Бұлшықеттердің құрлымы


ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК

ПОӘК 042-16-13.1.6801-2013

ПОӘК
Оқытушыларға арналған пәндердің оқу жұмыс бағдарламасы Анатомия спорттық морфология негіздерімен

_________2013 ж.
№3 басылым

ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Анатомия спорттық морфология негіздерімен
Биология 5В011300 мамандығы
1-ші курс студенттеріне арналған

ОҚЫТУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Семей 2013ж

Мазмұны.

1. Дисциплина бойынша глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Дәрістің қысқашы мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Практикалық тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. СӨЖМ әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5. СӨЖ әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

І – бөлім.
Дисциплина бойынша глоссарий.
Адаптация (лат. adaptatio - бейімделу) – организмдердің сыртқы қоршаған орта жағдайларына бейімделуі. Адаптация толық организмге және оның жеке мүшелеріне және физиологиялық жүйесіне де тән.
Акселерация – бала организмінің морфологиялық дамуының немесе оның физиологиялық және функциональдық жүйесінің дамуының жеделдеуі.
Баланың белсенділігі – физиологияда баланың қабілетінің қысқа мерзімде оның организмінің тіршілігі үшін маңызды қозғалыс нәтижесіне жетеді.
Балалар мен жасөспірімдердің организмдерінің анатомо – физиологиялық ерекшеліктері – балалар мен жасөспірімдер организмдерінің құрлысы (анатомиялық) мен тіршілігі (физиологиялық) ерекшеліктері.
Баланың дамуының антропометриялық көрсеткіштері – сомаметриялық белгілер (тұрғандағы және отырғандағы дененің ұзындығы, салмағы, кеуде бөлімінің көлемі), физиометриялық (өкпенің тіршілік сиымдылығы, қолдың бұлшықеттік күші) және соматоскопиялық (омытрқа пішіні, кеуде қуысының пішіні, бұлшықеттің дамуы және жыныстық жетілу).
Биоритмдер – тірі табиғаттағы процесстердің периоды. Тірі организмдегі физиологиялық процесстердің ритмдерін тәуліктік, апталық (адамда ғана), айлық, маусымдық, жылдық және көпжылдық деп бөледі.
Вегетативті жүйке жүйесі – адам организміндегі ішкі мүшелердің жұмысын реттейтін жүйке жүйесінің бөлімі. Вегетативті жүйке жүйесін симпатикалықжәне парасимпатикалық бөлімдеріне жіктейді. Әдетте бұларға антагоникалық қарым – қатынас тән: симпатикалық бөлім жүректің жұмысын күшейтеді және жиілетеді, парасимпатикалық - әлсіздерді және баяулатады.
Зейін – бас миының әрекетіне негізделген және бағытталған психикалық процесс. Ырықсыз зейін бас миының қыртыс асты бөлімдерінің әрекетінен болады, ырықты зейін үлкен жарты шарлардың қыртысының әрекетімен байланысты.
Қабылдау – заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері (пішіні, көлемі, түсі, т.б.) және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей жер етуі кезіндегі тұтас түрде бейнеленеді.
Екініші ретті жыныстық белгілер – еркекпен әйелдің денесінің құрлысының морфологиялық ерекшеліктері, шаш жабыны мен дауыстың ерекшеліктері, әйелдердегі сүт безінің дамуы, қарсы жынысқа жыныстық әуестену, психикасы мен мінез – құлықының ерекшеліктері.
Дамудың гормондылығы – қоршаған орта талабына балалар мен жасөспірімдердің организмдерінің функциональдық сәйкес келуі.
Гемофилия - қан жүйесінің тұқым қуалаушылық ауруы, нәтижесінде қан ұю қабілетін жоғалтады. Мұндай науқастың қанын тоқтату қиын және кішкентай жарақаттың өзі қанның толық жоғалуына немесе өліміне әкелуі мүмкін.
Генерализация (лат. generalis – жалпы) - шартты сигналды қолдану арқылы шақырылған бас ми қыртысындағы кең таралған қозу процессі. Генерализация - қозудың иррадиация процесіне жақын құбылыс және әрқашан өзінен кейін шартты рефлекстің бірінші сатысының қалыптасуына әкеледі.
Даму гетерохрондылығы – бала организмінің физиологиялық жүйесінің және органдарының дамуы мен өсуінің әр түрлі мерзімде болуы.
Балалар және жасөппірімдер гигиенасы – балалар мен жасөспірімдердің денсаулықтарын сақтау және қорғау жолдары туралы ғылым, сонымен қатар осы мақсатта жүзеге асатын практикалық әдістердің жиынтығы. Балалардың жасының ерекшеліктеріне байланысты мектепке дейінгі және мектеп гигиенасы деп бөледі.
Гормондық препараттар - құрамында гормондары бар дәрілік препараттар.
Қимыл анализаторы (кинестетикалық анализаторлар) - бұлшықеттің іс әрекетінің координациясын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің шеткі және орталық бөлімдерінің жиынтығы.
Диагностика (грек диагностика – тануға қабілетті) - әртүрлі аурулардың әдістері мен тәсілдерін тану.
Динамикалық стереотип - белгілі тітіркендіргіштерді бір қалыппен ұзақ уақыт бойы қайталап отырса, ми қабығында қозу мен тежелудің тұрақты, бір ізге түскен жүйелердің қалыптасуы. Динамикалық стереотип негізіне балалар мен жасөспірімдерде оқу мен еңбекке баулу, әртүрлі әдеттер мен мінез – құлық нормаларының қалыптасуы жатады. Стериотипттің түзілуі мен сақталу ұзақтығы балалардың жүйке жүйесінің индивидтік ерекшеліктерімен анықталады, сондықтан динамикалық стереотиптің балалар мен жасөспірімдерді тану физиологиялық көрсеткіштерінің бірі.
Дифференциация (лат. diffenrtia – айырмашылық) - нейрофизиологияда ұқсас шартты тітіркендіргіштердің айырмашылығы және олардағы шартты рефлекстердің түзілуі. Дифференциация - шартты рефлекстердің генерализациясына қарсы процесс. Дифференциация бас миы қыртысындағы тежелу концентрациясы процессімен байланысты. Баланы оқыту және тәрбиелеу процесінде сапасы жағынан жақын шартты тітіркендіргіштерді жиі кездеседі.
Балаларды оқытуға дифференциалды ыңғай – балалар мен жасөспірімдердің индивидуальды физиологиялық және психикалық ерекшеліктерінің оқу – тәрбие процесіндегі ұйым.
Индивидуалдық – тек оған ғана қатысты қасиеттерге ие жаратылыс.
Инстинкт – күрделі шартсыз-рефлекторлық іс - әрекет. Инстинктің биологиялық табиғаты толық зерттелмеген. Инстинкттер – қарапайым тума рефлекстердің күрделі байланысқан тізбегі.
Интеллект (лат. – ақыл, сана, ой) – адамның ойлау қабілеті.
Кифоз – омыртқаның артқа қарай дөңестеніп қисаюы. Баланың даму процесінде төрт түрлі омыртқаның физиологиялық иілуі қалыптасады: 1,5 ай шамасында – мойын бөлігінде лордоз; 6 айлығында - кеуде және бел кифозы, 1 жасында - бел лордозы. Кеуде кифозы мен мойын лордозының қалыптасуы 7 жаста аяқталады, ал бел лордозы мен кифозы жасөспірімдік жаста ақталады. Омыртқаның қалыпты физиологиялық иілуі тереңдігі бастауыш сыныпта шамамен 3-4 см, ал жоғарғы мектеп жасында 4 – 5,5 см өзгереді. Осы көрсеткіштің өзгеруі баланың бұзылуына әкеледі.
Лимбикалық жүйе – физиологияда эмоция мен инстинктті реакцияларды және вегетативті функцияларды реттеуге қатысатын бас миының бөлімдерінің жиынтығы.
Лордоз – омыртқаның алдыға қарай дөңестеніп иілуі.
