1 - баспақталатын бөлшек; 2 -корпус; 3 - домкрат
18- сурет. Бөлшектердi баспақтаудың тәсілдері

Баспақтау кезінде күшті азайту үшін майлауды қолданады, яғни жанасатын бөлшектердің үйкелісу беттеріне жүргізілетін ұнтақты түрдегі сернисті молибден қолданады. Сернисті молибденді қолдану баспақты қосылыстарда жанасатын беттерде үйкелістердің жоқтығын қамтамасыз етеді.
Баспақтаудан басқа қосылыстарды алу үшін керілісті термиялық құбылыспен бір немесе екі бөлшекті қосуда, бөлшекті қыздыруда және сууытуда осы әдісті қолданады. Кейбір жағдайларда бөлшектерді бір уақытта қыздыру және суыту қолдану мүмкін. Қосылыстың беріктігі, жылу құбылысын қолдану 1,5...2 рет қосылыс берiктiгiн жоғарылатады. Термиялық әсермен жалпы және жергілікті бөлшектерді қыздыру мен құрастыру әдісі тиімді қолданылады. Бұл әдіспен үлкен диаметрді кіші диаметрлі ауданымен жанасатын бөлшектерді қосуда қолданылады. Орташа және кіші өлшемді бөлшектерді қыздыру майлы немесе сулы ванналарда жүргізіледі. Ірі габаритті бөлшектерде жергілікті жылыту бөлігін саңылауларына отырғызуда қолданы-лады. Жергiлiктi жылыту газ шiлтерi көмегiмен iске асыра алады, оларға спиралi бар құрылым немесе ТВЧ индукторы кіреді. Қыздыру температурасына тиiстi керiлiстік байланыста бөлшектердi қыздыру 75 тен 400°С аралығында болып тұрады. Автоматты құрастыруда бөлшектерді қыздыру арнайы туннельді пештерде жүргізіледі. Сақиналы түрде бөлшектердi қыздыру үшiн арнайы индукциялы құрылымдар қолданады. Бөлшектерді терең суытуда сұйық азотта (-195,6°С ) немесе қатты көмір қышқылда (-78,5°С) жүргізіледі. Сұйық оттегі және сұйық ауа бұл үшін жарамайды, өйткені олар жарылғышты келеді. Бөлшектерді суыту және сұйықтарда ұстау уақыты олардың өлшемдері мен салмағына байланысты. Сұйықты азотта шамамен ұстау уақыты: жұқа-қабырғалы бөлшектерде қабырғасы 7-10мм қалыңдықта 8-10мин; төлкелерді қабырғасы 20-30 мм қалыңдықта 15-20 минут; қалың қабырғалы бөлшектерді қабырғалары 40-50 мм қалыңдықта 35-40 минут болады. Көмір қышқылды қолдану кезінде суыту арнайы термоста жүргізіледі. Суытуды жақсарту үшін мысалы көмірқышқылға метилды немесе денатурды спиртті қосып, сұйықты ортада орналастырады. Сондықтан алдымен ыдысқа сұйықты құяды, ал содан кейін көмірқышқылды қосады.
Терең суыту әдiстiң кемшiлiгi бөлшектердi қосуда соқпа тұтқырлығының кiшiрейуі, суыққа ұшырауы, отырғызу қосылыстарын таңдау кезінде ескерту қажет. Егер қосылыстарда нақты керілістер қарастырылған болса, онда құрамалы әдісті қолдану - бөлшектерді қыздыру және суыту ұсынылады. Бөлшектің кеңеюімен арасындағы тәуелділік (қысумен немесе диаметрі бойынша) және қыздыру температурасымен (суытумен)келесі формула бойынша есептейдi

мұнда k -кеңейту (немесе қысу) мм;
d - отырғызу диаметрі, мм;
α – құюдың кеңейту (қысу) коэффициенті, қыздырылатын металл (немесе суытылатын) бөлшектер;
t – қамтылатын қыздырудың температурасы °С (немесе қамтылатын суыту), бөлшектер. Шамалы мәндерді есептеу үшін кеңейту (немесе қысумен) бөлшектер 0,001 температураны 100°С өзгерiсiнде қабылдайды.
Баспақтаудың күшін анықтау
Қажетті күштi баспақтауда мына формула бойынша анықтауға болады,

мұндағы ƒ3 - баспақтау кезде үйкелес коэффициенті;
d - түйiндестiрiлетiн бөлшектiң саңылау диаметрі, мм;
l - түйiндестiрiлетiн бөлшектiң ұзындығы, мм;
р - меншiктi қысым, Нсм2.
Тәжірибенің көрсетуінше, демек екi–үштен кейін қайталанатын баспақтауларды және баспақтан шығару күштерінің кішіреюінде ғана емес, сонымен бірге тіпті ұлғаюы да мүмкін, қосылыстардың беріктігі сақталуы шарттары бойынша қайтадан баспақтауға толық шақтамалы.
Бөлшектердi баспақтау технологиясы
Қамтылған бөлшектерді қыздырумен баспақтау негізгі бейнемен, егерде баспақтауға отырғызу мүмкiн емес немесе қиын болған жағдайда, үлкен диаметрлер кезінде және аса ұзын емес жанасатын бөлшектерде қолданылады. Қажетті қыздыру температурасын талап ететін керілісті және жанасатын өлшемдерінің тәуелдігін анықтайды. Ыстық отырғызуларда керiлiстер пайда болады, олардың орташа шамасы 2 есе көбiрек, ал алынатын отырғызуларда баспақтаулар кезінде жасалады.
Қамтыланатын бөлшектерді қыздыру температураны мына формула бойынша анықтайды

мұндағы i max - ең үлкен отырғызу керiлiсі, мм;
Δ – минималды қажетті, құрастыру кезінде берілген саңылау, мм;
α – сызықты кеңейту коэффициенті;
d - түйiндестiрiлетiн беттердің, номиналды диаметрi, мм;
t0 - қоршаған ортаның температурасы, 0С.
Қателікті компенсациялау үшін, баспақтау уақытында салқындатумен байланысты болады,ал қыздыру температурасын әдетте 15-20% -ке есептеуден көбірек қабылдайды. Негізгі артықшылықтары бумен және сумен қыздыру кезінде бөлшектерді бір қалыптылықпен қыздырады.
Бөлшектерді маймен қыздыру мойынтректерді арнайы төсемдер арқылы ваннада орнатады. Ваннаның қабырғасымен және түбіндегі байланысты қорғау үшін, сонымен қатар айналу бөлшектерін маймен қыздырғанда барлық жақтарының қалыңдығы кемінде 30÷40 мм қалыпты болу үшін. Қыздыру майда 40 минуттан көп емес және 90°С -температурада жүргізіледі. Қыздыру уақыты және майдың температурасы басқа бөлшектер үшін ұлғаюы мүмкін.
Үлкен керіліспен отырғызу кезінде құрамалы тәсілді қолданады: қамтылған бөлшекті қыздырады, ал қамытылғанды суытады. Құрамалы тәсіл кезінде құрастырулар қамтылатын бөлшек көп жағдайларда салыстырмалы темпера-турада 50÷150°С қыздырады. Мұндай қыздыру бөлшектің материа-лы үшін қауіпті емес.
Әдебиет: 1нег. [70-76 ],қос. [120-129 ]
Бақылау сұрақтары
1. Баспақтау қосылысы қандай тәсілдермен алынуы мүмкін ?
2. Баспақтау қосылыстарының қандай тәсілін алуы аса қарапайым болып табылады?
3. Баспақтау кездінде күштердi азайту үшiн не қолданылады?
4. Жылулық әсерiмен алынған қосу берiктiгi баспақта жиналған қосылыс берiктiгiн неге жоғарылатады?
5. Қандай артықшылықтарымен алынған қосылыстар терең суытуды әдiске ие болады?

7- Дәріс. Бұрандалы қосылыстарды құрастыру
Технологиялық процесстің кез келген бұрандалық қосылысты құрастыру-ды бұрандамалы (бұрандалы) қосылудың құрастыру процесіне ұқсас. Ол келесі негізгі кезеңдерден тұрады:
- бөлшектерді құрастыруға беру; - бұранды бөлшектердi орнату және оларды алдын ала бұрау; - жеткiзiп салу, аспапты орнату және бұрандалық қосылыстың бөлшектерiн тарту; -шплинттеу немесе басқа операция, бөлшектердi өздiгiнен бұрап алу.
Бұрандамалардың қоюына түйiндестiрiлетiн бөлшектерде саңылаулар белгiн немесе кондуктор бойынша бұрғылайды, және де түйiндестiрiлетiн бөлшектерде бұрандамаларға саңылау өстері дәл келуi керек. Саңылаулардың өстерiнiң түйiндестiрiлетiн бөлшектерде бұрандамаларына сәйкес келмеуге бiр бұрандамалы қосылыстарда, бiрақ 0,4 мм аспайтын жауапты қосулар үшiн бұрандаманың диаметрiнiң әрбiр 10 мм 0,15 мм ден аспайтын және кәдiмгi қосулар үшiн рұқсат етiледi. Егер бұл бөлшектердi кондуктор ретiнде қолданылса, жақсы нәтижелер бөлшектердiң қосуларындағы бұрандамаларға саңылауларды өстестiктiң қатынасында алуға болады, кондуктор ретiнде қолданылатын бөлшектi осы жағдайда басқа қосу бөлшегiмен қысқыш арқылы жалғастырады. Содан соң алып тастаған бiр-бiрiмен саңылаулар және оларда бұрғылайды уақытша монтаждық бұрандамаларға қыстырады.
Ұстастырмалы қосылыстарды құрастырулары
Ұстастырмалы қосылыстарды құрастыру кезде бір қосылатын бөлшекке ұстастырманы бұрайды, одан соң оның үстіне екінші бөлшекті орнатын сомынды бұрайды.
Ұстастырмаларды бұрау- бұл аса күрделі және еңбек сыйымды операция, - екi әдiстермен орындай алады:
1) ұстастырманың еркiн бұранды жеріне екi сомынды бұрайды, содан соң,
жоғарғы сомынды кілттің көмегімен айналдыра, ұстастырманы ұяға бұрайды
(кемшiлiгі бұл әдістің ұстастырманың отырғызуының әлсiреуі және сомын-дарды бұрап алуда болады)
2) ұстастырманың ұшына арнайы құрал-саймандарды еркiн бұрайды – солдатик, өзіне биік алты қырлы сомынды ұсынатын, арнайы бұрандамен тоқтататын ұстастырманың ұшында, диаметрi ұстастырманың диаметрінен кішіні ұсынады. Бұрандалы қосылыстарды құрастыру кезінде қолданылатын құрал-саймандар. Бұрандалы қосылыстарды бұзу және құрастыру үшiн қолмен және механикаланған аспаптарды қолданады. Негiзгi қол аспабы бұрандалы кілттер болып табылады. Бұрандалық қосылыстарды сенiмдiлiк және ұзақ уақытқа жарамдылық жағдай көпшiлiгiнде құрастыруды процесстегi олардың дұрыс тартуларынан тәуелдi болады. Мұндай жағдайларда керекті регламенттелетін тарту моменттерiн орнатады. Индикатор тығырықтың 1 (19 сурет) шығынқы-ларын тарту кезінде қарапайым тығырық 2 тіреледі және жалпая, тығырықтың арасындағы саңылауды толтырады, берілген тарту күшін қамтамасыз етеді.

1- индикаторлы тығырық; 2- қарапайым тығырық
19 сурет Индикатормен күшін тарту бекітетін бөлшек

Айтарлықтай бұрандалы қосылыстарды тарту кезінде аса жиi реттейтiн айналдыру моментiмен арнайы кілттерді қолданады. Мұндай кілт (20 сурет) жұдырықшадан 1 және оған ауыстырмалық шетжақты кiлттi 5 тұрады. Шақтамалы күшпен шарик 4 жұдырықшамен сығымдалады, табаққа 3 басады және серіппені 2 қысады. Бұл моментте жұдырықшаның ілінісуі қолды саппен тоқталады. Айналдыру моментiнiң мәнi серiппе 2 күшiнің өзгеру себебiнен реттеледi.

1 - жұдырықша; 2 - серiппе; 3- табақ; 4 - шарик;
5 - ауыстырмалы шетжақты кiлт
20 - сурет. Айналдыру моментімен реттейтін кiлт

Бұрандалы қосылыстарды механикаландыру құрастыруы әр түрлi сомын және бұрамалайтын машиналар және құрылысы (пневматикалық және электр жетегімен) еңбек өнiмдiлiгі 2...3 есе жоғарылатылған құрылымдар көмегiмен iске асады. Құрастыру процесстерiн механикаландыру үшiн құрылымдардың кеткен қаржының қайту мерзiмi 1,5 жылдан аспайды. Екпiндi- импульсты муфталары бар гайкабұрағыштар бастаушы жартылай муфта хабарланатын пульстердiң екпiндi көмегiмен бұрау моментiнiң берiлулерiн қамтамасыз етедi. Мұндай гайкабұрағыштар жұмыс iстегенде iс жүзiнде олардың iрi қосуларды құрастыру кезде қолдануға мүмкiндiк берген реактивтi момент болмайды. Бұрандалы қосылыстарды тарту үшiн қатар электр пневматикалық гайкабұрағыштар, электр массаны, дегенмен сонымен бiрге ПӘК олардың габариттi өлшемдерi және салмағын едәуiр төменде болады.
Бұрандалы қосылыстарды тоқтату олардың өздiгiнен бұрап алумен конст-руктивтi машиналарды пайдалану процесiндегi бiрі болып табылады.
Стопорение (Тоқтатудың) келесi әдiстерi көп таралған:
- қосымша осьтік үйкелiс күштерiнiң пайда болу жолысен немесе радиал қысымның (қосалқы сомын, бұранда, өздігінен бақылау сомын);
- бұрандаманың салыстырмалы жағдайы және (шплинтпен, серiппелi және деформацияланатын тығырықтар, сыммен тоқтату ) сомынның өзара бекiтуi;
- өзара байланысты бұрандама мен сомынның салыстырмалы жағдайда бекіту (шплинтованием-(сіргемен) тоқтату, серіппелімен және деформация-ланатын тығырықтармен, сым темірмен);
- жергілікті пластикалық деформациялау (қысу, нүктелеу).
Бұрандалы қосылыстарды тоқтату тәсілдері аса таралғандары 21,а...з суретте көрсетiлген, ал оларды тарту реті конструкциясына байланысты – 22 суретте көрсетілген.

а - қосалқы сомын; ә - шплинт (сірге) ; б - гроверлі тығырық; в - арнайы тығырық; г - баспақпен полиамидты сақина; д - полиамидты тығырық; е - нүктелеумен; ж,з – сым темірмен
21- сурет. Бұрандалы қосылыстарды тоқтату әдiстерi

22 - сурет. Бұрандалы қосылыстарды тарту реті

Тартуға талап етілетінмен қамтамасыз ету
Бұрандалы қосылыстардың сенімді жұмыстары сол едәуiр мөлшерде, құрастыру процессте оларды тарту қаншалықты iске дұрыс асыралады. Егер бөлшектер,бұрандамалармен қосылатын, тығырықтармен немесе бұрандалар-мен, үлкен ішкі қысыммен жұмыс істейді немесе жұмыс кезінде ауыспалы жүктемелерді сынайды, түрткі тұдыратын, онда бұрандамаларды тартуда (сомындарды) бiр нақтылы шамамен айналдыру моментiмен өндiру керек. Тарту кезінде айналдыру моменттің шамасы мына формула бойынша анықталады

М = Р·L, Н·м,

мұнда, М - тартудың қажеттi айналу моментi Н·м;
Р – сомынды кiлттiң сапқа күш қосалымы, Н;
L - иық, яғни кiлттiң жұтқыншағы, күшті жұмсаудың нүктеден қашықтық, м. Айналу моменттердің шамалары, бұрандалы қосылыстарды тарту үшін қажетті, тәжiрибелi жолымен нақтылы, 2 кестеде келтiрiлген.

2 кесте
Бұрандалы қосылысты тарту моменттің диаметрінен және бұрандаманың материалының тәуелдiлiгi

Бұрандалы қосылыстың диаметрі,
мм
Айналдыру моменті Н·м, бұрандамалар үшін беріктік шегі бар материалдан, МПа
Бұрандалы қосылыстың диаметір,
мм

Айналдыру моменті Н·м, бұрандамалар үшін беріктік шегі бар материалдан, МПа

600

600-1000

600

600-1000

Мб
М8
М10
М12
М14
4-6
10-15
20-30
35-50
60-80
8-10
17-22
36-48
60-80
90-120
М16
М18
М20
М22
М24
190-120
120-140
170-200
230-280
320-360
120-140
150-170 
200-230
270-320
350-400

Мүлтiксiз және кең таралған әдiс сомындарды тарту кезінде айналдыру моментiнiң шектеуiн (бұрандамаларды)-арнайы кiлттердi қолдануын, қамта-масыз ететiн, алдын ала тартуды дәреженiң қолдану. Бұрандалы қосылысты тартуды микрометрмен немесе тығырық индикатормен және бұрандаманы ұзындықты өлшеуге бақылауға болады. Микрометрмен бұрандалы бөлшектің ұзындығын бұрандалы қосылысын тартуға дейін және кейін өлшейді; бұрандаманың созылуын бақылау сұққыштың көмегiмен, бұрандаманың арнайы саңылауларын индикатормен өлшейдi.
Әдебиет: 1нег. [70-75 ], 1 қос. [133-145]
Бақылау сұрақтары
1.Бұрандалы қосылыстарды құрастыруды процесс қандай кезеңдерден қалыптасады?
2.Түйiндестiрiлетiн бөлшектердегi бұрандамаларды астына орнату саңылау-ларды қандай бейнемен бұрғылайды?
3. Кілтектерді бұрап тастауының әдiстерiнiң мәнi немен қорытындыланады?
4. Аса оңай тарту күштің шыдауды әдiсін сипаттаңыз?
5.Бұрандалы қосылыстарды тоқтатудың әдiстерiнің кең таралғанын келтiріңiз?

Дәріc №8. Цилиндрлі тісті берілісті құрастыру
Цилиндрлі тісті берілісті құрастырудың технологиялық процесі келесі операциялармен орындалуын қарастырады:
- тісті дөңгелектің құрастыруы, егер құрастырылатын конструкцияда тісті дөңгелектерді орнату қарастырылса;
- дөңгелектерді білікке орнату және оларды берілген күйде орнықтыру;
- біліктерді оларға орнатылған тісті дөңгелектермен бірге корпусқа монтаждау;
- құрастырылған цилиндрлі тісті дөңгелектері бар түзілімді реттеу;
- цилиндрлі тісті берілісті құрастыру сапасын бақылау.
Күпшек дискісіне 2 нығыздалған құрамдас тісті доңғалақтарды тісті тәжбен 1 құрастыруды (23, а сурет) тісті тәжді тығыздаудан бастайды.
Тәждің күпшек дискісіне қатысты осьтік қалпын бекіту үшін соңғысында бурт (белдеме) жасайды. Нығыздаудың ауытқуын және жеңілдеуін болдырмас үшін тісті тәжді әдетте май ваннасында немесе 120...150°С дейінгі жоғары жиілікті токтармен қыздырады. Нығыздаудан кейін тәжді күпшек дискісінде уақытша бұрандамалармен бекітеді, олардың диаметрлері 4 тұрақты бұрандамалардың диаметрінен кішірек болады. Уақытша бұрандамалар арналған тесіктер немесе бөгеткіштерді бұрғылайды және күпшек дискісіне нығыздағаннан кейін бұранданы кеседі.

а - тәждің күпшекке орнатылуы; ә - тәждің фланецке орнатылуы
1 – тісті тәж; 2 - күпшек; 3 - тоқтатқыштар; 4 – бұрандама
23 – сурет. Құрамдасты тісті доңғалақ

Құрастырудан кейін уақытша бұрандамалар мен тоқтатқыштарда тісті тәждің радиал соғысын тексереді, тексеріс нәтижесі бойынша оның күпшек қатысты қалпын түзетеді. Содан соң кезекпен барлық уақытша бұрандамалар мен тоқтатқыштарды тұрақтыларға ауыстырады, тұрақты бұрандамаларды динамометрикалық кілтпен тартады. Тұрақты бұрандамаларды немесе тоқтатқыштарды орнатқаннан кейін тісті тәждердің радиал соғысын соңғы рет тексерістен өткізеді.
Құрамдас тісті доңғалақтардың соғысын индикатор аяғы орнатылған калибр-тығынның тістері арасына қойып, орталықтарда тексереді. Білікті айналдырып жәнә калибрді екі-үш тістен кейін қойып, индикатор көрсеткіш-терін тіркейді; ең үлкен және ең кіші көрсеткіштердің қатынасына қарай тісті доңғалақтың соғысын анықтайды.
Орташа нақтылығы бар берілістер үшін радиал соққы доңғалақ диаметрінің 100 мм-не 0,02...0,05-тен, ал бүйір соққы – 0,08 мм-ден аспау керек. Доңғалақтардың диаметрі 500 мм асатын жылдам жүрісті тісті берілістер статикалық теңдестірілмеуі керек.
Тісті берілістің дұрыс ілінісуін қамтамасыз ету үшін біліктер осьтерінің арасындағы қашықтық ілінісетін тісті дөңгелектердің бастапқы шеңбер диаметрінің жартысоммасына тең болу керек; сонымен қатар білік осьтері өзара параллель болу керек. Осьтер арасындағы сәйкес қашықтық беріліс монтаждалатын тұрықты ұсталу керек. Корпустағы остер арасындағы қашықтықты мөлшерлегіш 1, 3 және ішөлшегіш 2 немесе штангенциркуль 5 көмегімен өлшеуге болады (24,а – сурет). Өлшеуді микрометрлік ішөлшегішпен 2 жүргізсе, онда мөлшерлегіштердің 1, 3 арақашықтығына мөлшерлегіш диаметрінің жартысоммасын қосады; егер өлшеу кезінде штангенциркульді қолданса, онда мөлшерлегіштердің сыртқы беттері арасындағы өлшенген қашықтықтан олардың диаметрінің жартысоммасын алып тастайды. Беріліс монтаждалатын тұрықты екі жағындағы саңылауларының өстерінің арақашықтығын анықтаған соң, олардың өзгешеліктеріне байланысты өстер өзара параллель екенін білуге болады.
Корпустың (тұрқының) негізінен саңылау өсіне дейінгі қашықтықты өлшеуіш 4 көмегімен өлшейді.
Құрастыруды бақылау
Тiстi берiлiстi дұрыс ілінісуін қамтамасыз ету үшін біліктер өстерінің арасындағы арақашықтық іліністің тісті доңғалақтарының бастапқы шеңберінің диаметрiнiң жарты шаасына тең болу керек; бұдан басқа, бiлiктер өстерi өзара параллель болу керек. Остер арасындағы сәйкес арашықтық берiліс құрастырылатын корпуста бабына келтірілген болу керек. Корпустағы осьтер арасындағы арақашықтықты 1 және 3 калибрлерін және 2 штимассты немесе 5 штангенциркульді қолдану арқылы (24а, сурет) өлшеуге болады. Егер 2 микрометрикалық штихмасс көмегімен өлшесе, 1 және 3 калибрлер арасындағы арақашықтыққа калибр диаметрлерінің жарты шамасын қосады; егер өлшеу кезінде штангенциркуль қолданылса, онда калибрлердің сыртқы беткі қабаттары арасындағы өлшенген арақашықтықтан олардың диаметрлерінің жарты шамасын алып тастайды.
Беріліс құрастырылатын корпустың екі жағындағы тесіктер осьтерінің арасындағы арақашықтықты анықтап, олардың қатынасына қарай олар бір-біріне қаншалықты параллель екендігін білуге болады. Корпус табанынан тесік осіне дейінгі арақашықтықты 4 индикатор көмегімен өлшейді, оны калибр диаметрін ескере отырып, ұзындықтың соңғы шамаларының блогы бойынша ретке келтіреді.

1, 3, 8 – калибрлер; 2 - штихмасс; 4, 6, 9, 10 - индикаторлар; 5 - штангенциркуль; 7 - бұрандалар; 11 - тексерiлетiн тiстi доңғалақ;
24 - сурет. Редуктор корпусында (а) тесіктердің орналасуы және тiстi доңғалақтардың соққысын (ә ) тексеру сұлбасы

Түрлі себептер салдарынан біліктерге тісті доңғалақтарды орнату кезінде білік мойнындағы тісті доңғалақтың тербелуі, шығыңқылары шеңбері бойынша радиал соққысы, бүйірлік соққы, доңғалақтың білік буртику (белдемесіне) бәсең жанасуы байқалуы мүмкін.
Тербелісті білікке нығыздалған тісті доңғалақты басы мыстан немесе алюминийден жасалған балғамен ұру арқылы тексереді. Тісті доңғалақ орнатылған білікті радиал және бүйірлік соққыға орталықтарда немесе призмаларда (24 б, сурет) тексереді. Соңғы жағдайда оны келесі үлгімен жүргізеді. Білікті призмаларға орнатып, 7 бұрандалармен призмалардың орналасуын ретке келтіреді.
Индикатор бойынша 6 білікті тексеру тақтасына параллель орнатады. Индикаторлы тіреуішті индикатор аяғы 9 тісті доңғалақ 11 тістері арасындағы калибрмен 8 байланысатындай және индикатор (стрелки) жебесінің бір-екі айналуына дейін созылыс болатындай етіп орнатады.
Білік пен доңғалақты айналдырып және калибрді бірнеше тіске ауыстырып қоя отырып, индикатор көрсеткіштерін тіркейді, олардың қатынасы бойынша радиалды соққыны анықтайды. Осьтік соққыны индикатор 10 бойынша жүзеге асырады.
Тісті доңғалақтарды корпусқа құрастыру кезінде ең маңыздысы берілістегі бүйір саңылауды анықтау, оны (щупом) сүңгішпен немесе индикатормен табады (25 сурет).

1, 7 - индикатор; 2 – жетектеме (поводок)
25-сурет. Цилиндрлi тiстi берiлiсте бүйiр саңылауды өлшеу тәсілдері

Тісті доңғалақтардың біреуінің білігіне беріліс корпусына орнатылған 1 индикатордың аяғына тірелетін 2 жетекті бекітеді. Білік пен тісті доңғалағы бар жетектемені іліністің екінші доңғалағын ұстап тұрып, бұрады. Екінші доңғалақ жылжымайтын болғандықтан, алғашқысы бүйір саңылауға сәйкес келетін шамаға ғана бұратылуы мүмкін. Тісті доңғалақтың бастапқы шеңберінің радиусына келтірілген индикатор (стрелки) жебесінің ауытқуына қарай бүйір саңылаудың номиналды мәнін анықтайды:

Сн = C·RL,

мұнда, С - индикатордың көрсеткіштері;
R - тексерiлетiн доңғалақтың бастапқы шеңберінің радиусы;
L - білік осінен индикатор аяғына дейінгі қашықтық.
Егер тісті берілісте тіс модульдері 6 мм асатын доңғалақтар пайдаланылса, онда бүйір саңылау 0,4...0,5 мм құрайтын болады. Мұндай жағдайда оны жанасатын доңғалақтардың түрлі тістері арасында ұзындығы тіс ұзындығына тең жез сымды үш-төрт рет өткізу арқылы анықтайды. Сым қалыңдығын өткізуден кейін микрометр көмегімен тексереді.
Құрастырылған тісті берілістің ілінісу сапасын бояуға тексереді. Шағын доңғалақтың тістерін жұқа қабат бояу жағып, берілісті бір айналымға бұрады. Содан кейін жанасқан тісті доңғалақтағы іздер бойынша құрастырудың сапасын алынған іздерді бекітілген нормалармен салыстыра отырып, анықтайды.
Әдетте орташа нақтылығы бар берілістер үшін жанасқан тісті доңғалақ-тағы іздер тістің бүйір бетінің ортаңғы тұсында орналасуы керек және биіктіктің 50...60% алатын және тіс ұзындығының 70% құрайтын алаңды алып жату керек (26 а, сурет). Егер байланыс нүктесі тіс бетінде дұрыс орналаспаған болса немесе оның алаңы жоғарыда аталған талаптарға сай келмесе, бұл берілістің сапасыз құрастырылғанын білдіреді. Байланыс нүктесінің орналасуына қарай цилидрлі тісті берілістің сәйкес құрастыру кемшіліктерін анықтауға болады.

26 сурет. Цилиндрлi тiстi берiлiстi сапалы (а )
және (ә...в ) сапасыз құрастыру кезінде байланыс дақтардың орналасуы

1. Байланыс дағы тістің бір жағынан орналасқан (37 ә, сурет). Бұл тістерді кескен кезде доңғалақтардың ауытқуын немесе корпустағы мойынтіректерге арналған тесіктердің ауытқуын білдіреді. Егер байланыс дағының орналасуы тісті доңғалақтың 180°- қа бұрған кезінде өзгермесе, корпустағы тесіктер осі ауытқыған; бұл жағдайда берілісті бөлшектеп, тесіктерді қайта кеңейтіп, оларға төлкелерді нығыздау керек.
2. Байланыс дағы тістің жоғарғы жағында орналасқан (37 сурет, в). Мұның себебі тым үлкен радиал саңылау, сонымен қатар, осьаралық қашықтықтың сызбада көрсетілген корпустағы мойынтіректерге сәйкес келмеуі мүмкін. Берілісті бөлшектеп, тесіктерді кеңейтіп, төлкелерді нығыздау қажет.
3. Байланыс дағы тістің аяғында орналасқан (37 в, сурет).
Бұл тістің қалыңдығы техникалық талаптарға сәйкес келмеу нәтижесінде радиал саңылау жеткіліксіз екендігін білдіреді. Мұндай жағдайда бір немесе қос тісті доңғалақты ауыстыру қажет болады.
Конусты тiстi берiлiстердi құрастыру
Конусты тiстi берiлiстерді екi бiлiктердiң арасындағы қозғалыстың берiлуiн iске асыруға әдеттегiдей геометриялық осьтермен кеңiстiкте қиылысатын 900 бұрышта қолданады.
Конусты берiлістерді аса жиі түзу доңғалақтармен, қиғашты және айналмалы тістермен қолданады. Қиғашты және айналмалы тістермен доңғалақтар қисық және айналма тістермен, түзулерi бар доңғалақтардың алдында түбегейлi артықшылығы болады - олар байсалды жұмыстан астам берiлістерді қамтамасыз етедi және үлкенiрек берiктiкпен ие болады, осыған байланысты машинажасауда кең таралуы жеткiлiктi. Конусты тiстi берiлiстер қиғашты және айналмалы тістермен жоғары шеңберлі жылдамдықтар кезінде үлкен қуаттарды беру үшiн қолданады.
Негiзгi параметрлермен, конусты тiстi берiлiсті сипаттайтын келесi болып табылады (27 сурет): осьаралық бұрыш берiлiстері δ; әрібір доңғалақ беріліс үшін бастапқы конустың бұрышы ; тiстi iлiністі модуль; тiстi доңғалақтардың тістер саны; пайда болатын бастапқы конустың l ұзындығы; доңғалақтармен берiлетiн берілістерді күштерден анықтайды.