Морфология (грек морфе – пішін, логос – оқу) - өсімдіктер мен жануарлар организмдернің мүшелернің және ткандерінің қалыптасуы, олардың құрылысының ерекшеліктерінің заңдылықтары туралы биология ғылымы. Анатомия морфология бөлімдернің бірі.
Невроздар – жоғарғы жүйке әрекетінің функциональдық бұзылуы, яғни морфологиялық өзгеріссіз мидың әрекетінің тек физиологиялық процестернің шартты бұзылуы.
Балалар мен жасөспірімдердің невротикалық реакциялары – психикалық жеңіл бұзылуы. Сипаты: психомоторлық бұзылу (қимылдық алаңдаушылық), вегетативті (психогендік жүрек айну, құсу, астан бас тарту, кіші және үлкен дәрет тоқтамау, бас айналу, жүрек соғысының бұзылуы және т.б.) және қорқыныш құбылысы. Невротикалық реакциялар психикалық аурулардың дамыған симптомдары болып табылады.
Оқу – тәрбие жұмысының оптимизациясы – балалардың индивидуальды психикалық және биологиялық қасиеттері міндетті түрде ескерілген педагогикалық жұмыстың ұйымы және мұның негізінде балалардың физикалық және психикалық мүмкіндіктерінің дамуына оптималды жағдайлар жасалған.
Балалар мен жасөспірімдердің омыртқа жотасы – тәрбие мен өмірдің жағдайларының әсерінен иеленген балалар тұлғасының отырғандығы, тұрғандығы, жүгіргендегі қалыпты жағдайы. Омыртқа жотасының қисаюы балалардың оқу және тәрбие кезінде гигиеналық нормаларды қадағалағаннан және кейбір аурулардың нәтижесінде болады. Дұрыс омыртқа жотасында бас пен кеуде тік ұсталады, иық біраз артқа қарай тартылады, ішкі біршама тартылады. Қалыпты омыртқа жотасын сақтау үшін мектепте және үйде дұрыс режим қалыптастыруға үйрету қажет.
Түйсік – анализаторларда іс - әрекет құбылыстары мен заттардың жеке қасиеттерінің бейнеленуі. Көру, есту, дәм, сипат-сезу, иіскеу түйсіктерін ажыратады. Ішкі мүшелер мен бұлшықеттерде орналасқан рецепторлар ашығуды, ыстықты, тоқтық түйсіктерін қамтамасыз етеді, қимылмен байланысты түйсіктер кеңістікте орналасады.
Ес - өткен өмірде болған процестерді сақтау. Естің негізінде бас ми қыртысындағы уақытша байланыстардың түзілуі жатады. Клетка деңгейінде ес нейрон тізбектерінің әрекетімен, жүйке клеткаларындағы клеткалық процестердің өзгеруімен және ДНҚ молекуласынан (естің нейрондық және биохимиялық теория) алынған информацияның фиксациясымен байланысты.
Патология (грек патос – қайғыру, қиналу, логос – сөз) - ауру (патологиялық) жағдайларын зерттейтін медициналық ғылым және адам организіміндегі процесстерді зерттейді.
Реактивтілік – органимнің іс-әрекетке адекватты қимылымен жауап қайтаруы.
Резистенттік дала организімінде – организімнің сыртқы ортаның қолайсыз факторларына төтеп беруі.
Дамудың ретардациясы – баланың бір, бірнеше немесе барлық функционалды немесе физиологиялық жүйесінің дамуынан тежелуі.
Рефлекс - орталық жүйке жүйесімен бақыланып отыратын, ағзаның тітіркендіргішіне жауап реакциясы. Шартсыз (тумасынан) және шартты (жүое пайда болған) рефлекс түрлерін ажыратуға болады. Шартсыз рефлекстің жұмыс атқаруына бас миының қыртыста маңызды орын алады, ал шартты рефлекстің жұмысын ми қыртысы атқарады. Адамның психикалық негізінің физиологиясын рефлекс атқарады, сонымен қатар мынандай психикалық іс - әрекеттердің физиологиялық негізін құрайды, қарапайым элементарлы базаның қалыптасуы, білімнің оқыту мен тәрбиелеу барысындағы балалар мен жасөспірімдердің қабылдауы.
Сөз, әңгіме – қоғамда қалыптасқан сөз арқылы адамдардың әңгімелесу процесі. Сөз фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйені құрайды.
Балалар мен жасөспірімдердің өсуі – биологияда ұзындықтың, көлемнің, дене масасының кеңеюі, клетка санының кеңеюімен және оны құрап тұрған органикалық молекулалардың кеңеюімен байланысты, яғни ағзадағы сандық өзгеріс.
Ағзаның өздігінен реттелуі – ағзаның тіршілік етуіне маңызды роль атқаратын мүшелер мен физиологиялық жүйесін организмнің өзі қалыпта ұстап тұру қабілеті.
Сенсорлық ақпарат - сипап-сезу органдарымен алынған физиологиялық ақпарат.
Мидың сұр және ақ заты - бас миы мен омыртқа миын ортасынан кесіп қарасақ, жүйке жасушаларының сұр бөлігін, ал оның өскіні ақ екенің көреміз.
Синапс – жүйке немесе жүйке жасушасының және бұлшықет жасушаларының байланысқан орны. Синапс пресинаптикалық мембрана, синаптикалық қуыс пен постсинаптикалық мембранадан тұрады.
Сигнал жүйесі - И. П. Павлов зерттеген. Бірінші сигналды жүйе – нақты сигналдар жүйесі, жануарларға да адамдарға қатысты. Екінші сигналды жүйе – сөз жүйесі, қоршаған ортаның нақты сигналдарына негізделген. Бұл жүйе тек адамға қатысты және ойлау негізінде жатыр. Жалпы бұл екі жүйе тығыз қарым-қатынаста болады. Сиганл жүйесін оқыту, балалар тәрбиесі мен кей методикалық оқыту әдістемесіне негіз болып отыр.
Синтез (гректің синтез – қосылу, құрау) – қоршаған ортаның жеке шындығын бір жүйеге біріктіру және физиологияда мидың байланыстыру қабілеті. Синтез анализдің тітіркенуімен тығыз байланысты. Мидың аналитикалық-синтезінің негізі аджамның ойлау процесінде жатыр.
Сколиоз – жеке бас гигиенасы мен оқу гигиенасын бұзу нәтижесінде омыртқа жотасының бір жаққа қарай майысып кетуі. Сколиоз дың екі формасын ажыратамыз: кеуделік және белдік. Бұл ауруда үлкен маңызды нәрсе рахит пен жалпы бұлшықет әлсіздігі.
Организмнің стресстік реакциясы (стресс) – ағзаның үлкен неравті және физикалық қысымына жауап реакциясы. Көптеген нервтің стресстік жауап реакциясы физикалық және нервтік шаршауға және әртүрлі мысалы жүрек-бұлшықет ауруларына әкеп соғады.
Темперамент (лат. temperamentum – жеке бөліктердің араласуы) – адамның жеке психикалық ерекшелігі және жүйке жүйке жүйесімен қалыптасқан ерекшелігі, ағзаның қоршаған ортамен қарым-қатынасын анықтайтын ерекшелік. Темпераменттің физиологиялық негізін жоғарғы нерв жүйесі құрайды. Дифферентті оқыту мен балалар мен жасөспірімдер тәрбиеелеуде темпераменттің психофизиологиялық негізін білу қажет.
Тромбоз – қан тамырларынад тромбының пайда болғаны патологиялық процесс. Қан құрамының элементтері мен қан плазмасының түйіліп қалатын қан үйіндісі тромб деп аталады.
Абыржу – физикалық және ақыл – ой қабілетінің уақытша төмендеуі. Балалардың абыржу назардың төмендеуі мен алаңғасарлықпен көрінеді.
Фермент - биологиялық катализатор, өсімдіктер мен жануаралар ағзасындағы химиялық өзгерісті тездетеді.
Балаланың физикалық дамуы – жасуша, ұлпа, мүшелер мен бүкіл ағзаның толығымен жетілуі биологиялық процесс, яғни оладың өзара байланысты мен барлық жасуша мен органдардың функциясының күрделенуі.
Фонация - дыбыстың өзгеріске ұшырауы, әртүрлі дыбыс аппараттарының көмегімен: танау, жұтқыншақ, ауыз, трахея, бронх, өкпе, кеуде клеткалары, диафрагма.
Функциональды жүйелер – баланың белгілі нәтижеге жетуге бағытталған, ағзаның әртүрлі жүйесінің уақытша бірігуі. Мұнда анатомиялық мүшелердің бірігуі емес, ағзаның функциясына қажет іс-әрекеттің орындалуы.