27 сурет. Конусты тiстi берiлiстiң iлiніс элементтерi

Конусты тiстi берiлiстер цилиндрлiмен салыстыру бойынша бірнеше кемшiлiктері болады: (шамамен 15%-ке) кiшi берiлістердің бiрдей габариттi өлшемдерiнде жүктеме қабiлеттiлiгi; аса күрделi және жасауы қымбат; құрастыру кезінде корпусқа жинақтау аса күрделі; қашықтықтардың ортааралық ауытқуына үлкен сезгiштiк; үлкен жүктемелер; біліктердің тiректеріне жұмыс iстейтiн.
Конусты тiстi берiлiстi құрастыру кезінде технологиялық процесс
Келесi жұмыстарды орындау ескерiледi:
- біліктерде тiстi доңғалақтарды қондыру және бекіту;
- корпусқа тiстi доңғалақтармен біліктерді қондыру;
- тісті іліністі оның жұмысын байсалдылығын қамтамасыз ету мақсатпен реттеу.
Конусты беріліс тiстi доңғалақтарды бiлiкке цилиндрлi берiліс тiстi доңғалақтар сияқты тiзбекті бойынша сол әдiстерді пайдалана отырып қондырады. Конусты тiстi доңғалақты бiлiкте дұрыстығын және радиалды соғуын дақтардың байланысын орналасуы бойынша анықтайды (28, а...в сурет ) қабылдалған басқа сондай доңғалақпен байланысуға конусты тiстi доңғалақты енгізумен эталонды деп айтуға болады.

а – дұрыс ілініс кезінде; ә – жеткіліксіз саңылау кезінде берілістер;
б, в – ортааралық қашықтық дұрыс емес кезінде
28- сурет. Конусты тiстi берiлiстi бояуға бақылау кезінде
байланыс дақтардың орналасуы

Корпусқа тiстi доңғалақтарымен біліктерді қондырудың алдында, оның біліктегі тесіктерінің орналасуын тексеру керек. Бұл тексерудi калибрлер 1 және 2 көмегiмен корпустың тесіктерінде центрлеп жүзеге асырады (29,а сурет). Егер осьтер тесіктері салыстырмалы перпендикулярлы болса, онда калибр 1 калибр 2 саңылауына еркін кiредi. Остердiң перпендикулярлығын бақылау үшiн басқа әдiсті қолданады (29,ә сурет). Осьтердің тесіктерін өзара перпендикулярлы деп санауға болады, егер калибрдың табаны нығыздалған, саңылаусыз, барлық ұзындық бойынша жасаушы калибр 2 тiреледi. Осьтердің перпендикулярлығын
сонымен қатар оправками (жиекқұрсаулармен) қиылған соңғы осьтерге дейін (осьтер өзара перпендикулярлы және бiр жазықтықта жатыр, егер оправалардың жартысы қиылған болса бір-біріне тығыз тiреледі; олардың арасындағы саңылауды щупом (сүңгiмен) тексереді).
.

а- саңылауы бар калибрмен; ә - табаншасы бар калибрмен; 1, 2 - калибрлер
29 сурет Корпуста конусты тiстi берiлiстi редуктордың тесіктерінің осьтерінің орналасуын бақылау әдiстерi

Конусты тісті берілісті тісті доңғалақтардың бір қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін, берілген мәнге дейін тісті доңғалақтың арасындағы бүйір саңылауды реттеу қажет. Берілісті құрастыруға шақтамалы өлшем бүйір саңылаудың жұмыс сызбаларында немесе технологиялық картада беріледі.
Орташа дәлдікті беріліс үшін бүйірлі саңылау 0,08 ден 0,2 мм дейін тербеледі. Егер берілістің конструкциясы доңғалақтарға еркін шақтамалы болса, онда бүйір саңылауды сүңгішпен тексереді. Үлкен (10 мм ден аса) модульдарда доңғалақты берілісте саңылауды қорғасынды сым көмегімен тексереді, сонымен қатар цилиндрлі тісті беріліс сияқты бүйір саңылауды бақылау кезінде жасайды. Бүйір саңылауларды жоғары дәлдікті берілістерде индикатор көмегімен тексереді.
Треуішті соңында корпусқа бекітеді, ал оның аяғын тісті доңғалақтың бір тісімен байланыстырады (екінші тісті доңғалақты бекітеді). Доңғалақты тербетуде, индикатор жебенің (стрелки) ауытқуымен бүйір саңылаудың санды мәнін цилиндрлі тісті беріліс сияқты бүйір саңылауды бақылау кезіндегідей анықтайды.
Конусты берілістерде, қолжетерлік қиындау, бүйір саңылауды, цилиндрлі тісті беріліс сияқты тексереді. Конусты тісті берілістерді құрастыру кезінде бүйір саңылауды, тісті доңғалақты осьтің бойлай ығысумен; доңғалақтарды ығыстыру кезінде төбесіне шартты конустың саңылауы азаяды, ал оны басқа жаққа ығыстыру кезінде саңылау ұлғаяды.
Құрастыруды бақылау
Конусты берілісте бүйiр саңылау реттелгеннен кейін, құрастыру спасын бояуға тексередi. Ол үшін жұқа қабатты бояуды екі тіске әрбір тісті берілістен, және тістерді олардың арасындағы таза тістердің саны көбiрек болу мүмкiндігін таңдауға тырысады. Бояуды жүргізген соң тісті доңғалақтарды жұмыс бағыты берілісіне айналдырады және бояудың дағынан (байланыстың дағы) берілістің құрастыру сапасын анықтайды.
Берілістердің қалыпты жұмыс істеу үшiн доңғалақтардың жағдайын реттеу керек, байланыстың аймағы жұқа тістердің шетіне жақын болу керек, өйткені бұл жақтары деформациялық жүктемелерге оңай беріледі және тістері тез қосымша жұмыс iстейдi. Байланыстың дағы тiстiң бүйiр бетiнде орналасу керек, оның жұқа шетіне жақын, бiрақ оған жетпеу керек. Байланыс дақты дұрыс құрастыруда (биiктiк және ұзындық бойынша) тiстiң кемiнде 70% ауданын қамыту керек. Бақылауға салыстыру үшiн мұндай дақты құрастыруға құрастырма сызбада немесе технологиялық картада көрсету керек.
Әдебиет: 2 нег. [287-298], 1 қос. [158-167]
Бақылау сұрақтары
1.Қандай технологиялық операциялар цилиндрлi тiстi берiлiстердi құрастыруда технологиялық процесс қосады?
2.Тiстi берiлiсте бүйiр саңылау қандай бейнемен анықталады?
3.Тiстi берiлiстi бояуға тексерудi процедурасы қандай?
4. Конусты тiстi берiлiстер қандай жағдайларда қолданылады?
5. Конусты тiстi берiлiсте тiстi доңғалақтардың нормальды жұмыс істеу үшiн не қамтамасыз етілу керек?
6.Конусты берілісте осьтік бағытта доңғалақтардың жағдайын қалай реттеуге болады?

9- Дәріс. Бұрамдықты берілістерді жинау

Көпшілік жағдайларда бұрамдықты берiлiстердi құрастыру суық немесе ыстық күйдегi күпшекке тiстi тәждi (баспақтаумен) орналастыру басталады.
Содан соң саңылауларды және бұрандамаларға немесе ұстатқыштарды бұрғылайды, саңылауды бұрағаннан кейін олардың өздiгiнен бұрап алуын нүктелейді. Тiстi тәждерді күпшекке бекіту бұрандамалар көмегімен орындалады, яғни цилиндрлi тiстi доңғалақтарды тісті тәждерді бұрандама-лармен бекіту сияқты болады. Тоқтатқыштарды орнатудан кейін бұрамдықты доңғалақты радиалды соғуына тексереді. Бiлiкке бұрамдықты доңғалақты орнату және оны тексеру, цилиндрлі тісті берілістерді білікке жинақтау кезінде жүргізіледі. Бұрамдықты берiлiстi құрастыру кезінде әсіресе бұрамдықты және бұрамдықты доңғалақтың дұрыс ілінісін қамтамасыз ету. Бұл үшiн, олардың өстерiнiң айқастыру бұрышы және орта аралық қашықтық сызбалар талаптарына сәйкесті болу қажетті. Бұрамдықты дөңгелектің орташа жазықтығы бұранданың осіне сәйкес, ал ілінісудегі шеткі саңылау – техникалық талаптарға сәйкес келуі тиіс. Сондықтан корпусқа бұранда мен бұрамдықты дөңгелекті орнаспастан бұрын, саңылаулардың ось аралық қашықтығын тексеру керек.
Ось аралық қашықтығын арнайы корпусқа орнатылатын құралбіліктерді 1 және 2 көмегімен тексереді (41, а сурет). Микрометрлік саңылау өлшеуішпен 3 құралбіліктер арасындағы қашықтықты өлшейді.

А = Н + ( D + d )2.

Қиылысу осьтерінің бұрышын тексеру келесідей орындайды (41, ә сурет). Корпусқа бұранда мен бұрамдалық дөңгелектің орнына 1 және 2 оправки (жиекқұрсаудың) біреуін орнатып, оның біреуіне 5 индикаторы бар 4 рычагты кигізеді. Рычагты индикатордың аяғы корпустың қарама-қарсы жақтарынан шығып тұратын 1 жиекқұрсаудың бетіндегі m және n нүктелеріне тиіп тұратындай етіп орналастырады. Егер осы нүктелерде индикатордың көрсет-кіштері бірдей болса, демек біліктер 90°- пен қиылысады.
Бұрамдықты доңғалақты орнату кезінде білікке призмалық кілтекке (ступицу) - күпшекті доңғалақты кернегішті төлкелермен қысады немесе екі жағынан сомындармен бекітеді. Бірінші жағдайда остьтік жайғасуды реттеу әр түрлі қалыңдықты компенсаторлы сақиналар көмегімен айқындалады, ал екінші жағдайда – остьтік бағытта сомындардың ығысуы болып табылады.
Сериялы дайындау кезінде тісті доңғалақтарды бейметалдардан жасайды, яғни тісті тәжді ортадан тепкіш арнайы пішіндерде құяды, шойынды күпшекті ішкі жағына орналастырады. Диаметрі үлкен емес бұрамдықты доңғалақтарды тісті тәждерді күпшегіне бұрамалармен бекітеді. Егер доңғалақтың құрсауын жасау үшін пластикалық массаларды қолданса, оны күпшекпен бұрандама-лармен қосады, тәжді металды дискілермен арасында жайғастырумен.
Бұрамдықты берілістерге келесі техникалық талаптар сай келу керек:
- бұрамдықты дөңгелек тістерінің қадамы мен пішіні бұрамдықпен сәйкес келуі қажет;.
- бұрамдық тістерінің ұзындығы, бұрамдық доңғалақ тісінің ұзындығы 23 құрауы қажет;
- бұрамдықты доңғалақтың радиалды және шетжақтаулы соққысы беріліс нақтылығымен сәйкес келуі қажет;
- орталық аралық қашықтық есептік өлшемдермен сәйкес келіп, шектен шықпағаны жөн, нақтылықты қажет етеді;
- біліктердің осьтері корпуста тесіктері осьтермен қатынасы бойынша орналасуы бір біріне 900 бұрышпен сәйкес болу керек;
- бұрамдықтың өлі жүрісі, яғни соңғы бұралу бұрышы қозғалмайтын кезде бұрамдықты доңғалақта, берілістің дәлдігі сәйкес болу керек;
- тексеру кезінде беріліс жатық және шусыз жұмыс істеу керек;
- жүк астында берілісті сынау уақытысында, мойынтіректердің қыздыру температурасы 50...60°С жоғарламау керек.

Бұрамдықты берiлiстердi құрастыру
Көпшілік жағдайларда бұрамдықты берiлiстердi құрастыру суық немесе ыстық күйдегi күпшекке тiстi тәждi (баспақтаумен) орналастыру басталады.
Содан соң саңылауларды және бұрандамаларға немесе ұстатқыштарды бұрғылайды, саңылауды бұрағаннан кейін олардың өздiгiнен бұрап алуын нүктелейді. Тiстi тәждерді күпшекке бекіту бұрандамалар көмегімен орындалады, яғни цилиндрлi тiстi доңғалақтарын тісті тәждерді бұрандамалармен бекіту сияқты. Тоқтатқыштарды орнатудан кейін бұрамдықты доңғалақты радиалды соғуына тексереді. Бiлiкке бұрамдықты доңғалақты орнату және оны тексеру, цилиндрлі тісті берілістерді білікке жинақтау кезінде жүргізіледі.
Бұрамдықты берiлiстi құрастыру кезінде әсіресе бұрамдықты және бұрамдықты доңғалақтың дұрыс ілінісін қамтамасыз ету. Бұл үшiн, олардың өстерiнiң айқастыру бұрышы және орта аралық қашықтық сызбалар талаптарына сәйкесті болу қажетті. Бұрамдықты дөңгелектің орташа жазықтығы бұранданың осіне сәйкес, ал ілінісудегі шеткі саңылау – техникалық талаптарға сәйкес келуі тиіс. Сондықтан корпусқа бұранда мен бұрамдықты дөңгелекті орнаспастан бұрын, саңылаулардың ось аралық қашықтығын тексеру керек.
Ось аралық қашықтығын арнайы корпусқа орнатылатын құралбіліктерді 1 және 2 көмегімен тексереді (30,а сурет). Микрометрлік саңылауөлшеуішпен 3 құралбіліктер арасындағы қашықтықты өлшейді.

А = Н + ( D + d )2.

Қиылысу осьтерінің бұрышын тексеруді келесідей орындайды (30-сур, б). Корпусқа бұранда мен бұрамдалық дөңгелектің орнына 1 және 2 оправкалардың біреуін орнатып, оның біреуіне 5 индикаторы бар 4 рычагты кигізеді. Рычагты индикатордың аяғы корпустың қарама-қарсы жақтарынан шығып тұратын 1 оправканың бетіндегі m және n нүктелеріне тиіп тұратындай етіп орналастырады. Егер осы нүктелерде индикатордың көрсеткіштері бірдей болса, демек біліктер 90°-пен қиылысады деген сөз.