ІІ – бөлім.
Лекцияның қысқаша конспектісі.
Лекция № 1.
Тақырып: Анатомияға кіріспе.
Мақсаты: адам анатомиясы бойынша негізгілермен таныстыру, адам ағзасы туралы білім беру.
Негізгі сұрақтар:
Адам анатомиясы ғылымы ағзаның сыртқы және ішкі құрылысын зерттейді.
Анатомияның басқа ғылымдармен байланысы.
Зерттеу әдістері.
Адам дененсінің осі мен ауданы, асимметриялық құрылысы.
Мүшелер, ағза жүйесі мен аппараттары.
Жасушалар мен ұлпалар.
Адам анатомиясы - адам денесінің құрылысы мен формасын зерттейтін, олардың дамуы мен функциясын зерттейтін ғылым, Жануар эволюциясының даму процесі барысындағы адамның тарихи қалыптасуы, салыстырмалы-анатомиялық әдісті пайдалана отырып зерттеу.
Анатомиямен басқа морфологиялық ғылымдар байланысты:
Цитология;
Гистология – ұлпа туралы ғылым;
Эмбриология, жыныс жасушаларының қалыптасу процесін, ұрықтану, іштегі организмнің дамуын зерттейді.
Адам анатомиясы келесі дисциплинаны қосады:
Қалыпты анатомия, адамның мүшелері мен құрылысын зерттейді;
Патологиялық анатомия – ауру адамның морфологиясын зерттейді;
Топографиялық анатомия – адам ағзасының кез келген мүшесінің орналасуы туралы ғылым;
Динамикалық анатомия – адамның дұрыс физикалық дамуына маңызды, функциональды жағынан қозғалыс аппаратын қарастыру.
Адам () хордалылар типіне () жатады, омыртқалылар тип астына() жатады, сүтқоректілер класына () жатады, жоғарғы сатыдағы маймылдармен бірге () приматтар отрядына жатады.
Адам денесі қосжақтаулы симметрия бойынша құрылған – екі симметриялы жартыларға бөлінген. Негізгі терминдер - адам ағзасын қарастыруда қолданылады.
Адам ағзасын вертикальды бағытта екі симметрияға бөлетін орталық – орталық деп аталды.
Орталыққа параллель орналасқан – сагнитальды.
Орталыққа перпендикулярлы - фронтальды.
Фронтальды кеңістік пен перпендикулярлы орталықтың горизонтальды кеңітігі.
Медиальды термині орталыққа жақын дене бөлігін айтады.
латеральды – одан алыс.
Ұлпа дегеніміз – клеткалар және клетка аралық заттардың тегі бір, құрылысы мен функциясы бір. Адам организімінде 4 негізгі ұлпаларды ажыратуға болады: эпителий, бұлшықет, жүйке, біріктіруші. Эпителий ұлпасы дене жабынын құрайды, іші орта жабынын құрайды.
Байланыстырушы ұлпа мысалы тері және шеміршек ағза жабынын қамтамасыз етеді. Біріктіруші ұлпалардың басқа түрлері, мүшелерді қаптай отырып, оларды байланыстырады.
Лимфа және қан – біріктіруші ұлпа түрлері, ағзаның сұйық ортасын құрайды.
Бұлшықет ұлпасы – сүйек бұлшықеттерінің ұлпасы және басқа да мүшелердің ұлпасы. Бұлшықет ұлпасымен қимыл, іс-әрекет функциясы байланысты. Жүйке ұлпасы бас және арқа миының массасын құрайды.
Ұлпалардан мүшелер пайда болады. Мүшелер – ағза бөлігі, мүшелер белгілі формаға ие, белгілі құрлысы мен орна бар, белгілі бір немесе бірнеше функцияны атқарады. Қол, жүрек, бүйрек, бауыр – бұл барлық ағзалардағы мүшелер. Мүшелердің жартысы дене ішінде орналасқан, сондықтан оларды ішкі мүшелер деп аталады. Бір мүшелер басқа мүшелерді қорғайды, басқалары қозғалысты қамтамасыз етеді, біреуі асқортыуға қатысады, басқасы организмге қоректік заттар мен оттегін тасиды. Әр мүше бірнеше ұлпалардан тұрады, бірақ тек біреуі мүшенің функциясын басқарады, әр мүшеде қан тамырлары мен жүйке жүйесі бар. Мүшелер бірігіп мүшелер жүйесін құрайды. Нерв жүйесі, қан айналым жүйесі, ас қорыту жүйесі және көбею жүйесінің мүшесін анықтайды.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Анатомия оқу құралы ретінде.
2. Анатомия мазмұны және оның биология ғылымындағы орны.
3. Анатомия сұрақтары және оның спорттық-педагогикалық және медико-биологиялық дисицплинасымен байланысы.
4. Анатомияның методологиялық негізі.
5. Анатомияны зерттеу әдістері.
6. Анатомияны оқыту принципі.
7. Адам денесінің ассиметриясы.
8. Мүше және оның компоненттері.
9. Жүйе компоненті мүше немесе мүше аппаратының жүйесі.
10. Мүшелер және мүшелер аппараты.
11. Мүшенің клеткалық, ұлпалық деңгейдегі құрлымы.
12. Мүше – негізгі структурасы, ағзаның функциональды негізі.
13. Формасы, мөлшері, клетканың негізгі бөліктері.
14. Органеллалардың жалпы және арнайы маңызы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Анатомия человека – М. 1985 г.
2. Привес М. Г. Анатомия человека – М. 1985, 1974 г.
3. Ракышев А. Р. Анатомия человека – Алматы. 2006 г.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Анатомия человека – М. 1989 г.
5. Керимбаев Б. М. Анатомия человека – А. 1992 г.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Атлас по анатомии человека - М.1979 г.
7. Анатомия человека в 2-х томах под.ред. М. Р. Сапина – 1987 г.
8. Синельников Р. Д. Атлас анатомии человека, Т. 1, М.,1996 г. Т. 2, М., 1973 г., Т. 3, М., 1974 г.
9. Анатомия человека под.ред. Козлова В. Р. – М., 1978 г.