а – ось аралық қашықтық; ә - өстердi айқастыру бұрыштары;
1, 2 – арнайы құралбіліктер (оправкалар); 3 – микроөлшегiш нутромер;
4 – рычаг; 5 – индикатор; D, d – құралбіліктердің диаметрлерi;
Н - құралбіліктер арасындағы қашықтық; m, n – бақылаудың нүктесi
41 сурет. Тексеруді орындаумен бұрамдықты редуктор корпусының
осьтік саңылауларының орналасуын бақылау
Бұрамдықты доңғалақты орнату кезінде білікке призмалық кілтекке күпшекті (ступицу) доңғалақты кернегішті төлкелермен қысады немесе екі жағынан сомындармен бекітеді. Бірінші жағдайда остьтік жайғасуды реттеу әр түрлі қалыңдықты компенсаторлы сақиналар көмегімен айқындалады, ал екінші жағдайда – остьтік бағытта сомындардың ығысуы болып табылады.
Құрастыруды бақылау
Құрастырылған берілісті үйлесуіне тексеру үшін орташа жазықтықта бұрамдықты доңғакалақты бұрамдық осімен, бояуға бақылау жүргізеді.
Тісті бұрамдықтың бетіне бояуды жүргізеді және оны бұрылуынан кейін дақтардан бұрамдықты доңғалақтың тістерін тексереді. Берілісті дұрыс жиналған кезінде бояу әрбір доңғалақ тістің беттері кемінде 50...60% жабылу керек (31, а сурет). Егер доңғалақтың орташа жазықтығы бұрамдықтың осьтері ығысқан болса, байланыстың дақтары 31 ә,б суретте көрсетілгендей жайғасады.

а - дұрыс iлiніс кезінде; ә - берiліс осінің оң жаққа ығысуы кезінде;
б – берiліс осінің сол жаққа ығысуы кезінде
31- сурет. Бұрамдықты берiлiстi бояуға бақылау кезінде
байланыс дақтарының орналасуы

Бұранда мен бұрамдықты доңгалақтың (32 а, сурет) ілінісуіндегі шеткі саңылауды қозғалмайтын доңғалақ (32 ә, сурет) кезіндегі бұранданы айналдыру арқылы анықтайды. Бұранда мен бұрамдалық доңғалақ біліктерінің шығыңқы жерлерінде 3 және 4 индикаторларымен жанасатын 1 және 2 рычагтарын бекітеді. 4 индикатор бағдаршасының орналасуын белгілей отырып, бұрам-дықтың білігін доңғалақ білігі айналғанға дейін айналдырады; оның айналуының басын 3 индикатор бағдаршасының ауытқуы бойынша орнатады. 4 индикатордың көрсетілулері бойынша (бұрыштық секундтарда) бұранданың бұрылу бұрышын анықтайды.
Сn =,

мұнда φ- индикатордың көрсетуi бойынша бұрамдықтың бұрылу бұрышы-ның мәні; l- индикатордың аяқтарына дейін бұрамдықты остерiнің қашықтығы.

1, 2 – рычагтар; 3, 4- индикаторлар
32 сурет Бұрамдықты берілісте бүйірлі саңылау (а) және (ә) оны бақылау сұлбасы

3 кесте - Әртүрлi дәлдiктiң бұрамдықты берiлiстерi үшiн Сn мкм
бүйiр саңылау шамасы

Жанасудың түрі
Осьаралық қашықтық, мм

40 дейін
10-80
80-160
160-320
320-630
630-1260
1250 ден
жоғары
С
Д
Х
Ш
0
28
55
110
0
48
95
190
0
65
130
260
0
95
190
380
0
130
260
530
0
190
380
750
0
260
530
-

1 кесте - Бұрамдықты берiлiс бiлiктi модулда 1ден 30мм дейін ось аралығындағы шектiк шақтамалы ауытқулары, мкм,

Дәлдіктің дәрежесі

Осьаралық қашықтығы, мм

40 дейін

40-80
80-160
160-320
320-630
630-1260

5
6
7
8
9
9
14
22
36
55
13
21
34
52
85
17
26
42
65
106
21
34
52
85
130
26
42
65
105
170
32
50
80
120
200

2 кесте - Әдiспен бояуға бақылау кезінде бұрамдықты берiлiсте тістердің байланысу нормалары

Байланысу дақ
Байланысқан дақтардың өлшемдері (кемiнде ) %, дәлдiктiң дәрежесiмен берiлу үшiн

5

6

7

8

9

Тiстiң биiктiгi бойынша...
Тiстiң ұзындығы бойынша...
60
75

60
70

60
65

50
50

30
35

Ескерту. Байланыстың шамасы салыстырмалы өлшемдері дақтың (пайызбен) ұзындығы бойынша-шеткi нүктелермен іздерін жанасумен арасындағы қашықтық; жұмыс тiстiң биiктiгi барлық ұзындықтығына жұмысшы тістің биіктігіне оның барлық ұзындығына жанасу аймақтары орташа қатынасымен анықталады.
Әдебиет: 1нег. [158-185 ], 2 нег. [287-298 ].
Бақылау сұрақтары
1. Бұрамдықты берiлiс қандай элементтерден тұрады?
2. Бұрамдықты берiлiстердi көп жағдайларда неден құрастыру басталады ?
3. Бұрамдықты берiлiстi құрастыруда кезінде нені қамтамасыз ету керек?
4. Бұрамдықты берiлiсте өстердiң айқастыру бұрышын тексеру қандай бейне-мен іске асады?
5. Бұрамдықты және бұрамдықты доңғалақтың iлiнісінде бүйiр саңылауын қандай бейнемен анықтайды?

10 - Дәріс. Сырғанау мойынтіректерді жинау

Машиналарда кездесетін барлық сырғанау мойынтіректері бүтін төлкелер немесе үйкеліске қарсы қорытпалар құйылған корпустар, тұғырлар немесе табандардағы тесіктер түріндегі ажырамайтын және корпустарын үйкеліске қарсы қорытпамен құятын астары бар және астары жоқ ажырайтын бөліктерге бөлінеді. Ажырамайтын сырғанау мойынтіректерін құрастыруға төлкені корпусқа тығу, бұралып кетуін тоқтату және білік бойынша тесіктер салу жатады. Нығыздаудан кейін төлкенің ішкі диаметрі кішіреюі мүмкін, сондықтан оны білік бойынша немесе калибрмен тексеру қажет, егер сызбада көрсетілген қуыстар сақталмаса, төлкені қырнауышпен қырып немесе ұңғымен тесу керек. Көп тіректі біліктердің мойынтіректерінің толық өстестігіне қол жеткізу үшін төлкелерді біріктіріп күшейту керек.
Астардың ішкі диаметрі білік мойнының диаметрінен көлемі білік мойнының диаметріне, оның салмағына және айналу санына байланысты өлшенетін май қуысының көлеміндей үлкенірек болу керек. Әдетте білік мойнының қуысы диаметрінің 0,0018 ÷ 0,0025 тең.
Ажыратылмайтын сырғанау мойынтіректерін жинау втулканы корпусқа пресстеп, оның бұрылуын тоқтату арқасында және саңылаулардың білік бойына дұрыс орналасу арқасында іске асады. Пресстегеннен кейін втулканың ішкі диаметрі азаюы мүмкін, сондықтан оны білік бойынша немесе калибрмен тексеріп, сызбамен қарастырылған саңылаулар жасалынбаған жағдайда втулканы шабрлеу немесе қашау құралымен жүріп өту керек. Көп тіректі біліктердің мойынтіректерінің бір осьте орналасуы үшін втулкалардың ортақ жазылмалығын қамтамасыз ету керек.
Қосымшаның ішкі диаметрі білік мойыншасының диаметрінен майлы саңылау көлеміндей үлкен болуы керек, ал оның көлемі өз ретінде біліктің мойыншасына, оның массасына және айналым санына байланысты өзгереді.
Әдетте майлы саңылау білік мойыншасының диаметрінің 0,0018÷0,0025-не тең.
Ажыратылмайтын сырғанау мойынтіректерін құрастыруға қойылатын
негізгі талаптар:
1) Көп жақты төлкелерді нығыздауға болмайды;
2) Қола төлкелерді және сызықтық кеңеюінің коэффициенті корпустық бөлшек коэффициентінен үлкен басқа материалдардан жасалған төлкелерді нығыздау кезінде корпустық бөлшектің қызуына жол бермеу керек. Бұл корпустық бөлшегімен қыздырылған төлке оның ішінде кеңейе алмайтын-дығынан, қалдық өзгеріске ұшырап, әлсіз күйінде қалатындығынан туындайды;
3) Төлке сопақ болса, оның орташа диаметрін перпендикуляр бағытта төрт нүктедегі өлшемдермен, екі-үш көлденең қималарда тексеру керек. Егер орташа диаметрі бастапқыда көрсетілгенге сай келсе және сопақтығы нығыздауға кедергі келтіретіндей үлкен болмаса, төлкені тығындауға болады;
4) Бірнеше тіректері бар білікті құрастыру кезінде, ең алдымен, тіреуіш мойынтіректері бар іргетас табанына нық орналастыру қажет;
5) Трансмиссиялық білік тіреуіші бар тұрынтақтың жоғарғы бөлігін төлкенің екі жағынан да шеңбер бойынша қуыстарды тегістей отырып, анкерлік бұрандамалармен созады. Қуыстар қуыс бұрғымен тексеріледі;
6) Білік пен төлкелер арасындағы шекті қуыстар шектер мен орналастыру кестесі бойынша анықталады;
7) Егер қуыс бұрғымен тексеру қуыстардың тегіс еместігін көрсетсе, төлкелердің ең кіші қуыстар орналасқан жерлеріндегі төменгі бөлігін фальшбіліктің бояуға жағылу беті төлкелердің ұзындығы және ені бойынша тегіс болуын қадағалай отырып, қырнауышпен қырады. Мұндай жағдайда жанасу нүктесін алаңның 80% - ке дейін жеткізеді;
8) Бір жақтаудағы ажырамайтын сырғанау мойынтіректері бар мойын-тіректік түйіндерді құрастыру кезінде мойынтіректердің тесіктерінің өстестігін міндетті түрде тексеру қажет;
9) Мойынтіректік түйіндерді толық пысықтауды графит ұнтағының қоспасы бар қою жақпа майды қолдану арқылы жүзеге асыру керек;
Ажырайтын сырғанау мойынтіректерін құрастыру кезінде қойылатын негізгі талаптар
1. Білік астарлары бар мойынтірек тіректерін тіреуіштерін іргетасқа орналастырудың шекті дәлдігі.
2. Барлық астарларды мұқият өлшеу, бұл кезде табылған барлық сызбадан ауытқуларды анықтау және жою.
3. Диаметрі үлкен (150 ÷ 250 мм) транмиссиялық біліктердің мойынтірек-тердің треуіштерін жеке, біліксіз және астарсыз (биіктігі бойынша – нивелирмен, жоспарда - теодолитпен) орнатқан жөн.
4. Тіреуіштердің орнатылған және іргетасты бұрандамалармен бекітілген тіректерді тек астарлар төселгеннен кейін, олардың тіреуіш ұяшықтарының бетіндегі бояуына жанасуын алдын ала тексергеннен кейін бетон ерітіндісімен құяды. Жанасу беті мұндай жағдайда 75-80% -тен кем болмау керек. Біліктің барлық астарларға жанасуы бояуға тексеріледі. Біліктің астарларға жанасу нүктелері астарлардың барлық бетінің 75% - тен кем болмау керек.
5. Жоғарғы астар мен білік мойны арасындағы қуысты дұрыс орналастыру. Қуысты қалыңдығы шекті қуыстан 1 мм үлкен қорғасын пластинкалармен тексереді. Қорғасын тілімшелер (екеу) білік мойнына (галтельдерге жақынырақ) орналастырады.
6. Білік пен астар өстерінің ауытқуы орнатылған қуысқа шектің 0,5 - тен аспау керек.
7. Білік галтелінің радиусы астар галтелінің радиусынан әрқашан кішірек болуы керек.
Саңылаулардың рұқсат етілетін көлемі 6 кестеде белгіленген.

6 кесте - Ажыратылатын сырғанау мойынтірегінің жоғарғы астары мен білік мойыншасы арасындағы рұқсат етілетін саңылау көлемі, мм
Мойынтректердің жұмыс істеу шарттары
Бiлiк мойыншасының диаметрі, мм

50-80
80-120
120-180
180-260
Қалыпты температураларда
Жоғары температураларда
0,12-0,18
0,2-0,5

0,14-0,21
0,23-0,58

0,16-0,25
0,26-0,66

0,2-0,3
0,30-0,75

Мойынтректердің жұмыс істеу шарттары
Бiлiк мойыншасының диаметрі, мм

260-360

360-500

500-700

700-1000

Қалыпты температураларда
Жоғары температураларда
0,25-0,35
0,35-0,85
0,3-0,4
0,4-1,0
0,35-0,6
0,45-1,25
0,4-0,7
0,6-1,5

1. Бiлiктің осьтерінiң қиғаштануы және төсемнің қойылған саңылауларға шақтамалары 0,5 аспау керек.
2. Білік галтелінің радиусы астар радиусынан үнемі аз болуы керек.
Жұмыс істеп тұрған сырғанау мойынтіректерінде пайда болатын ақаулар
Жұмыс істеп тұрған сырғанау мойынтірегіндегі ақаудың сыртқы белгісі болып оның температурасының жоғарлауы мен тығыздағыш пен ажыратқыш арқылы майдың ағып кетуі саналады.
Температураның жоғарлауының себептері келесілер болуы мүмкін:
а) мойынтірекке қажет майлаудың аздығы;
Төмен тұтқырлықты немесе лас маймен майлау;
б) машинаның жұмысы кезінде айналмалы маховиктердің, тісті дөңгелек-тердің және буынды біліктердің теңгерімсіздігі салдарынан болатын және астар мен біліктер мойыншаларының беттеріне жарықша түсіретін жоғары вибрациялар мен соққылар;
Жұмыс iстейтiн сырғанау мойынтiректерде себептер, мүмкiнді себептер
Жұмыс iстейтiн сырғанау мойынтiрегiндегi сыртқы белгi оның темпера-турасының жоғарылауы және майдың тамуы төсемдер арқылы және ажарау-ынан болып табылады.
Температураның жоғарылауының себептерi келесi:
а) мойынтірекке майдың жеткiлiксiздігі, ластанған немесе тұтқырлығы төмен;
ә) тербелістер жоғарланған діріл, машиналардың жұмыс істеу кезінде айналатын маховиктердің теңдескенсіздігінен, тісті доңғалақтар және сатылы біліктерді, өйткені бiлiк мойынның және төсемдердің беттерінде сызаттардың пайда болуы мүмкін;
б) біліктің қиғаштануы және төсемдердің теңдескенсіздігі болуынан мойынтіректердің ұяларын центрлеу немесе екі үлесімді жұмыс істейтін машиналардың дәлдігі дұрыс емес;
в) бiлiк мойнағымен және жоғарғы салымның аралығында терiс қойылған саңылаулар және бiлiк және салыммен ойыңдардың арасындағы;
г) бiлiктiң мойының беттерін өңдеуi дөрекі (грубая);
д) киізді немесе сивитанолы тығыздауышты тығыз орналастырған; жұмыс істейтін сырғанау мойынтректі шақталатын температурамен 60ºС қоршаған ортаның температурасынан жоғары болып есептеледі. Температураны жоғарлату кезінде алдымен мойынтрекке майды беруін жақсарту бойынша шара қолдану керек. Майдың тұтқырлығын тексеру сызудың талаптарына және майдың таза күйінде берілетіндігін көз жеткізу керек. Егер қолданылған шаралар жұмыс жағдайын жақсартпаса, онда машинаны тоқтату қажет, мойынтіректердің түйіндерін ашып және себебін анықтап, температураның жоғарлығын анықтап содан кейін қайта жұмысын жүргізу керек.
Біліктің мойынында қоланың немесе баббитiн киізделуін бiлiктi мойын-тректерден шығарып алып және біліктің мойынын мұқият тазалау керек. Шейгiнде және бiлiктiң шейгiне мұқият тазалауға суырып алу керек сонымен бірге төсемдерді де осындай ақаулармен табылуда. Сондай болып мiнi бар салымдардың орыны сонымен бiрге тазалау. Егер мойынтіректердің киiзді немесе севаниті тығыздауларынан болса, онда оларды босатын және қою маймен жақсылап сіңдіру керек. Бiлiктің кедiр-бұдырлығын тығыздауышпен жанасатын жерлерін шкуркамен тазалау керек.
Металл емес төсемдері бар мойынтіректер
Кейбiр машиналарда төсемдері текстолиттен, лигнофолдан және лигностолдан жасалған төсемдерімен мойынтіректерді орнатады. Төсемдерді шақтама бойынша js6 жонады және Н9 бойынша жонғылайды.
Төлкелердi орнына баспақтаумен жүзеге асырады. Баспақталған төлкелерді қосымша бекіту бұралып кетуден корпуста ұсынылмайды. Жоғарғы төсемдерді мойынтректердің аяқталатын планкалармен корпустарда бекітеді. Мойын-тіректерді минералды майлармен немесе майламамен майлайды. Майды мойынтіректің жұмыс режиміне және жағдайларына байланысты таңдайды.
Төсемдер және төлкелер ағашты-қабатты пластиктерден (ДСП) жасалған, мерзіміне оларды сақтау өндеуден кейін парафинмен консервациялауға жұмсалады.
Әдебиет: 1қос.. [158-185 ], 2 нег. [287-298 ].
Бақылау сұрақтары
1. Барлық сырғанау мойынтіректер қандай түрлерге бөлінеді?
2. Неткен тiркеуiш подшипниктердiң құрастыруының жанында талаптар?
3. Температураның жоғарылатуының себептерi қандай болады?
4. Мойынтректер металлдық емес қандай беттермен жанасады?
5. Ажыранды сырғанау мойынтiректерді құрастыру кезінде негiзгi талаптар?

11 - Дәріс. Сырғанау мойынтiректердің түйіндерін құрастыру

Жабдықтарды құрастыру кезінде мойынтіректік түйiндердi құрастырумен кездеседi:
а) iрi мойынтректерді құрастыру кезінде;
ә) іске қосу кезінде анықталған мойынтіректік түйіндерінің кемшіліктеріне байланысты жабдықты жөндеу;
б) мойынтректік түйiндерiн реттеу кезінде;
в) жабдықты жөндеу кезінде;
Мойынтректік түйiндерді құрастыру келесi операциялардан тұрады:
а) түйiндердi құрастыруға дайындау;
ә) iшкi сақиналардың біліктер немесе цапфалармен жанасуы;
б) конустары бар сыртқы сақиналардың түйiндесi немесе күпшектермен;
в) мойынтректік түйiндерді реттеу.
Дайындау операциялары
1. Мойынтіректердің бөлшектерін тексеру. Сақиналардың беткі жұмыс қабаттары мен домалау денелерінің сапалық қалпына, сызаттар, уатылған үгіінділер, беткі жұмыс қабаттарында, бөлгіште және домалау денелерінде тот болмауына назар аудару керек.
2. Радиал мойынтіректерінің астасу жеңілдігін тексеру. Сыртқы және ішкі сақинаны қолмен айналдыру арқылы жүзеге асырылады.
3. Мойынтірек сақиналарында таңба (мойынтірек номері, зауыт және дайындалған жыл) болуын тексеру.
4. Домалау мойынтіректерін ашу. Домалау мойынтіректерін қаптамасынан тек құрастыру алдында ғана шығару керек. Ашылған мойынтірек бензин мен жанғыш минералды май қоспасында немесе тек қана минералды майда жуылуы керек.
5. Мойынтіректерді жуу.
Мойынтіректерді бензиннің жеткілікті мөлшері мен жеңіл минералды майдың 6 - 8% (бензин көлеміне), мысалы, өндірістік 12 немесе 20, құйылған таза шелекте немесе бакта жуады, содан кейін мойынтіректерді (орташа және кіші көлемді) қоспаға салып, сақинаны ұстап тұрып, сыртқы сақинаны мойынтіректің сепараторы, жолдары мен домалау денелері майдан толық тазарғанша баяу айналдырады.
Егер мойынтіректер қатты ластанған болса, онда беткі жұмыс қабаттары ластың қатты бөлшектерімен бүлінуіне жол бермес үшін оларды айналдырмай, алдын ала ластың көп бөлігі жойылғанға дейін бензинмен жуу керек. Бір уақытта жуылатын мойынтіректер саны көп болған жағдайда алдын ала және соңғы жууға арналған екі жуатын ванна болуы керек. Жуылған мойынтіректерді ваннадан шығарып, бензинді ағызады және таза қағаз жабылған верстакка құрғату үшін жаяды.
Мойынтіректерді ыстық майда электро немесе бумен жылытқышы бар металлдық ваннада жуады. Егер қаптамасы бүлінбеген болса, ал майы қатпаған болса, мойынтіректерді жумауға болады.
6. Орнату орындарын дайындау. Домалау мойынтіректерін білікте және корпуста орнату орындарын дайындап, тексергеннен кейін ғана құрастыруға болады. Мойынтіректерге орнатылатын орындар таза өңделген болуы керек. Тексеруді корпустың және біліктің орнату орындарын, галтельдердің иыққа асатын кесіктерін және мойынтірекке жанасатын бөлшектерді (фланецтер, кернегіш және қашықтықтық төлкелерді және т.б.) мұқият тексеру арқылы жүзеге асырады. Мойынтірек беткі қабаттарында табылған сызаттар мен тот дақтары жойылуы керек. Сызаттар мен қылауларды міндетті түрде егеуден түскен таттарды № 000 егеуқұм қағазымен тазарту арқылы жеке егеумен алып тастайды. Білік бойынша және корпустағы барлық май арықтары тексерілген, тазартылған және сығылған ауамен үрленген болуы керек.
Механикалық өңдеу кемшіліктерін түзеткен соң орнату орындары мен оларға жанасатын бөлшектерді жоңқалардан, үгінділерден, құмнан тазартады, керосинмен жуады, құрғағанша таза сүлгімен сүртеді және біліктің тік сызықтылығын, біліктің орнату орындарының сопақтығын және конустығын, корпустағы орнату тесіктерін (штихмаспен немесе калибрмен), тірек иыққа асқыштың беткі қабатының айналу өсіне перпендикулярлығын және білік иыққа асқышының галтелінің мойынтірек радиусынан кіші болу қажет радиусын тексереді.
Орнату орындары және олармен жанасатын бөлшектері дұрыс өңделмеген, конустығы мен сопақтығы бар, берілген шектен асатын мойынтіректерді құрастыруға болмайды.
7. Білік пен корпустың орнату орындарына, сонымен қатар, мойынтірекпен жанасатын бөлшектерге майдың жұқа қабатын жағу. Біліктің орнату орындарын немесе корпус жонылған жерлерін графит майымен немесе минералды май мен ұсақ қабыршақты күміс графит қоспасымен майлау.
8. Мойынтіректерді тығындау. Мойынтіректердің ішкі сақиналары білік иыққа асқыштарына нық жанасуы керек. Жете тығындалмаған мойынтірек суық күйінде мыс жалғаманы балғамен ұру арқылы тығындалады. Дұрыс орнатылған мойынтірек өстік бағытта жақсы бекітілген болу керек. Өстік бекітудің сенімділігін ең жұқа қуыс бұрғымен тексереді – қуыс болмау керек.
9. Домалау мойынтіректерінің түйінде бөліктерге бөлу корпусқа созу, білікке және корпусқа созу арқылы жүзеге асырылады.
Құрастыруды жеңілдету және біліктегі орнату орындарының бүлінуін болдырмау мақсатында тікелей білікке орнату алдында тығыздан саңлаусыз кез келген орнатудағы барлық ұсақ және орташа мойынтіректер мен кез келген орнатудағы барлық ірі көлемді мойынтіректерді температурасы 100°С аспауға тиіс минералды майда қыздырады.
Мойынтректер, отырғызылатын орындар және түйiндестiрiлетiн бөлшектің дұрыс өңделмегені, конустықтығы және сопақтықтығы болуынан, шеттен тыс шығатындардан мойынтректерді жинақтауға рұқсат етiлмейдi.
7. Отырғызылатын орындардың біліктің және корпустың жұқа қабатпен жабылған майларды, сонымен бірге түйiндестiрiлетiн мойынтректермен бөлшектер. Күмiсті графитпен немесе минерал майды қоспамен майлау.
8. Мойынтректердi нығыздаумен.
Мойынтректердiң iшкi сақиналары бiлiктiң иықтарына тығыз нығыздалып тiрелу керек. Ныздалынбаған мойынтректердi мыс жалғамасы арқылы балғашықтың соғумен суық күйде нығыздалынады.
7 кесте
Мойынтрек бiлiктiң иықтарына ішкi сақинаның тiрелуiнің
шақтамалы ауытқулары
Біліктің
диаметрі, мм
Максималды шақтамалы саңылау, мм
Шақтамалы соғу, мм

Радиалды және радиалды-треуішті
Треуішті мойынтректер
50 дейін
100 дейін
250 дейін
600 дейін
0,03
0,04
0,05
0,07
0,01
0,016
0,02
0,035
0,004
0,006
0,01
0,012

Дұрыс отырғызылған мойынтрек жақсы бекiтілу керек осьтік бағытта. Осьтік бекітпенің сенiмдiлiгiн ең жұқа сүңгiмен тексередi - саңылау болу тиiстi емес.
9. Домалау мойынтiректерiнiң түйiнiндегi мүшелену корпуста керiлiспен iске асады, керiлiспен бiлiкке және корпусқа.
Монтаждың жеңiлдiк мақсаттарында бiлiкке қоюды алдында және бұзудан аман болу үшiн отырғызатын орындардың бiлiкке, барлық майда және орташа мойынтректер тiкелей отырғызуларда және барлық iрi мойынтректер қандай да болмасын отырғызуда минералды майда қыздырады, температурасы 100°С аспау керек.
Мойынтіректерді білікке орнату әдістері
1. Мойынтіректердің білікке дәлірек орнатылуын қамтамасыз ететін әдіс баспақ көмегімен қысу болып табылады. Біліктің габаритті көлемдері шағын болған жағдайда, мойынтіректерді баспақ көмегімен келесі әдістердің біреуі бойынша құрастырады:
1) білікті жылжымастай орнатады және оған мойынтіректі тығындайды;
мойынтіректі жылжымастай орнатады және оған мойынтіректі нығыз-дайды (33 а сурет). Нығыздау кезінде мойынтіректер мен біліктің орналасу осьтестігін қамтамасыз ету керек, себебі ішкі сақинаның білікке қатысты ауытқуы орнатуды қиындатады, желіктердің пайда болуына және орнату мойнының пішінінің өзгеруіне, кейбір жағдайда мойынтіректердің ішкі сақиналарының ажырауына алып келеді.
Баспақтау кезінде мойынтректің және біліктің орналасу остестігін қамтама-сыз ету қажет, өткені iшкi сақинаның қиғаштанулары білікті отырғызу-ды қиындатады, отырғызу мойынының формасына қажамаларды-(задиров) алып келедi, ал кейде мойынтректердің iшкi сақиналарын үзiлуiне алып келеді.

33 - сурет. Домалау мойынтiректердi бiлiкке орнату тәсілдері

2. Бiлiкке мойынтректерді арнайы монтаждық құбыр көмегiмен баспақ-тайды (33ә, сурет).
Сақиналардың қиғаштанудан сақтау үшiн, сынған шариктерді немесе арналардың қирауы мойынтректерді соғумен баспақтауға рұқсат етілмейді.
3) Мойынтіректерді білікке арнайы құрастыру құбырының көмегімен тығындайды (33 ә, сурет). Сақиналар ауытқуын, кішкене шарлардың сынуын немесе жырашықтардың бүлінуін болдырмау үшін мойынтіректерді тікелей сақинаны ұру арқылы нығыздауға тыйым салынады.
2) Тығын болмаған жағдайда немесе оны қолдану мүмкін емес болса, мойынтіректерді бұқтырмасымен (33 б, сурет) балғасы бар арнайы құрастыру құбырының көмегімен құрастыруға болады.
Мойынтіректі білікке тескіш көмегімен құрастыру кезінде оның сепараторға немесе сыртқы сақинаға тимей, ішкі сақинаның бүйіріне тығыз жанасуын қадағалау керек. Тескішті балғамен тегіс және ішкі сақина бүйірінің доғасындағы қарама-қарсы нүктелерге диаметральды түрде кезекпен ұру керек.
Егер мойынтірек корпусқа жылжымайтындай орнатылса (білікке жылжитындай орнату кезінде), онда жоғарыда аталған барлық құрастыру әдістері қолданылуы мүмкін. Көп жағдайда мойынтіректерді корпусқа орнату үшін мойынтіректерді білікке құрастыру кезінде қолданылатын құрастыру құбырларының құрылымы бойынша ұқсас, сәйкес өзгертілген өлшемдері бар арнайы құрастыру құбырлары немесе жиектемелер қолданылады.
Мойынтіректі білік пен корпусқа созы арқылы құрастыру қажет болған жағдайда құрастыру құбырының күшін бір уақытта мойынтірек сақинасының қос ұшына жеткізу үшін құбыр бүйіріне фланецті дәнекерлейді (33 в,сурет).
Мойынтіректің білікке жанасуын қалыңдығы 0,03 мм қуыс бұрғымен тексереді. Дұрыс нығыздалған кезде қуыс бұрғы білік пен корпустың мойынтіректері мен иыққа арасындағы жазықтықтардан өтпеуі тиіс. Егер мойынтірек жеткілікті нығыздалмаған болса, оны суық күйінде мыс жалғаманы балғамен ұрып, нығыздау керек.
Мойынтіректері корпусқа жанасқан білікті орнатқаннан кейін және оларға жанасатын бөлшектерді құрастырған соң айналатын бөлшектер жылжымайтын бөлшектерге тимейтіндігін және мойынтіректерге май жеткілікті жағылған-дығын тексеру қажет.
Нығыздайтын құрылғылардың жиналуын, әсіресе, лабиринттік нығыз-далған жерлердегі қуыстарды мұқият тексеру қажет.
Мойынтіректің жұмысын тексеру
Дұрыс құрастырылған мойынтірек тегіс, артық дыбыс пен дірілсіз жұмыс істеу керек. Қатаң үзік-үзік дыбыс мойынтіректің ластанғанын, ал сықырық секілді дыбыс – мойынтірек жеткілікті түрде майланбағанын немесе мойынтіректік түйіннің қандай да бір бөлшектері арасында үйкеліс барын білдіреді, сықырлауы және жиі өткір тықылдауы сепаратор немесе домалау денелерінің бүлінгенін көрсетеді.
Дұрыс құрастырылмаған мойынтірек жұмыс істегенде көп жағдайда температура жоғарылайды. Мойынтірек температурасы қоршаған орта температурасынан 60°С артық аспау керек және 90°С жоғары болмау тиіс. Температураның шамадан тыс жоғарылауы әдетте мойынтіректің босауына әкеп соқтырады, оның салдарынан оның қызмет ету мерзімі кенет кемиді.
Әдебиет: 2 нег.[287-298 ], қос.[148-153 ]
Бақылау сұрақтары
1. Барлық сырғанау мойынтiректерi қандай типтерге бөлінеді ?
2. Ажыранғысыз сырғанау мойынтiректерiн құрастыруда маңызы немен қорытындыланады?
3. Негізгі талаптарды келтіріңіз, ажыранғысыз сырғанау мойынтiректерiн құрастыруға ?
4. Сырғанау мойынтiректердің жұмыс істеуінде қандай кемшіліктер болуы мүмкін ?
5. Қандай жағдайда домалау мойынтiректердi шаюға болмайды?
6. Домалау мойынтiректерi қандай бейнемен қайтадан баспақталынады ?