Лекция № 2.
Тақырып: Сүйек және оның қосылыстары.
Мақсаттары мен талаптар: Сүйек дамуы мен оның классификациясы туралы білім беру. Сүйектердің байланысуы туралы ілім. Буындар классификациясы.
Басты сұрақтары:
Дене сүйектері. Бас сүйегі.
Жоғарғы бас сүйек.
Төменгі сүйек, аяқ сүйектері.
Барлық бұлшық еттер қозғалыста атқарады. Алайда, бұлшықет жеке өзі жұмысын қосымша сүйек арқылы жүзеге асады. Қимыл-іс бұлшық еті жеке 3 жүйені біріктіреді: сүйек, буын – байланыстары (сүйектердің қозғалывс байланысы) және бұлшықет (скелет бұлшықеттері). Сүйектер мен олардың байланыстары сүйек түұзеді, олар өмірлік негізгі функцияларды атқарады: қорғаныштық, рессорлы және қозғалыты. Сүйектер қанның түзілуіне және зат алмасуға қатысады.
Ересек адамда 200 сүйек бар. Формасы бойынша сүйектерді: ұзыцн, қысқа, жалпақ және домалақ деп бөледі. Эволюция барысында сүйектер ұзындық бойына және енінен ұзарады да үлкен тұтқырлыққа ие болады. Сүйектің тұтқыр болуы, сүйектің химиялық құрамына байланысты, яғни құрамындағы минеральды және органикалық заттар және олардың механикалық құрылысына байланысты. Кальций және фосфор тұздары сүйекке тұтқырлық береді, ал оның органикалық компоненттен – созылмалы және мықтылық қасиет береді. Кальций корбонаты жас өте мөлшері көбейе түседі де, мыцқтылық және созылмалы қасиетін төмендетеді, яғни сүйектердің сыңғыштығын қамтамасыз етеді.
Сүйек сырты жұқа қабықпен қапталған. Ол сүйек сырты жұқа қапталған. Ол сүйек затымен байланысқан. Ол қабық екі қабаттан тұрады: сыртқы мықты қабат тамырлармен және жүйкелермен байланысқан (қантамыр және лимфалық тамырлар). Ал ішкі қабаты сүйектүзуші клеткалардан, яғни сүйектіңені мен ұзындығына өсуін қамтамасыз етеді. Осы клеткалардың арқасында сынған сүйектер қалпына келеді. Шет жағында орналасқан шеміршек есесіне сүйекті ұзындығына өсуін қамтамасыз етеді.
Буындар сүйектің қозғалысын қамтамасыз етеді. Олар жұқа шеміршекпен қапталған, сондықтан олар үйкелісті жеңілдетеді. Әр буын буын сөмкесіне жұмылған. Осы қалтаның қабырғалары буын сұйықтығын бөледі, яғни ол үйкелу қызметін атқарады. Капсулды байланыс аппарат және оның бұлшықеттері оны қатайтып фиксациялайды. Буцындары қамтамасыз ететін негізгі қозғалыс бағыттарына: иілу – жиырылу, әкелу - әкету, айналу және шеңбер жасап қозғалу.
Адам сүйектері: бас сүйегі, кеуде сүйегі және қол-аяқ сүйектері деп бөлінеді. Бастың қаңқасы бассүйек деп аталады, ол күрделі құрылысты болып келеді. Бассүйекте ми және кей сенсорлы жүйелер: көру, есту, сипап-сезу жүйелері орналасқан. Физикалық жаттығу жасағанда контрфорстық маңызы зор, ол тербеліс пен бассүйектің жүгіру, секіру барысындағы зақымдануына төтеп береді.
Бассүйек кеуде сүйектерімен 2 мойын омыртқа арқылы байланысқан. Кеуде қаңқасы омыртқа жотасы және кеуде клеткаларынан тұрады. Омыртқа жотасы 33-34 омыртқадан тұрады және 5 бөлімге бөлінеді: мойын (7 омыртқадан), кеуде (12), бел (5), сегізкөз (5), құйымшақ (4-5). Омыртқалар бір бірімен омыртқа аралық дисктермен, буын өскіндерімен, шеміршекпен байланысқан. Дисктердің қалыңдығы неғұрлым қалың болса, омыртқалардың иілгіштігі соғұрлым көп болады. Егер омыртқа жотасының иілген жерлері айқын көрінсе (скалиоз кезінде) кеуде клеткаларының қозғалысы төмендейді. Омыртқа жотасын қалыпқа келтіру үшін жиырылуға арналған жалпы жаттықтырушы жаттығулар пайдаланылады.
Бас қаңқаға кеуде де жатады, ол 12 жұп қабырғалардан тұрады, ол ішкі органдарға қорғаныш қызметін атқарады. Қабырғалар доға тәрізді ұзын сүйектер соңында шеміршек арқылы төс сүйегіне бөлінген. Бұл сүйектер дем алуға қатысады. Қол сүйектері – иық белдеуі мен қол сүйектерінен тұрады. Иық белдеуіне екі бұғана және екі жауырын сүйектері жатады. Қол сүйектері: тоқпан жілік, кәрі жілік пен шынтақ сүйегі, қол басы сүйектері. Қол басы сүйектері: ьілезік, алақан, саусақ сүйектері жатады.
Аяқ сүйектері: ортан жілік, асықты жілік, шыбық сүйегі, толарсақ, табан және башпай сүйектері жатады.
Дұрыс ұйымдастырылған дене шынықтыру жаттығулары сүйектің дамуына зияны жоқ, керісінше сүйек мықты болып нәтижесінде сүйектің жабыны қататяды. Дұрыс ұйымдастырылмаған жаттығулар тірек аппаратына жүк түсіруі мүмкін. Бір жаққа ғана бағытталған жаттығулар да қаңқаның дефорфизіміне әкеп соғуы мүмкін. Дене шынықтыру сүйектерді қатайтады да бұлшықет корсетін қалпына келтіріп, нәтижесінде дұрыс қалыптасқан омыртқа жотасы пайда болады.
Өзін өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Кеуде қаңқасы.
2. Бассүйегінің құрылысы.
3. Қол сүйектері.
4. Аяқ сүйекетрі.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
8. Синельников Р. Д. Адам анатомиясының атласы. Т.1, - М. 1996. Т.2, - М. 1973. Т.3, - М. 1974.

Лекция № 3.
Тақырып: Бұлшықеттер ғылымы – миология. Жалпы миология. Бұлшықеттер классификациясы. Мақсаттар мен талаптар: бұлшықеттің құрылысы мен классификациясы туралы ұғым.
Негізгі сұрақтар:
1. Қол бұлшықеттері.
2. Аяқ бұлшықеттері.
3. Дене және мойын бұлшықеттері.
4. Тыныс алу, бас бұлшықеттері.
Кез келген қозғалыс, кез келген дене шынықтыру жұмыстары бұлшықеттің жиырылу салдарынан жүзеге асады. Сондықтан бұлшықеттің құрылысы мен функциялық мүмкіндіктерін кез келеген адам білуі тиіс, әсіресе кім дене тәрбиесімен және спортпен айналысады.
Адам денесінің елеулі массасы бұлшықетке кетеді. Әйел адамдардың дене массасының 35% бұлшықет құрайды, ал еркектерде 50% құрайды. Арнайы жаттығулар жасау арқылы бұлшықет массасын көбейтуге болады. Ал егер дене тәрбиесімен айналыспасаңыз дененің массасы азайады да майдың есесі көбейеді.
Адам ағзасында мынандай бұлшықеттер түрлері бар: көлденең жолақты, бірыңғай салалы, жүрек бұлшықеттері. Бұлышқеттің жұмысы орталық нерв жүйесімен реттеледі. Қаңқа бұлшықеті ағзаның қимылын жүзеге асырып тірек функциясын атқарады. Бұлшықеттердің жұмысымен басқаруға болады, алайда жүктеме жасауға болмайды ол бұлшықеттің тежелуіне әкеп соғады.
Біріңғай салалы бұқлшықеттер ішкі мүшелердің құрамына қарай кіреді. Бірыңғай салалы бұлшықеттер жиырылады арнайы жиырылғыш клеткалар салдарынан, алайда олардың жылдамдығы қаңқа бұлшықеттерінікінен жүз есе кем. Сондықтан бірыңғай салалы бұлшықеттер тежелмейді және әнергия аз кетіреді.
Қол бұлшықеттері

1. Дельта тәрізді бұлшықет. Ол иық буынын жабады. Ол 3 бөліктен тұрады: алдыңғы, ортаңғы, артқы. Әрбір бөліктің өзінің қимылдайтын бағыты болады.
2. Бицепс. Қолдың алдыңғы жоғары жағында орналасқан. Қолды шынтақ буынымен бүгеді.
3. Трицепс. Қолдың арты жоғарғы жағында орналасқан. Қолды шынтақ буынымен жазады.
4. Саусақтарды жазғыштар мен бүккіштер. Олар саусақ қозғалысымен бағытталады.
5. Бұғана – төс-емізік бұлшық еті. Бұлшықет біржақты жиырылғанда мойын, бас сол бағытта қисайып айналады, екі жақты жиырылғанда бас тік ұсталады, күшпен жиырылса бас артқа тартылады.
6. Мойының түп жағында орналасқан сатылы бұлшықет. Омыртқа қозғалысына көмектеседі.
7. Трапеция тәрізді бұлшықет. Ол – арқаның жоғары тұсындағы жалпақ бұлшықет. Ол жауырынды көтеріп, түсіріп, басты артқа бұру қызметін атқарады.
Кеуде бұлшықеттері.
8. Кеуденің үлкен бұлшық еті. Қолды денеге жақындатып, ішке қарай бұрады.
9. Алдыңғы тісті бұлшықет – жоғарғы ІХ қабырғалардан тіс тәрізді басталып, жауырының медиаль шеті мен төменгі бұрышына келіп жабысады. Қызметі: жауырынды алға тартады, қолды горизонталь созуға мүмкіндік жасайды.
10. Қабырғааралық бұлшықеттер. Қабырғада орналасқан тыныс алу кезінде жұмыс атқарады.
Іштің бұлшықеттері.
11. Іштің тік бұлшықеті – төс сүйегінің семсершесінен және қабырғалардың шеміршегінен басталып шат сүйегіне келіп бірігеді. Кеудені алға қарай бұрады.
12. Іштің сыртқы қиғаш бұлшықеті - жалпақ ет, төменгі VІІІ қабырғадан басталып, мықын сүйектің қырына барып жабысады.
Арқа бұлшықеттері.
13. Арқаның өте жалпақ бұлшықеті - төменгі VІ кеуде омыртқасының қылқаншасынан барлық бел омыртқаларынан, мықынның қырынан басталып жоғары көтеріліп, қыр сүйегінің басындағы кіші томпаққа барып бірігеді. Иықты кеудеге келтіріп, қолды ішке бұрап, артқа қарай тартады.
14. Ұзын бұлшықеттер. Омыртқаны бойлай орналасқан. Кеудені жан – жаққа бұрып, жазады.
15. Трапеция тәрізді бұлшықет, арқа бұлшықетіне де қатысы бар.
Аяқ бұлшықеттері.
16. Жамбас бұлшықеті. Аяқты ұршықты буын түрінде қозғалтады, жазады, санды ішке, сыртқа айналдырады. Кеудені тік етеді.
17. Санның 4 басты бұлшықеті – санның алдыңғы бетінде орналасады. Тізе тобығын жауып, балтырды тізе буынында жазады.
18. Санның 2 басты бұлшықеті – санның артқы бетінде орналасқан. Тізе буыны аяқты бүгіп, ұршықты буын түрінде жазады.
19. Балтыр бұлшықеті. Тізе арт жағында орналасқан табанды бүгіп, тізе буынының бүгілуін қамтамасыз етеді.
20. Камбал тәрізді бұлшықет. Тізе тереңдігінде орналасқан. Табанды бүгеді.
Өзін - өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1. Бұлшықеттердің құрлымы.
2. Бұлышқеттерді қай белгілері бойынша ажыратады.
3. Қай бұлшықеттерді құрлымы бойынша ажыратады.
4. Ұзын бұлшықеттерге қай бұлшықеттер жатады.
5. Қысқа бұлшықеттерге жатады.
6. Жалпақ бұлшықеттерге қандай түрлер жатады?
7. Қай бұлшықеттерді функциясы бойынша ажыратады?
8. Буындарға байланысты бұлшықеттерді қалай ажыратамыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
8. Синельников Р. Д. Адам анатомиясының атласы. Т.1, - М. 1996. Т.2, - М. 1973. Т.3, - М. 1974.
№ 4 лекция.
Тақырып: Ішкі органдар жайлы түсінік. Асқорту, тыныс алу жүйелері.
Мақсаты мен тапсырмалар: ішкі органдар, асқорыту, несеп-зәр шығару жүйесі, тыныс алу жүйесінің құрлымын меңгеру.
Негізгі сұрақтар:
1. Асқорту жүйесі.
2. Тыныс алу жүйесі.
3. Несеп-зәр шығару жүйесі.
Тыныс алу дегеніміз – О2 қабылдап, СО2 шығару барысында физиологиялық құбылыс болып табылады. Тыныс алу процесі бөлінеді: сыртқы өкпе мен атмосфера арасында газ алмасады; ұлпалы, қан және дене клеткасы арасында О2 мен СО2 алмасу.
Сыртқа тыныс алу ауа тасымалдайтын жолдардан тұратын тынысалу аппаратының көмегімен жүзеге асырылады (мұрын қуысы, жұтқыншақ, көмекей, трахея, бронхылар).
Тыныс алу жолында ауа тазарады, жылынады, дымқылданады. Оның кілегейлі қабығында ауамен бірге енген зиянды заттар мен ауру қоздырғыштарға қарсы арналған қорғаныс қасиеттері болады. Ауызбен тыныс алғанда ауа тазармай, жылымай жтқыншаққа, содан соң көмекейге барады.
Тыныс алу көлемі - ауа көлемі, өкпеарқылы өтеді. Жай тыныс алып, тыныс шығарғанда 1,5 л. ауа шығарады.
Өкпенің тіршілік сыйымдалығы - адам қалыпты жағдайда тыныс алып, тыныс шығарғандағы өкпенің көлемі (500 мл) мен өкпенің тыныс алу, тыныс шығаруының резервтік немесе қосалқы (500 мл + 1500 мл) көлемдернің қосындысына тең. Өкпенің тіршілік сыйымдылығының жас және жыныс ерекшеліктері байқалады. Ерлерде өкпенің тіршілік сыйымдылығы – 4200 мл, әйелдерде - 3500 мл. Спортпен шұғылданатын ер адамдарда 7000 мл, әйелдерде 5000 мл.
Тыныс алу жиілігі – кеуде қуысының 1 минутта жасаған қозғалысымен есептеледі. Тыныс алудың 1 минуттық жиілігі – 18 рет. Спортпен шұғылданатын адамдарда тыныс алу көлемінің ұлғаюына байланысты тыныс алу жиілігі минутына 8 – 12 циклге төмендейді. Дене шынықтыру барысында тыныс алу жиілігі көбейеді, мысалы жүзушілер минутына 45 цикл.
Өкпелі вентиляция - минутына өкпе арқылы өтетін ауа көлемі. Тыныштық жағдайда 5000 – 4000 мл көлемде болады. Дене шынықтыру барысында бұл көрсеткіш жоғарылайды.
Оттегіні пайдалану - организмнің 1 минутта тыныштық немесе жүктеме түсіргендегі пайдаланылған оттегі мөлшері. Тыныштық жағдайда 1 минутта адам 150 – 300 мл оттегін жұмсайды. Дене шынықтыру барысында бұл көлем ұлғаяды. Бұлшықеттердіңжұмыс істеуі барысында организмнің қолданылатын О2 мөлшері, Оттегі максимальді қолдану деп аталады.
Ішкі органдарға - асқорту, тыныс алу, несеп-зәр, жыныс жүйесін жатқызады. Зат алмасу процесіне жыныс жүйесі ғана қатыспайды, себебі ол көбею қызметін атқарады.
Асқорту жүйесі - ас қорыту мүшелеріне түскен тағам физикалық және химиялық өңдеуден өтіп, нәрлі заттар анағұрлым қарапайым заттарға қортылады, қанға сіңеді. Ас қорыту жолының ұзындығы 8 – 10 м және келесі бөлімдерге бөлінеді: ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, асқазан, ащы, тоқ ішек. Жоғарғы 3 бөлім бас, мойын, кеуде бөлігінде орналасқан. Жұтқыншақта асқорыту каналы тыныс алу жүйесімен аяқталады. Өңеш диафрагма арқылы өткенде асқорыту түтігі кеңейе түседі, содан асқазан қалыптассды. Содан кейін 12 ені ішек кетеді. Тоқ ішек құрамына өсіндісі бар соқыр ішек кіреді.
Тыныс алу жүйесі - қанды оттегімен қамтамасыз етіп, оны мүшелер ұлпаларына тасымалдайды.
Алдымен ауа мұрын қуысына келеді. Бұл жерде ауа тазарып, жылынып, дымқылданады. Жылынған ауа мұрын қуысына өтіп, ауыз бөлігіндегі жұтқыншақтан көмекейге барады.
Көмекей үстіндегі шеміршек - көмекейге кіреберістегі тіл түбірінің артында. Ол адам жұтынғанда көмекейді жауып тұрады, сол кезде тамақ өңешке өтеді.
Кеңірдек көмекейдің тікелей жалғасы. Ол түтікше пішіндес. Ұзындығы 11 – 12 см. Кеңірдек сол және оң жақ өкпеге баратын екі бронхқа бөлінеді.
Бронх пен кеңірдектің ішкі қабырғаларының шырышты қабаты кірпікшелі эпителимен қапталған. Бронхтар өкпеге еніп, ұсақ бұташаларға дейін бұтақтанады. Бұл бронхиолдар, бұлардың соңында ауаға толы альвеолдары бар. Өкпе көпіршіктері сырт жағынан капиллярлармен қапталған. Капилляр мен көпіршіктер қабырғасы өте жұқа болып келеді. Ауа мен қан аралығы 0,001 мм аспайды. Өкпе альвеолдарындағы газ алмасу диффузиялық жолмен өтеді.
Тыныс алу мен дем шығару тыныс алу орталығымен реттеледі.Ол қандағы СО2 болуына өте сезімтал. Тыныс алу орталығынан жүйке импульстері тыныс алу қозғалысын келтіретін бұлшықеттерге барады.
Зат алмасудың соңғы өнімі адам ағзасынан өкпе, тері, ішек, негізінен зәр шығару арқылы шығарылады.
Зәр – несеп шығару, жыныс жүйесі - зәр шығару және жыныс жүйесін жүйесін біріктіреді. Бұл органдар бір – бірімен өте тығыз байланысты.
Зәр шығару жүйесінің ағзалары - бүйрек, несепаағар, несеп қуығы, несесп – зәр шығару түтігі. Зәр шығару жүйесінің негізгі органы - бүйректер. Бұл массасы 150 гр болатын пішіні бұршаққа ұқсайтын жұп мүше. Іш қуысының артқы жағында, бел аймағында, бел омыртқаларының аралығында орналасқан. Бүйрек сыртын қабық қаптайды. Көлденең кесіндісінде екі қабат анық байқалады: сыртқы - қыртысты, ішкі – милы қабаттан тұрады. Милы қабатында бүйрек пирамидалары орналасқан. Пирамиданың негізі бүйректің дөңес шетіне, ал ұшы қуысқа бағытталған. Оның жіңішкерген соңғы бөлігі несепағармен жалғасқан. Ол несеп қуығына қарай ашылады несеп қуығынан несеп – зәр шығару түтігіне шыға беріс 2 мықты жуан бұлшықеттермен жабылады, олар зәр шығару кезінде ашылады. Бүйректің милы қабатында 1 млн бүйрек капсулалары орналасқан. Қабырғалары бір қабатты эпителимен қапталған. Капсулада капиллярлы бүйректі түйіндер бар. Фильтрациядан кейін капсулада алғашқы зәр қалыптасады – бұл ақуызсыз, жасушасыз плазма. Артық тұзы бар, зәр қышқылы, мочевина және т.б. зиянды қалдық өнімдері, аммиак – соңғы зәр болып табылады. Бұл зәр шығару каналы арқылы рефлексті түрде несеп ағардан шығады.
Бүйректің қызметі.
Бүйрек - биолгиялық фильтр. Бүйрек арқылы қанда организмнен артық су, минералды тұздар, зат алмасу өнімдері, улы заттар, дәрі - дәрмек сүзіліп, сыртқа шығарылады.
Гуморальдық реттелуге қатысады. Ішкі мүшелердің құрамындағы сұйықтықтардың химиялық құрамын, қасиетін реттейді.
Гомеостаз процесін қадағалайды – бүйрек биологиялық активті заттарды синтездеп, гормондар бөледі.
Бүйрек қызметі вегетативті, жүйкелі, гуморальды жолмен реттеледі.Зәр шығару мүшесі, біріншіден 2 бездерден, екіншіден зәр жиналуы мен шығарылуына қажет мүшелерден тұрады.