12 - Дәріс. Таспалы (ленталы) конвейерлер мен нәрлендіргіштердің монтажы
Ленталы конвейерлер үзіліссіз әсерлі көтергіш тасымалдаушы механизм-дерге жатады. Құрылымының қарапайымдылығына, жылдамдықтың маңызды диапазонына (0,1÷4мс), қарапайымдылығына байланысты ленталық конвейер-лер көмірді, коксты, жыныстарды және басқа материалдарды тасымалдауда кең қолданылады. Көбінесе стационарлы ленталы конвейерлерді қолданады, олардың көмегімен көмірді, коксты және басқа материалдарды бәр бөлімнен (цехтан) екіншіге тасымалдайды. Бір қатарда орналасқан бірнеше бункерлерді тиеу үшін қозғалысты ленталы конвкйерлерді қолданады. Олардың стационарлы конвейерлерден айырмашылығы – доңғалақтарда орналасуы және бункер үстінен жүргізілген рельсті бағыт бойынша жүруі табылады. Ленталы нәрлендіргіштер әр түрлі өнімдерді конвейерлерге бірқалыпты беру мақсатында бункердің астына орнатылады. Нәрлендіргіштер тек винтті созбасы бар лентасы горизонталь орналасқан және қозғалу жылдамдығы аз (0,1÷0,4 мс) ленталы тасымалдаушының бір түрі болып табылады.
Стационарлы ленталы конвейер (34-сурет) келесі негізгі бөліктерден тұрады: металл тіректі конструкциядан, жетекті барабаны бар жетекті станциядан, редуктордан және электрқозғалтқыштан, созылымды соңғы барабаны және созылымды құрылғысы бар созылымды станциядан, лентаның жұмыстық және соңғы бұтақтарында орналасқан ұстап тұрушы роликтерден, қабылдамайтын барабандардан, шексіз лента түріндегі иілімді тартқыш органнан тұрады.

1- станина, 2 - ажыратқыш, 3 - созылымды станцияның металл конструкциясы, 4 - созылмалы барабан, 5 - қабылдамайтын барабандар, 6 - жетектегі барабан, 7 - жетектегі станцияның металл конструкциясы, 8 - редуктор, 9 - электр қозғалтқыш , 10 - желоб түріндегі роликті тиек, 11- резиналы лента, 12 - бос бұтақтың тік роликті тірегі
34-сурет. Стационарлы ленталы конвейер

Өндірістің жобаларын өндіруде және келісімінде генподрядчигі бар жұмыстармен жұмыс істеу барысында жабдықтарды жүк көтергіш механизмдердің жобаларымен қарастырылған конвейерлер көмегімен беру тәсілдерін, сонымен қатар генподрядчиктің крандарының тәсілдерімен танысқан жөн.
Фундаментпен созылымды және жетектегі станцияларды монтаждауға қабылдауда, сонымен қатар галареялық жабқыштарды мерзім аралық секциялар астына монтаждауға қабылдау кезінде біріншіден фундаменттер осінің салмақтан асатын станциялар мен галереялардың осьтеріне байланыстыр-ғышын тексеріп алу керек. Сонымен қатар, әкелінген жабдықтарға орындалған фундаменттердің сәйкестілігін тексеру керек, себебі орындалған жабдықтың сыртқыт өлшемдері жобада қарастырылғандардан өзгеше болуы мүмкін.
Конвейерлердің монтажынан бұрын алдымен жетектегі және слзылымды станциялардың үстіне монорельстер орнатылып, техникалық дайындығының акты бойынша берілуі тиіс. Бұл монорельстерге жобамен қарастырылған жүк көтергіш механизмдер орнатылады және олар жетектегі және созылымды станциялардың монтажы кезінде қолданылады. Станциялар мен галереялардың салмақтан асатын жабылымдарындағы саңылаулар берік жабылғанына назар аудару керек.
Конвейерді монтаждау алдында бірнеше дайындау жұмыстарын өткізу керек. Комплексті жабдықты тексеруден басқа, оның жобаға сәйкестігін және сыртқы көрсетілім нәтижесінде мүмкін ақауларды тексеруді, пропорцияларды, редуктордың барабанмен және электр қозғалтқышпен қосуға арналған муфталардың дұрыс орналасқандығын, сонымен қатар электр қозғалтқыштың жұмыс істейтін ортаға сәйкес маркасые тексеруден өткізген жөн.
Ұстаханалық жағдайларда түскен жабдықтың өлшемдеріне сай жасалған конвейердің рамадағы жетегін агрегаттайды. Сонымен қатар конвейердің үстелінің секцияларын жасап, оған желобты роликті тіректерді орнатып бекіту керек. Төменгі роликті тіректерді монтаждау кезінде орнатады, алайда оларды бекітуге арналған саңылауларды ұстаханларда жасайды. Бұл роликті тіректер секцияларды галереяларға беруде және қозғалтқанда бөгет болмауы үшін жасалған. Секциялардың ұзындығы нақты талаптарға сәйкес болу керек. Ең ыңғайлы ұзындық – 6м-ден көп болмауы керек, себебі, мұндай ұзындыққа оларды жасауға арналған прокат(швеллер) ие. Сонымен қатар, секцияларды беруге арналған саңылаулардың ұзындығы жапқыш стандартты темір бетонды плиталардың ұзындығына сәйкес келеді, оларды тексертін ұйыммен сәйкес етіп орнатпайды. Монтаждаудың ыңғайлылығы үшін секциялар өзара ауыстырылымды болуы керек: секциялардың орны ауысқан кезде немесе 1800-қа бұрылу кезінде секциялардың біріктірілуі жеріндегі роликті тіректердің арақашықтығы жобадағыға сәйкес келу керек.
Конвейерлердің жабдықтарын монтаждауға әдетте автотасмалдаушы көмегімен апарады. Жетектегі станцияның жабдықтарын(әкелуші және әкетуші барабандар, сегрегирленген жетек, барабан астына арналған металл конструкциялар) және созылымды станцияның жабдықтарын(созылымды және әкетуші барабандар, созылымды құрылғы, созылымды станцияның металл конструкциясы) жүктемелік станцияларға крандардың, жобалық жүк көтергіш механизмдердің немесе монтаждық электр лебедкалардың көмегімен жобалық монтаждау саңылауларына өткізеді. Мерзімаралық секцияларды галерея төбесіндегі саңылаулар арқылы беріп, содан кейін бекіту орнына электролебедка көмегімен орнын ауыстырған жөн. Монтаждау орнына жабдықтарды бергеннен кейін конвейердің бөлу осін және жетектегі барабанның осін созады. Үлкен ұзындықты конвейерлерді монтаждау кезінде галереяның металл конструкцияларына теодолиттің көмегімен конвейердің бөлу осіне сәйкес келетін рискаларды және конвейердің мерзімаралық секцияларын тексеретін биіктік белгілерді жағады. Жетектегі станцияны монтаждау жетектегі барабанның астына раманың металл конструкциясын орнатудан бастайды. Ось бойынша және биіктікбелгілер бойынша алдын ала тексеруден кейін раманың тіректерін уақытша электр ұстағыш көмегімен жапқыштарға орнатады. Жетектегі барабанды бекіту алдында ағудың төменгі жағын жөндеп, оны рама тіректеріне немесе жапқышқа орнату керек. Содан кейін рамаға жетектегі барабанды орнатып, оның тексеруден өткізеді. Ол үшін деңгейді және отвесті қолданады. Жетектігі барабанды тексергеннен кейін раманың металл конструкцияларын жобаға сай закладнойларга бекітеді, ал фундаментке бекітілген жетекті (рамадағы редуктор мен электр қозғалтқыш) жетектегі барабанға центрлейді. Ол үшін редуктор білігіндегі жартылай муфтаны барабан білігіндегі жартылай муфтамен центрлейді. Центрлеу кезіндегі өлшеуді индикаторлар немесе скобалар көмегімен жүргізеді. Центрлеуді домкраттар мен клиньялар көмегімен орындайды. Центрлеу кезіндегі рұқсат етілетін ауытқу біріктірілетін біліктер мен муфталар кұрылымының айналу жылдамдығына байланысты (35-сур.).

35-сурет. Таспалы (ленталы) конвейерге қойылатын формуляр

Муфталар

М1

М2

Муфталар
М1
М2
Жарты-айырым
өлшемдер, В, мм
I және III
жағдай
Шақ-тама

0,2
0,4
Өлшем-дердің айырымы С, мм
I және III
жағдай
Шақ-тама
0,1
0,2

II IV
жағдай
Шақ-тама
0,2
0,4

II IV
жағдай
Шақ-тама
0,1
0,2

Бұл операция орындалғаннан кейін жетектің рамасын уақытша бекітілуін әлсіздендіріп, анкерлік болттарды орнатқаннан кейін жетектегі станцияның құйылымын орындайды. Құйылымның бетоны қатқаннан кейін біріктірілім-дердің центрленуін қайта тексеріп, жетектегі раманың бекітілімді анкерлі болттарының гайкаларын қаптауды жүргізеді.
Жетектегі станцияның тексерілімін әдетте лентаны жүргізуден бұрын, жетектегі барабан мен редуктор мойынтіректерінің ревизиясын жүргізіп алып, яғни оған құжатқа сәйкес майды құйып бастау керек. Электр қозғалтқыштың тексерілуі және ревизиясы оны монтажға беруден бұрын тапсырыс берушімен орындалуы тиіс. Жетектегі станцияның монтажымен қатар мерзім аралық секциялардың (станиналардың) металл конструкцияларын бекітуді жүргізеді. Олардың тексерілуін отвестердің және бөлгіш осьтің созылым деңгейінен және алдында белгіленген биіктік деңгейлері бойынша жүргізеді. Содан кейін станиналардың тіректерін жабылымдағы закладкаларға бекітеді. Станиналарды бекітеннен кейін жоғарғы ролкті тіректерге роликтерлі орнатып, роликтері бекітілген төменгі роликті тіректерді орнатады.созылымды станцияның монтажын бір уақытта орындайды. Тасымалдаушы лента жұмыс кезінде созылатындығына байланысты созылымды станцияның барабанын конвейердің ең аз ұзындығынына сәйкес келетін қалыпқа орналастыру керек.лентаны созуға барлық құрылыстық және монтаждық (әсіресе электрсваркалық) жұмысиар біткеннен кейін ғана кірісу керек, себебі тасымалдаушы лента тез жану қасиетіне ие, ал оны сөндіру өте қиын. Лентаның рулондарын оны беруге арналған арнайы саңылаулары қарастырылған салмақты станцияларға әкеледі. Берілісті ППР көмегімен әдетте электр лебедкалар немесе трос арқылы жүргізеді. Лентаны роликті тіректерге жетектегі және созылымды барабан арқылы жүргізеді. Оның соңын рычагты лебедкалар көмегімен созады, ал оны бөлуге және вулканизациялауда ыңғайлылық үшін стыкты конвейердің жоғарғы бұтағында орналастырады.
Лентаны созғаннан кейін муфтаны жетектегі барабанмен және редуктордан ажырату керек, себебі барабан лентаны созу кезінде бұрылмауы тиіс. Сонымен қатар, созылымнан кейін конвейердің жұмысы кезінде лентаның жұмыстық беті тасымалданатын материалды өткізуі керек.
Лентаның жұмыстық беті болып өлшемі жағынан резинаның көп қабатымен қапталған бетті айтады.
Тасымалдаушы лента ұзындығы 50÷70 м болатын бухталарда әкелінетіндігінен, ал конвейерлердің көбіне ұзындығы үлкен ленталар қажет болғандықтан, монтаж алдында арнайы ұстаханада барлық мерзім аралық стыктардың вулканизациясын жүргізу керек.
Жинақтаудың дұрыстығын, байқауын таспанығ қоректендіргішін реттеу, стационарлы таспалы конвейрлер сияқты жинақтау. Ерекше көңіл бөлу аунақшалардың дұрыс орнатылуына назар аудару керек. Аунақшалардың осьтері перпендикулярлы болу керек таспалы ковейрлер сияқты
Әдебиет: 4нег. [28-37 ]
Бақылау сұрақтары
1. Таспалы (ленеталы) конвейер қандай негізгі түйіндерден тұрады?
2. Нені ең алдымен жинақтауға іргетастарды қабылдау кезінде тарқышты және жетекті станцияларды тексеру керек ?
3. Қандай мерзімде, ереже бойынша, жетекті станцияларды байқауға жүргізеді?
4. Таспалы конвейердiң қандай түйiнің ұсталық жағдайларда агрегаттайды?
5.Таспалы конвейердi үстелдiң секцияларының өте қолайлы ұзындығы қандай болуы керек?

13 - Дәріс. Құбырлы жүйелер және оларды жинау

Құбырлар жоғары және төмен қысымды болып келеді. Құбырлардың барлық түрлеріне қойылатын жалпы талап ретінде өтпелі саңылаудың тазалығы, толық өткізбеушілігі, ұзақ мерзімділігі және қызмет көрсетудің қарапайымдылығы саналады.
Құбырлық жүйенің арналуына байланысты шойын, болат, жез, латун және алюминий құбырларын қолданады. Болат құбырларын қолдану кең тараған. Дайындау тәсіліне байланысты толық созылымды және дәнекерленген құбырларды ажыратады.
Құбырлардың біріктірілуі қозғалматын ажыратылмалы және қозғалмайтын ажыратылмайтын (алайда кей жағдайда құбырлар элементтерінің қозғалмалы біріктірмелерді қолданады) болуы мүмкін. Қозғалмайтын ажыратылмалы біріктірмелерге фитингтер (36-сур.а...ж) және фланецтер (36-сур.з...к) көмегі-мен бұрандада орындалатын біріктірмелер кірсе, қозғалмайтын ажыратылмай-тын біріктірмелерге дәнекерлеумен, вальцтеумен орындалған біріктірмелер кіреді

а – бұрыштық; б – үштік; в – крестті өткізгіштік;г – өтілімді муфта; д,е – контр гайкалар; ж – футорка; з,к – фланцпен біріктірулер
36-сурет. Құбырлық біріктірулердің фитингтері және фланцтері

Құбырлық арқау бу, газ немесе сұйық ағынын қосуға, өшіруге және реттеуге арналған. Арналуына байланысты құбырлық арқаулардың келесі түрлерін ажыратады:
- тиекті - бу, газ немесе сұйық ағынын өшіруге не қосуға арналған (крандар, вентельдер,);
- сақтандарғыш – қысымның қауіпті жоғарлауы жағдайында құбырларды сақтауға арналған (қақпақщалар);
- берілетін сұйық пен газдың және қысымның қөлемін реттеуге арналған;
- сұйықтың деңгейін көрсеткіштер.
Құбырлы жүйелерді жинау
Құбырларды жинау кезінде жасалатын барлық операциялар дайындалатын және жинайтын болып екіге бөлінеді.
Дайындайтын операцияларға жинағыш бірліктерге бөлшектерді өлшеу, кесу, тазалау, құбырларды майыстыру, вальцтеу, дәнекерлеу және жинау; өлшем, қалып және сыртқы келбеті бойынша тексеру мен реттеу; гидравлика-лық сынау мен маркілеу жатады.
Ең қиын және еңбекті қажет ететін операция болып құбырларды майыс-тыру саналады. Ол қолдан немесе толтырғышпен не олсыз механикалық түрде жасалуы мүмкін. Ең маңыздысы болып майыстырудың радиусын таңдау саналады, себебі ол құбырдың жұмысына үлкен әсерін тигізеді. Майыстырудың радиусын құбырдың диаметріне және оның қабырғаларының қалыңдығына байланысты таңдайды.
Майыстыру процесінің механизациясы үшін электрлік, пневматикалық немесе гидравликалық жетегі бар құбыр майыстыратын станоктарды қолда-нады.
Жинау операциялары
Құбырлық жүйелердің арналуына байланысты оларды жинаудың техно-логиялық процесстері әр түрлі болып келеді.
Құрылымы стандартталған фитингтерде, яғни фасонды біріктірілетін бөлшектерде жинау құбырларды әр түрлі бұрышпен қосуға, бұтақтандыруды орындауға, бір диаметрден екіншіге өтуге мүмкіндік береді. Фитингтерде біріктірудің беріктілігі мен сенімділігі оның сәйкес тартпалары арқасында іске асады. Біріктірудің герметикалығы жинау алдында біріктірілетін бөлшектердің бұрандалық бөліктерін немесе ағартқышпен майлау әрекетімен жеткізіледі.
Герметикалық жалғауды берік ұстайтын май ол зығыр және жоса майлары. Магистралды құбырларды тікелей жалғау муфта арқылы жалғайды. Құбыр кілтін басып алу үшін муфтаның сыртқы жағында қабырға орналасқан.
Құбырлар қыска және ұзын бұрандалы бола алады. Қысқа бұрандамен жалғағанда (37, а сурет) құбыр соңында бұранданы 2 муфтаның 1 ұзындығының жатрысынан 2-3 орамға кіші болатындай қылып қиылады. Бұранданың соңындағы тістері құрастырылғанда муфтаға тығыз бекітіледі. Қысқа бұранданы тек ажырамайтын құбырларды құастыруда қолданады, себебі мұндай құрастырудан соң оларды ажырату мүмкін емес. Егер пайдалану кезінде құбыр жүйелерін жұмыс жағдайына байланысты қайта ажырату керек болса, онда сгоном (жалғастырғышпен) деп аталатын құрастырғышты қолданады (37,ә сурет). Бұл жағдайда құрастырыла-тын құбырлардың біреуі қысқа бұрандалы, ал екіншісі-ұзын бұрандалы болады.
Құбырдың ұзын бұрандалы бөлігі сгон (жалғастырғыш) деп аталады. Оның ұзындығы муфта мен сомын сиятындай және бұранданың екі тісінен кем емес орын қалатындай етіп тағайындайды.
Жалғастырғыштағы құбырларды құрастыру реті мынадай:
ұзын бұрандаға қосалқы сомын 3 мен муфтаны 1 тығындаусыз және жоса мен ақ сырларсыз бұрап кигізеді;
қысқа бұрандаға жоса мен ақ сырларды жағып тығындайды;
муфтаны 1 ұзын бұрандамен бұрап және қысқа бұранданың соңына тірелгенше бұрайды;
ұзын бұрандаға муфта 1 мен косалкы сомынның 3 ортасына жоса майы сіңірілген зығыр жібін орналастырады;
қосалқы сомынды 3 қысады;

а - қысқа бұрандамамен; ә - сгон (жалғастырғыш);
1 - жалғастырғыш; 2 - құбыр; 3 - қосалқы сомын
37- сурет. Құбырларды жалғастырғыштармен қосу

Фланецтегі құрастыру кезінде соңғысы пісіру (38, а сурет), шырық-айналдырумен (38,ә сурет) немесе бұрандада (38,б сурет) арқылы құбырға бекітеді. Шырықайналдырумен арқылы құрастыру келесідей іске асады. Фланецті құбырға киілгеннен кейін арнайы құрылғы - айналмасумен - фланецті ойыққа нығыздай отырып құбырдың кабырғысына ішкі жағынан басады. Фланецтердің арасына төсеніш қойып, фланецтерді бұрандамалармен немесе ұстастырмалар арқылы жалғайды (39 сурет). Фланецті құбырларды құрастыру кезіндегі негізгі киындығы жалғанатын кұбыр жүйелерінің сәйкестігі және фланецтік құрастырулардың кесік беттігінің параллель орналасуы болып табылады.

а – пісіру арқылы; ә - шырқыайналдыру; б- бұрандада
38 сурет. Фланецтермен құбырларды қосу

1- тұрқы; 2- фланец; 3- тығырық; 4- құбыр; 5- сомын
39 – сурет Фланецтерде құбырларды қосу

Құрастырылған құбыржолдарды сынау
Құбыржолдарды құрастырып болғаннан соң оны беріктігі мен тығыздығына тексереді. Тексеру кезінде құбырға су толтырып, су аққан жерлерді белгілеп алады. Содан соң суды ағызып, белгіленген жердерді қайта нығыздайды. Құбырларды гидравликалық сынау кезінде барлық элементтердің беріктігін және қысымдағы герметикалық қосылыстардың беріктігін тексереді.
Әдебиет: 4 нег. [88-96], 1 қос. [185-188]
Бақылау сұрақтары:
1. Барлық құбыржолдар түрлеріне жалпы не болып табылады?
2. Құбыржолдарды жалғаудыең қандай түрлері болуы мүмкін?
3. Дайындалған операциялардың қайсысы өте күрделі болып келеді?
4. Фитингте біріктірудің қиындығы неде?
5. Магистралды құбыржолдарды қандай элементтер арқылы біріктіреді?
6. Құбыржолдарды қалай бейнемен сынайды?

14 – Дәріс. Пайдалану жүйелері

Пайдалануға технологиалық машиналар мен электромеханикалық жабдық-тардың пайдалануға дайындығы, олардың орналсуы бойынша қолданылуы, тасымалдау, техникалық қызмет көрсету, жөндеу және сақтау, есептеулер жатады. Пайдалану тасымалдау техникалық қызмет ету жөндеу және сақтау кіретін бөлігі машиналардың техникалық пайдалануы деп аталады.
Техникалық қызмет көрсету және жөндеу жүйесі олардың тасымалдауы, сақталуы пайдалануы технологиялық машиналар ТМ кезіндегі жинақталған бірліктерге және қолданылған бөлшектерді қолдануға және қайта қалпына келтіруге қажетті өзара әрекеттердің, операциялардың, құжаттама және қызметкерлер жиынтығын құрайды. Технологиялық машиналарға техникалық қызмет көрсету оларды жұмысқа жарамды дәрежеде сақтап тұруға, бөлшектердің жарамдылығын күшейте түсуге, келіспеушіліктер мен ақауларды ескерту, пайдаланудың қауіпсіздік ережесін сақтау, экологиялық талаптарды қамтамасыз ету қажет. Технологиялық машиналарды пайдалану кезінде арнайы техникалық қызмет көрсетудің құрама жүйесі қолданылады, оған айлық, күндік, апталық және екі апталық қызмет көрсетуден тұратын жөндеу аралық техникалық қызмет көрсету және айлық жөндеу қызметтері ағымды жөндеулер, қалпына келтіру және тексеру, күрделі жөндеуден тұратын жоспарлы жөндеулер жатады.
Аусымдық техникалық қызмет көрсету (ТҚК-1) кезекші электрслесар-ларының, машинистер және өндірістік процесстер жұмышылар-дың күшімен жүзеге асады және оған мыналар жатады; бақылау-өлшеу аспабының көрсеткіштерін тексеру, түйіндердің үйкеліс қызыуының дәрежесі, сымдардағы және машиналардың жауапты түйіндегілерді діріл мен шу дәрежесін тіркеу; машинаның авариалық тоқтап қалуына әсер ететін бөлшектер мен түйіндердің бекітілуін тексеру; жұмыс машинасындағы азғана келіспеушіліктер мен ақауларды жою; түйіндердің үйкелуін майлау, сұйық және қою майлағышымен орталықтанған жүйемен майлағыш температуралардың берілуін қадағалау; тежегіш, қорғаушы қондырғы және механизімді тоқтатуға арналған жабдықтардың функционирленуін тексеру; жабдықты таза ұстау.
Машинаның жұмыс тәртібі, өндіріс процесінің тығыздығы және ұйымның қызмет көрсетуіне байланысты ТҚК-1 жұмыс ауысымы уақытында немесе жабдықтың технологиялық тұруы кезінде ауысым аралығында, арнайы жеке уақыттарда орындала береді.
Күндік техникалық қызмет көрсету (ТҚК-2) берілген жабдық түріне қызмет ететіндер, жадық машинистері, және өндірістік процесс жұмышылары, жөндеу электрслесарларының күшімен жүзеге асады.
Күндік техникалық қызмет көрсету кезінде ТҚК-1 бойынша жұмыстар мен қатар, жеке механизмдерді реттеу және ретке келтіру, ақауларды жою, электржабдықтар жағдайын тексеру және т.б. жұмыстар орындалады.
Апталық техникалық қызмет көрсету (ТҚК-3) берілген жабдық түріне ылғи қызмет ететін жөндеу электрслесарларының, шақта қызметінің электрмеханикалық электрслесарьлары, жабдық машинистері және өндіріс процесі жұмысшылардың күшімен жүзеге асады. ТҚК-3 бойынша жұмыс тізімі қолдану қағазымен қадағаланады.
Екі апталық техникалық қызмет көрсету (ТҚК-4) екі аптада бір рет жөндеу электрслесарларының мамандандырылған ұйымның күшімен жүзеге асады.
Екі апталық техникалық қызмет көрсету ТҚК-1, ТҚК-2, ТҚК-3 жұмыстарынан басқа, жабдықтың жұмысқа жарамдылығына қауіпзсіздігін қамтамасыз ететін қосымша жұмыстардан тұрады және стационарлы жабдықтың жеке түрлері үшін орындалады.
Айлық техникалық қызмет ету (ТҚК) айына бір рет шахталық элетро- механикалық қызметінің жөндеу электрслесарлары, жабдық машинистері, өндіріс процесі және жөндеу электрслесарьларының мамандамдырылған топтарының көмегімен орындалады.
Айлық техникалық қызмет көрсету бөлімінде жұмыс істейтін демалыс күндерінде орындалады. Демалыс күндері уақытында ТҚК-1, ТҚК-2, ТҚК-3 және ТҚК-4 құрамына кіретін жұмыстар толығымен атқарылады, сонымен қатар, тез тозатын бөлшектерді ауыстыра жояды, майлау сынағын алумен ауыстыру және басқада жұмыстар жасалады.
Жөндеулер және тексерулер жабдық орнында, арнайы нұсқауларға сай жинақтарды басқару немесе мамандандырылған келіспеушілікті реттеушілер күшімен орындалады. Нұсқауларда жасырын ақауларды табу мен жоюды машиналық жұмыс тәртібінің үйлесімділік ретін, жөндеуші топтарының құрамы мен жабдықталуын көрсетеді.
Қазіргі заманғы өндірістерде пайдалану және технологиялық машиналар мен металлургиялық машиналарды пайдалануда техникалық қызметі көрсету кезінде және пайдалану жүйесінің екі түрі қолданылады:
- берілген ресурс бойынша элементердің пайдалану жүйесі;
- жағдайы бойынша элементердің пайдалану жүйесі;
Берілген ресурстар бойынша жүйе элементтердің кепілдендірілген сапасы және пайдалану тәртібінің үзіліссіздігі кезінде тиімді. Берілген жүйе оған кіретін бір иерархиалық дәреже элементтерінің жоғары және шамамен бірдей сенімді ұзаққа, шыдамдылыққа ие кезде тиімдірек. Алайда бірдей төзімділік принципін тәжірбиеде барлық уақытта жүзеге асыра алмаймыз.
Жағдайы бойынша элементтер жүйесін пайдалану технкалық қызмет көрсеу бойынша жұмыстың екі тәсілін жүргізуді ұсынады:
- жүйе элементтерін техникалық қызметін берілген уақыт аралығында реттеу. Мұнда ауысым, тәулік, апта, ай және т.б уақыт аралығында техникалық қызмет көрсету әр түрлі көлемі қадағалануы мүмкін.
- ішкі фактор және төзу әсерінің нәтижесін өзгертетін элементтердің диогностикалық жағдайы немесе жүйенің қажетті параметірлерін өлшеу.
Негізгі алынған техникалық қызмет көрету және жөндеу берілгендер бойынша қандай жұмыс түрі орындалуы керектілігі анықталады. Берілген ресурс бойынша элементтердің жүйелік пайдалануымен салыстырғанда берілген жүйенің тиімділігімен үнемділігі автоматтандырылған қондырғы және автоматты қондырғы кезінде қамтамасыздануы мүмкін. Бұл әдіс техникалық қызмет көретудің дамыған әдісі болып табылады, өйткені жүйенің ауытқуы сәтті жайында ақпаратпен салыстырғанда терең сандық техникалық жағдай жайлы ақпаратты қолдануға негізделген.
Әдебиет: 2 нег [143-153], 5 қосымша.
Бақылау сұрақтары
1.Технологиялық машиналарды пайдалану жүйесіне нелер жатады?
2.Технологиялық машинамен бірге қандай техникалық құжат қойылуы қажет?
3.Технологиялық машиналарды тағайындау бойынша қолдану дегеніміз не?
4. Машиналарда ТҚК қандай түрлері қолданылады?
5.Жабдықты тасымалдауға қандай талаптар қойылады?
6.ТМ жағдайының құрлымы және ТҚК қолданылатын түрі қандай?