Өзін - өзі бақыцлауға арналған сұрақтар.
1. Асқорытудың маңызы.
2. Асқазанды – ішекті тракт қандай функцияларды атқарады?
3. Ауыз қуысында қандай процесстер жүреді?
4. Асқазанның қызметі.
5. Ассимиляция, диссимиляция дегеніміз не?
6. Организмдегі витаминдер маңызы.
7. Негізгі зат алмасу деген не?
8. Тыныс алудың маңызы неден тұрады?
9. Сіздер тыныс алудың қандай этаптарын білесіздер?
10. Жоғарғы тыныс алу жолы мен өкпенің құрылысы.
11. Тыныс алу циклінің фазасы қандай? Мінездеме беріңдер.
12. Тыныс алу мен тыныс шығару, альвеолярлы ауа құрамы.
13. Тыныс алу мен тыныс шығару механизмдері қандай?
14. Қандай өкпе көлемі бар?
15. Қандай шығару органдары?
16. Бүйрек қызметі.
17. Нефрон құрылысы мен функциясы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., ВоккенГ.Г.Адам анатомиясы бойынша атлас – М., Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
7. Синельников Р. Д. Адам анатомиясының атласы. Т.1, - М. 1996. Т.2, - М. 1973. Т.3, - М. 1974.
8. Анатомия человека под.ред Козлова В. Р. М., 1978.
9. Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир - 1971.
10. Альбертс Б. И. Др. Молекулярная биология клетки - 1987., Т.1 – 5.
11. Анатомия человека в 2-х томах под. ред. М. Р. Сапина - 1987.
№ 5 лекция.
Тақырыбы: Жүйке жүйесі жайлы түсінік.
Мақсаты мен тапсырмалар: адамның жүйке жүйесінің құрлымының жоспарын меңгеріп, анықтама беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Орталық жүйке жүйесі.
2. Перифериялық жүйке жүйесі.
3. Вегетативті жүйке жүйесі.
Адамның жүйке жүйесі организмдегі барлық жүйені біріктіріп, бірнеше млрд жүйке клеткаларынан және олардың өсінділерінен тұрады. Ұзын өсінділер біріктіріліп, жүйке талышқтарын қалыптастырады. Олар адам организмімен ұлпалардан өтеді.
Жүйке жүйесін орталық және перифериялық деп 2-ге бөледі. Орталық жүйке жүйесіне бас ми мен жұлын ақ және сұр заттан тұрады.
Перифериялық жүйке жүйесі бас пен жұлыннан кететін жүйкелерден құралған. Бас миынан бас мидан 12 жұп жүйке шығады, жұлыннан 31 жұп жүйке шығады.
Жүйке жүйесін функциональдық принцип бойынша соматикалық және вегетативтік деп 2-ге бөледі.
Соматикалық жүйкесі дененің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етіп, қаңқа бұлшықетін немесе көлденең жолақты бұлшықетті жүйкелендіреді, сезім және қимылды қамтасыз етеді. Вегетативтік жүйке жүйесі ішкі мүшелер жүйесін реттейді.
Жүйке жүйесі рефлекстің принциптарына әсер етеді. Бұл рефлекстің екі түрін ажыратады. Шартсыз және шартты рефлекс - тітіркендіргіштерге жауап беретін және орталық жүйке жүйесіне қатысатын процесс болып табылады. Қозғалмалы дағды - қозғалмалы әрекетке, ойлауға және назар аударуға қатысады. Қозғалмалы дағды жағынан үш фазаны қарастырады: генерализациялық, концентрациялық, автоматизациялық.
Генерелизациялық фаза – қоздырғыш процессіне әсер ететін және де қосымша жұмысты іске асыратын қорытынды. Бұл фазада қозғалыс нашар және сенімсіз жүреді.
Концентрациялық фаза - қозуды және оның дифференциялық міндетіне қажет ететін басты ми болып табылады. Бұл фазада қозғалыс нақты жүреді.
Автоматизациялық фаза - қозғалыс автоматты түрде, ойлау қабілетінің қалыптасуынсыз жүреді. Қозғалмалы дағды әртүрлі анализаторлардан тұрады: қозғалмалы, вестибудярлы, түгі және т.б. Анализаторлар – сыртқы түйсікті мүшелерден бастап миға дейінгі күрделі жүйке механизмі. Функциялық өзгеріс және анализаторлар қатынасы шынығу жаттығуына қатысты қозғалмалы анализаторларына, көруін ұлғайтады (норма - 15о, 30о дейін). Тері анализаторы жаттығу процесіне қалыптасқан шыныға жаттығулары адамның жүйке жүйесіне қатысады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ).
2. ОЖЖ –ң жалпы функциясы.
3. Перифериялық жүйке жүйесі.
4. Рефлекторлық доға - рефлекстің материалдық негізі.
5. Рефлекстердің түрлері.
6. Жұлын.
7. Жұлынның қалыпты формасы және құрылысы.
8. Мидың жоғарғы бөлімі ОЖЖ
9. Нейронның структурасының және функциясы.
10. Вегетативтік жүйке жүйесі (ВЖЖ).
11. Жүйке жүйеснің функциясы.
12. Соматикалық жүйке жүйесі.
13. ЖЖ-нің негізгі элементтері және функциясы.
14. Рефлекс.
15. Рефлекторлық доға. Принциппен байланысы.
16. Орталық жүйке жүйесінің тежелуі.
17. Орталық жүйке жүйесінің қалыптасуы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
8. Синельников Р. Д. Адам анатомиясының атласы. Т.1, - М. 1996. Т.2, - М. 1973. Т.3, - М. 1974.
9. Адам анатомиясы. Козлова В. Р. М., 1978.
10. Леви А. Синевиц Ф. Клетканың курсы және функциясы. М., Мир - 1971.