15 - Дәріс. Технологиялық жабдықты пайдалануға дайындық

Технологиялық машиналарды пайдалануға алуда дайындық зауыт-жасаушыдан немесе зауыттың аймақтық өкілден және оны пайдалануға енгізумен қорытындыланады.
Технологиялық машиналарды олардың габариттері мен массаларына байла-нысты кәсіпорынға жиналған күйінде немесе бөлек түйіндерін ыңғайлы тиеу үшін тасымалдау және сақтау түрінде жеткізіледі. Технологиялық машиналарды тасымалдау жүкті автокөліктермен, автокөлікті тіркемелерде, теміржол вагондарында, сондай-ақ жеке жағдайларда су және әуе жолдарымен жүргізіледі.
Машиналарды алу кезінде зауыт-жасаушы (өкіл-дилер) болашақ иесіне техникалық-пайдалану құжатын паспортта жіберілетін модельдің тізімге сәйкес және алушымен бірге жіберілетін машинаның зауыттың нөмірі бойынша паспортта және сыртына бекітілетін фирмалық кестешені тексеру, алушымен бірге жинақ бірлігінің толықтығын және пломбаның болуын, зақымдардың жоқтығын тексеруге міндетті.
МЕСТ 21601-68 сәйкесті Пайдалану құжаттары жабдықтармен бірге келесі техникалық құжаттама жіберілуі қажет:
Жабдықтың құрастырылымы мен жұмыс принципінің техникалық мазмұны;
Жабдықты пайдалану бойынша нұсқау;
Жөндеуаралық техникалық қызмет көрсету бойынша нұсқау;
Жабдықты қолдану орнында монтаждау, іске қосу, реттеу және жүргізіп жаттықтыру бойынша нұсқау;
Бөлек бөлшектерге және түйіндерге жабдыққа және паспортқа формуляр;
ЗИП ведомостьттары, олар жабдықты пайдалану жерінде қолданылатын қор бөлшектері (Қ), әбзелдер (Ә), құралдар және материалдар жиынымен бірге берілетін жабдықтарға құралады;
Арналудың каталогтары (мысалы, сызбалар мен сұлбалар каталогтары) және спецификациясы.
Арналуы бойынша қолдану–технологиялық машиналарды таңдалуы жүргізілетін машинаны пайдалану түрі, әр ауысымды қолдануға дайындау, машинаны басқару, қолдану объектісінде машинаны орнату, жұмыс қозғалысы мен операциясын орындау, ауысымды жұмыс жабдығын монтаждау мен демонтаждау болып табылады.
Қолдануды дұрыс ұйымдастыру деп келесілерді түсінеміз: жабдықты оны пайдалану ортасына сәйкес жағдайларда тікелей арналуы бойынша қолдану; оның пайдаланылуын жүргізетін нақты тұлғалармен жабдықты бекіту; жабдықты дұрыс күтуді ұйымдастыру; жабдықтың жұмысын дұрыс есептеуді ұйымдастыру. Технологиялық машиналар мен жабдықтардың көпшілігі белгілі бір қызметтерді орындауға арналған, сондықтан түрлі өндірістік үрдісті орындау үшін машина типін таңдауда қиындықтар туындамайды. Берілген пайдаланудың нақты жағдайларында машинаны қолданудан максималды әсер алу үшін оның типтік өлшемін (үлгі) дұрыс таңдау керек.
Жабдықты сақтау орнынан технологиялық кешендерде орнату орнына тасымалдау еңбек сыйымдылықты және едәуір жауапты операция болып табылады. Дұрыс тасымалдау жөндеу персоналымен кездейсоқ жағдайларды және жабдықтың зақымдалуын ескертуге мүмкіндік береді, монтаж жұмыстарының ұзақтылығы мен бағасын азайтады.
Жабықты жанақтау орнына тасымалдау жинақтау жұмыстары кешенінде дайындау операциясы болып табылады және жобалы-құрастырылымдық және ғылыми-зерттеу ұйымдары жасайтын инструкцияларға сай жүзеге асырылуы қажет. Тасымалдау алдында ірі габаритті машиналарды бөлек тасымалдауды буындарға шашады. Жабдықты немесе оның құрама бөліктерін жеткізуді жүк платформасында және арнайы дайындалған көлік құралдарында жүргізеді. Бұл кезде тасымалданатын буындар жылжымалы құрамның қалыпты габаритіне сай келуі және сым, шынжыр және басқа да айлабұйымдар көмегімен сенімді бекітілуі қажет. Жабдық буындарын тасымалдау осы жабдықтың жинақ-тауының кезектілігіне сай ұйымдастырылуы керек. Жұмыстың басында жинақталатын буындар бірінші кезекте тасымалданады, ал жинақтау соңында талап етілетін бөлшектер мен буындар–соңғы кезекте. Іргетастыы бұранда-малары мен машина және жабдықтың буындарының бекіту бөлшек-терін тасымалдау кезінде механикалық зардаптар болмайтындай жинайды.
Технологиялық машиналар мен электромеханикалық жабдықтарға техникалық қызмет көрсету түрлері
Технология деп машинаны жөндеу мен техникалық қызмет көрсету жүйесі бойынша жұмыстарды орындау әдістері мен қабылдаулар жиынтығын түсінеміз: ТҚ пен жөндеу жүргізу орындарын таңдау, жұмыс жүргізудің ең рационалды формасын анықтау, орындаушыларды таңдап алу, операцияның орындалу кезектілігін анықтау, ТҚ пен жөндеу жүргізу орындарын жабдықтау құралдарын таңдау, сапа мен жұмыс орындау мерзімін бақылау.
Технологиялық машиналардың жөндеуге жарамдылығы мен жұмысқа қабілеттігін қолдау бойынша жұмыстар кешені арналуы, сақталуы және тасымалдануы бойынша пайдалану кезінде келесі негізгі жұмыс түрлерінен құралады: сыртқы күтім және бекіту жұмыстары; майлау-толтыру жұмыстары; техникалық диагностика. Сыртқы күтім және бекіту жұмыстары техникалық қызмет көрсетудің міндетті шаралары болып табылады. Технологиялық машиналардың жұмыс операцияларын орындау кезінде жоғарғы ластану және шаңдану жағдайында болады. Жүріс жабдығы, жұмыс органдары тау жыныстарымен, цемент-бетонды қоспалармен, түрлі сусымалы және тұтқыр материалдармен жанасады. Сондықтан, машинаның сыртқы беттерін күнделікті тазалау қажеттілігі туындайды. Бұдан басқа сыртқы күтім операцияларына келесілер жатады: кабинаны және операторлар мен жүргізушілердің жұмыс орындарын жинау, терезелерді, бақылау өлшегіш жабдығы бар саңылауларды сүрту, жүріс жабдығын, қозғалтқышты және басқа да агрегаттар мен машина бөліктерін жуу, бұлар кезекті техникалық қызмет көрсету және жөндеу түрлерін жүргізу алдында орындалады.
Технологиялық машинаны пайдалану барысында біріктірілген бөлшектер арасында посадкалар мен саңылаулардың бұзылуы немесе істен шыққан элементтерді периодты реттеу мен ауыстыруды талап ететін жинақталатын бұйымдардың функционалды құрамдарының нашарлауы туындайды.
Реттеу арқылы саңылауларды қалпына келтіру бірігу құрастырылымымен қарастырылған жағдайда ғана мүмкін болады. Реттеуден гөрі, әдетте, буындар немесе агрегаттар күйін бақылау асып түседі, ол кезде бірігетін бөлшектер арасындағы саңылауды өлшеуді жүргізеді, нормадан ауытқу өлшемдерін орнатады. Бір уақытта бақылау-реттеу жұмыстарымен бірге сол кезде табылған ұсақ ақауларды жояды. Реттеудің екі түрін ажыратады: машина немесе оның жүйелерінің шығу параметрлерін өзгертетін компенсациялық және баптап реттеу. Компенсациялық реттеуге мойынтіректердегі және тежеу қондырғы-ындағы саңылауларды реттеу, шынжырлы таспаларды керу серіппелерін реттеуді жатқызуға болады. Баптап реттеулерге гидрожүйедегі жұмыс сұйықтығының берілген қысымын, жұмыс органдарының күйін орнату жатады.
Машинаның техникалық күйі едәуір түрде бақылау және реттеу жұмыс-тарын орындаудың өзіндік уақытына және сапасына тәуелді, олар техникалық қызмет көрсетудің жалпы көлемінің 40%-ын құрайды.
Технологиялық машиналар мен олардың құрастырылым элементтерін құраушылардың техникалық күйін бақылау әдістері мен құралдары әр түрлі болып келеді. Олар түрлі белгілермен классификацияланады:
Машина түрлері мен бақылау объектілері бойынша (қозғалтқыштар, трансмиссиялар, берілістер, металқұрастырылымдар, гидрожүйе элементтері, жұмыс органдары);
Бағаланатын диагностикалық белгі бойынша;
Өлшенетін параметр бойынша (сызықтық өлшемдер, күштер, қысым, қуат, температура, жарық, газ құрамы, діріл);
Диагностикалау әдісі және анықталатын параметрді өлшеудің техникалық жабдықтары бойынша (сызғыштар, тісөлшегіштер, шаблондар) динамометрлік, тахометрлік, осциллографиялық.
Технологиялық машиналарды жөндеу мен ТҚК кезіндегі жұмыстарды ұйымдастыру
Технологиялық машиналарға техникалық қызмет көрсету және жөндеудің жоспарлы жүйесін құрудың жалпы қағидалары (ЖДЖ) жаспарлы-дайындау жүйесі туралы Жағдаймен анықталған. Осы жағдайға сәйкес технологиялық машиналарға техникалық қызмет көрсету және жөндеудің жаспарлы-дайындау жүйесінің болуы көлемдері жөндеу циклының құрылымына сәйкес жоспарланатын периодта жинақ бірліктері мен жабдықтың деректі техникалық күйімен анықталатын жоспарлы жөндеудің және техникалық қызмет көрсетудің орнатылған түрлерін орындаудан тұрады. ЖДЖ-дің мұндай жүйесі қатаң регламентті техникалық қызмет көрсету болып табылады. Осы жүйе бойынша орнатылған жабдықтың жұмысқа қабілеттігін қолдау операциялары негізінде техникалық күйге тәуелсіз орындалады. Наряд (жүктелім)-рапорттарды қолдану арқылы жабдықты аралық жөндеу мен техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау үшін негізгі құжаттарға келесілер жатады: жабдыққа техникалық қызмет көрсету бойынша технологиялық карталар; техникалық қызмет көрсету бойынша инструкция-ескерту; жабдықты жоспарлы-дайындаушы жөндеудің айлық және жылдық графиктер (ЖДЖ графиктері); күнделікті техникалық қызмет көрсету бойынша еңбекті ұйымдастыру графиктері; жабдыққа техникалық қызмет көрсету және аралық жөндеу бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен наряд (жүктелім)- кітабы; наряд(жүктелім)-рапорт; жұмысты қауіпсіз өндіруге жүктелімдер; жабдықтың инвентарлық сипаттамасы; аймақ (жүктелімнің) - кітабы. ехнологиялық карта жабдыққа техникалық қызмет көрсетуді ұйымдас-тыру, жоспарлау және өндіруге алғашқы берілгендер болып табылатын мәліметтерден құралады.
Технологиялық картада мыналар келтіріледі: жабдыққа және оның бөлек құрам бөліктеріне техникалық қызмет көрсету бойынша операцияларды орындауды қамтамасыз ететіндайындау жұмыстарын сипаттау; жұмысты орындаудың кезектілігін сипаттау; жұмысты орындауға қажетті құралдар, әбзелдер, айлабұйымдар мен материалдар тізімі; берілген операцияны орындайтын тұлғалардың мамандандырылған құрамы; әр операцияны орындаудың еңбек сыйымдылығы; жұмысты қауіпсіз жүргізуді қамтамасыз ететін шаралар. ЖДЖ (жоспарлы дайындау жүйесі) графигі ТМ-ға техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды орындауды оны қолдану периоды кезінде жоспарлау мен есептеуге арналған. Түрлі бөлімшелердің (қызмет) ЖДЖ-ның айлық және жылдық графиктері мен жалпы кәсіпорын бойынша жабдықтардың ЖДЖ жылдық графиктері құралады.
Инструкция-ескертулер түрлі технологиялық жабдықтар үшін құралады және техникалық қызмет көрсету жұмыстарының барлық тізімінен, сондай-ақ осы жұмыстарды орындау кезіндегі қауіпсіздік шаралары мен аралық жөндеу бойынша жұмыстардан тұрады. Күнделікті техникалық қызмет көрсету бойынша еңбек ұйымдарының графиктері жөндеу ауысымындағы жұмыстарды рационалды ұйымдастыруға арналған және планограммалар түрінде орындалады. Қазіргі уақытта Қазақстанда таралған техникалық қызмет көрсету және жөндеу бойынша жұмыстарды арнайыландырудың үш негізгі деңгейін белгі-леуге болады:
Гидрожетектерді басқару құралдарын, электрлік аппараттарды, автоматика мен жабдықтың басқа түрлерінің құралдарын жөндеу бойынша электрслесарьдың арнайыландырылған бригадаларын (аймақты) құру жолымен кәсіпорын ішінде арнайыландыру;
Жабдықтаудың негізгі типтерінің осы ұйымдарын балансқа жайлап қабылдаумен және оларды кәсіпорындарға жалға берумен жабдықты монтаждау, демонтаждау және жөндеу бойынша арнайыландырылған ұйымдарды құру жолымен АҚ, ААҚ және т.б өндірістік бірігулер ішінде арнайыландыру;
Түрлі фирмалар мен зауыт-дайындаушылармен бірге жабдықты жөндеу мен фирмалық техникалық қызмет көрсетудің әр түрлі формаларын дамыту жолымен кәсіпорын ішінде салаларды арнайыландыру;
Технологиялық жабдықтауға орталықтандырылған техникалық қызмет көрсетуді ендіру келесілерге себеп болады:
Әрдайым және сапалы қызмет көрсету мен жоғары квалификациялы персоналдың бас тартуын жоюға қатысу нәтижесінде жабдықты қалпына келтіруді және істен шықпайтын пайдалану жұмыстарын жоғарылатуға;
Істен шығу сипаты туралы толық және объективті ақпарат негізінде құрастырылым кемшіліктерін жедел жою есебінде жабдықтардың сенімділігін жоғарылатуға;
зауыт-дайындаушы персоналы жүргізетін жұмысшыларды оқыту арқасында қызмет көрсететін персонал квалификациясының өсуіне.
Әдебиет: 2осн. [143-153 ], 5 қосымша.
Бақылау сұрақтары
1. Технологиялық машинаның техникалық қызмет көрсетуi деген не ?
2. Қандай техникалық қызмет көрсетудi ұйымдастыру жүйенi бiлесiз?.
3.ТМ-дың ТҚК қандай түрлерi өнеркәсiптерде қолданылады?
4.Технологиялық машиналарды техникалық қызмет көрсетуiнiң жұмыстарының (наряд) жүктелім жүйесi неден тұрады ?
5. Технологиялық машиналарды техникалық қызмет көрсету ұйымдастыруы неден тұрады ?

Ұқсас жұмыстар

---

Цилиндрлік тісті беріліс

---

Механикалық приводты жобалау

---

Бәсеңдеткішті құрастыру

---

Тісті цилиндрлік берілісті жобалау есебі

---

БЕЛДІКТІ БЕРІЛІСТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚҰРАСТЫРУ

---

Басты беріліс және жетекші беріліс

---

Автомобильдің беріліс қорабы

---

Автомобильдің басқарылатын алдынғы жетегі

---

Ұңғы өшуінің геологиляқ шарттары

---

Белдікті берілістер

---

ЕТІСТІКТІҢ РАЙ КАТЕГОРИЯСЫ

---

ҚУРАСТЫРУШЫДАН

---

Рынок- әлемдік өркениеттің жетістіктерінің бірі

---

Статистика

---

Бақылаудың негізгі статистикалық әдісі

---

Жұқпалы емес иммунологиядағы жетістіктер Ф. Бернетке иммунологиялық бақылау концепциясын ашуға мүмкіндік берді

---

Махмұд Қашқари (толық аты - жөні Махмұд ибн Әл - Құсайын ибн Мұхаммед) (1029 - 1101) - түркі тілдерінің тұңғыш сөздігін құрастырушы, энциклопедист - ғалым, атақты Диуани луғат - ат - түрік еңбегінің авторы

---

Алдағы уақытта Бейжің қаласы туризмді дамыту комитеті Қазақстан - Қытай байланысын нығайтып, сауда - саттық пен туризм саласында айтарлықтай жетістікке жетуді көздеп отыр

---

Онын түсіндіруінше, үнді - еуропалыкесім мен етістіктін жалғаулары алғашында жинакты сілтеу мағынасындағы негіздерді жасайтын суффикстер болган

---

Қазіргі инновациялық - ақпараттық заманда халқымыз үлкен жетістіктерге жетіп, көптеген белестерді бағындырып қарқынды дамуда

---