№ 6 лекция.
Тақырып: Сезім мүшелері: көру, иіс сезу, дәм сезу т.б.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалары: Сезім мүшелерін оқыту (көру, иіс сезу, дәм сезу, есту).
Негізгі сұрақтар:
1. Көру мүшесі.
2. Иіс сезу мүшелері.
3. Дәм сезу мүшесі.
Сезім мүшесі қарастырады: көру, иіс сезу, дәм сезу және т.б. Көру мүшесі көз қарашығынан және аппаратынан тұрады. Қарашық көздің ішкі бөлігінде орналасады. Сонымен қатар бассүйектің беткі және миға жақын сүйектермен қарастырады. Алдыңғы және артқы полюстерін ажыратуға болады. Алдыңғы полюс роговицаның орталығына жауап береді. Түзу сызық алдыңғы және артқы полюсты, көздің көру мүшесі деп аталады. Қарашық қабық және жарықты қабылдау үшін көздің негізгі бөлігі болып табылады. Сыртқы қабық фибриозлық деп, ортаңғы - сосудттық, ал ішкі - сезімтал.
Жасөспірімдердің көру мүшесі. Көз қабықшаларының үш түрін: сыртқы, ортаңғы ішкі деп қарастырылады. Пред улитковой орган үш бөлімнен тұрады: сыртқы, ортаңғы, ішкі құлақ. Сыртқы құлап қасқанынан және сыртқы есту мүшелерінен тұрады. Ортаңғы құлақ барабанды жолақтан және есту трубкалардан тұрады. Ішкі құлақ шеміршекті сүйектен тұрады.
Есту анализаторлары. Есту анализаторының жолдары. Есту гигиенасы.
Өзін өзі тексеру сұрақтары.
1. Анализаторлар дегеніміз не?
2. Анализатордың функцияларының және структурасының белгілері
3. Қай бөлімде ми анализаторлар қарастырылады?
4. Анализатордың қандай түрлері бар?
5. Көз қарашығының құрылысы қандай?
6. Көздің түрлі қабатының құрылысы қандай?
7. Көру мүшесіне қандай гигиеналық тапсырмалар қажет?
8. Есту механизмі қанадай тербелістерді қабылдайды?
9. Құлақтың құрлысы қандай?
10. Иіс сезу мүшесі қайда орналасқан?
11. Дәм сезу рецепторлары қандай?
Ұсынылғын әдебиеттер.
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
8. Синельников Р. Д. Адам анатомиясының атласы. Т.1, - М. 1996. Т.2, - М. 1973. Т.3, - М. 1974.
№ 7 лекция.
Тақырып: Жасөспірім морфологиясы. Онтогенездің негізгі этаптары.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалары: Онтогенездің негізгі этаптарын оқыту.
Негізгі сұрақтар:
1. Онтогенездің негізгі этаптары.
2. Интегральды көрсеткіштер.
3. Акселерациялық даму. Онтогенездің факторлары.
Жасөспірімдер морфологиялық анықтау. Жасөспірімдер морфологиясы педагогикамен теориямен және методикалық, физикалық экологиямен және басқа да ғылыми сала байланысады.
Жасөспірімдер морфологиялық тапсырмалары. Методикалық зерттеулер. Жасөспірімдер морфологиясы. Жасөспірімдер морфологиясының классификациясы. Онтогенездің негізгі этаптары және морфологиялық мінездеме. Негізгі органның дамуы. Эндогендік, циклдік, қалыпты, синхрондық. Сүйекті жақ. Дене мөлшерінің өзгеруі. Жыныс және оның морфофункциональдық мінездемелері. Тіс шығу шағы. Акселерациялық талдау және онтогенез факторлары. Әсіресе жасөспірімдік шақ ішкі мүшелер мен жүйке жүйесі арқылы қарастырылады.
Биологиялық шақ қозғалмалы шақ және физикалық жағдайы болып табылады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары.
1. Жасөспірімдер шағын морфологиялық анықтау.
2. Жасөспірімдер шағының морфологиялық тапсырмалары.
3. Онтогенездің негізгі этаптары және морфологиялық мінездеме.
4. Органдардың негізгі дамуы.
5. Акселерациялық қалыптасу және онтогенездің факторлары.
6. Жасөспірімдердің биологиялық көрсеткіштері.
7. Жасөспірімдердің дене мөлшерінің өзгеруі.
8. Жаныстық жетілу және морфофункциялық мінездеме.
9. Акселерациялық құрлым және онтогенез факторлары, организмнің факторлары.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
№ 8 лекция.
Тақырып: Конституциональдық морфология және жыныс деморфизмі.
Сабықтың мақсаты мен тапсырмалары: Болашақ педагогтарды конституциональдық морфология және диморфизммен танытыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Конституциональдық морфология.
2. Жыныс диморфизмі.
Конституцинальды морфология және оның міндеттері. Бұл саланың негізгі компоненттері адаптациялық конституция: дене мөлшері, дене массасының мөлшері, дене пропорциясы және т.б. Дене пропорциясы - адамның негізгі гормониялық мінездемесі болып табылады. Дене пропорциясының түрлері варианттық схема. Бұл құбылыстың өзгеруі және адам денесінің дамуы. Дене массасының мөлшері, оның компоненттері және методикалық анықтаулар. Жалпы мінездеме және классификациясы. Соматотиптік схема: М. В. Черноруцкий, В. Г. Штефн, А. Д. Островский, В. В. Букан, И. В. Гагант, В. Шелдон және В. П. Чтецов және морфофункциональдық мінездеме.
Адам денсаулығы пәнінің морфологиялық моделі. Дене массасы және массаға баға беру. дене массасы. Принциптері. Дене салмағы.
Жыныс диморфизмі. Ерлердің және әйелдердің онтогенездің организмдері.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Конституциональды морфология нені қарастырады?
2. Антропометрий және антропоскопий негізгі әдістері?
3. Дене пропорциясы қандай?
4. Адам денесі құрлысы және дене пропорциясының қалыптастыру?
5. Дененің негізгі анатомиялық құрлысы?
6. Дене классификациясы?
7. Жасөспірімдердің сымбатты дененің өзгеруі.
8. Адам денесінің сымбаттылығын анықтау әдісі.
9. Ерлердің және әйелдердің онтогенездік морфологиясы.
Ұсынылған әдебиеттер.
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.

№ 9 лекция.
Тақырып: Жалпы динамикалық морфология.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалары: Болашақ мұғалімдерді жалпы динамикалық морфологиямен таныстыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Дене қозғалысының анализі және автоматтық қалпы.
Динамикалық морфологияны анықтау және оның ғылыммен байланысы. Жыныстық диморфизм, биомеханика, спорттық морфология және т.б. Динамикалық морфологияның классификациясы. Динамикалық морфологияның негізгі тапсырмалары және құрлымы. Анатомиялық анализ және адамның қалыпты қозғалуы. Жаттығулар мен қозғалыстардың морфологиялық оқыту. Жалпы орташа салмақ және жалпы орташа масса адам денесіне әсерін тигізеді. ЖОС және ЖОМ әдістемелік анықтаулар. Адамның дене мөлшері және оның салмағы түсініктеме беру.
Морфокинезиологиялық анализ басты қалпы. Негізгі мәдениет және спорт негізгі қозғалмалы жоғарғы аяқ – қол толықтыру. Сабақтың физикалық мәдениеті және спорт.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Динамикалық морфологияны анықтау.
2. Анатомиялық анализдің қалыптасуы және адамның қозғалысы.
3. Салмақтың жалпы орталығы (ЖОС).
4. Морфокинезиологиялық анализ жағадйындағы қол – аяқ.
Ұсынылғын әдебиттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.

№ 10 лекция.
Тақырып: Динамикалық морфология.
Негізгі сұрақтар:
1. Дене қалпының анатомиялық мінездемесі.
2. Дене қозғалысының анатомиялық мінездемесі.
Дене қалпының анатомиялық мінездемесі. Дене қозғалысының анатомиялық қалыптасуы. Жалпы қозғалысының квалификациясы және мінездемесі. Ходьбидің циклы, фазалары мен кезеңдері. Жай және екі қадам. Жүгіру. Жүгіру фазалары, дененің қозғалмалы аппараты мен кезеңдерін қалыптастырады.
Орнында тұрып, ұзындыққа секіру. Секірудің негізгі фазалары. Сыртқы және ішкі күш секірудің әрбір түрлеріне әсер етеді және дене қалпы және жұмыстың қозғалмалы аппараты секіру фазасына әсер тигізеді. Орнынан ұзындыққа секіру денеге байланысты. Айналмалы қозғалыстардың анатомиялық мінездемесі. Айналмалы қозғалыстардың жалпы классификациясы мен мінездемесі.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
7. Адам анатомиясы 2 томдық. под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
№ 11 лекция.
Тақырып: Дене шынықтыру және спортты морфологиялық, массалық қаматмасыз ету.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалары: Спорттық морфолдогия негіздерімен танысу, адаптация ілімі.
Негізгі сұрақтар:
1. Жалпы теориялық негіз, адаптация туралы түсінік.
2. Қозғалысты қамтамасыз ету жүйесі, физикалық жүктемелерге қимылды қалыпқа келтіруді қамтамасыз ететін жүйе.
Адаптацияның жалпы теориялық негіздері. Адатация туралы түсінік. Қимылдың морфофункциональдық жүйені және компоненттері. Адаптациялық реакцияның факторы мен эффектісі. Бір реттік, көп реттік әсер, ағзының реакциясы. Ағзаның нормалық реакциясы туралы түсінік. Қалыпты реакцияны белгілейтін нормалық реакция. Тұқым қуалаушылық, физиологиялық қалып, жыныс, жас, денсаулық қалпы, алдын –ала тәжірибе жүргізу, конституция және т.б. Күйзеліс морфофункциональдық адаптация механизімі ретінде. Адаптация физика (үрей, қарсылық, күйзеліс) және морфологиялық сипаттамасы. Ағзының бейімделу жолдары, физикалық жүктемелер. Регенерация ролі, атрофия және гипертрофия спорттық іс - әрекеттерге морфологиялық адаптациясы. Регенерация формалары.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Адаптация туралы жалпы теориялық негіздер.
2. Физикалық жүктемелердегі адаптация.
3. Қимылды қалыпқа келтіру жүйесі, физикалық жүктемелердегі адаптация.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Анатомия человека. М. – 1985.
2. Прибес М. Г. Анатомия человека. М – 1985, 1974.
3. Ракышев А. Р. Анатомия человека. Алматы - 2006.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Анатомия человека. М - 1984.

№ 12 лекция.
Тақырып: Физикалық жүктемелерге адаптация.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалар: Физикалық жүктемелерге бейімделудің теориялық негіздері.
Негізгі сұрақтар:
1. Сүйектің өсуінің функционалдық ерекшеліктері.
2. Бұлшықет жүйесі. Ас қорыту, тыныс алу және несеп жүйесі.

Физикалық жүкттемелерге адаптация. Сүйек жүйесі сүйек өсуінің функционалдық ерекшеліктері. Қалыпты реакцияның маңызы, спортшылардың сүйектерінің адаптациясы. Жалпы және жергілікті сүйектердің қайта құрылуы. Бас сүйегінің, кеуде, қол – аяқ сүйектерінің адаптациялық өзгерісі.Сүйек байланыстары. Фиброзды, шеміршекті байланыстарының өзгеруі спортшылардың буынындағы компоненттердің өзгеруі. Буын беткейлері, буын қалтасы. Спортшылардың буындарының қозғалу топографиясы ұнамдық өзгеруі. Бұлшықеттердің сыртқы формасының өзгеруі: көлемі, ұзындығы, эндомизия, перимизия құрлымы спортшылардың бұлшықет топографиясы. Физикалық жаттығуларды орныдау барысында, ағзаға жүктеме түседі, ол функционалдық реакциялардың жауабын тудырады жүктемелердің интенсивтілігіның көрсеткіші ретінде, жүректің жиырылу жиілігінен білуге болады.
Эндрокринді бездердің гормондарының қанға бөлінуі бір уақытта жоғарлайды. Ол барлық ағзалардың зат алмасуды жиілетеді. Бұлшықеттердің жұмысы жиірек болғанда, қан айналу күшейтуі жаттыққан жүрек бұлшықеттері, қан сосудтарының жақсы торланған.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Сүйектің өсу ерекшеліктері.
2. Бұлшықет жүйесі.
3. Ас қорыту, тыныс алу және несеп шығару жүйесі.
Ұсынылған әдебиеттер.
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 13 лекция.
Тақырып: Физикалық жүктемелерге адаптациясы.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалар: Физикалық жүктемелерге адаптациялау теорияларын меңгеру.
Негізгі сұрақтар:
1. Нерв жүйелері. Эндокринді аппарат.
Зерттеулер көрсеткіші бойынша физикалық жүктемелердің төмен болған жағдайында ойлау қабілеті 50% төмендейді, нерв күйзелісі, қажу, апатия ашушандық жоғарлайды.
Физикалық жүктемелерді орындайтын адамдардың көзді қимылдату анализаторы жақсы жұмыс істейді, көру кеністігі ұлғайады.
Физикалық жүктемелерді орындайтындарда нерв жүйесі жақсарады. Тотығу зат алмасу процестерін жеңілдетеді. Атересклероз пайда болуын тежейді. Зерттеулер бойынша атересклероз физикалық жүктемелерді адамдарды сирек кездеседі.
Қарынның адаптациясы, құрлымы. Бауыр, нефрон компоненттері, жүрек оның массасы, өлшемі, миокард, қанның микроциркуляциялық ағымы, қан жүйесі, перефириялық нерв жүйелері, гипофиз және бүйрек үсті бездері.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
№ 14 лекция.
Тақырып: Спорттық іріктеудегі морфофункционалдық көрсеткіштері.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалар: Морфофункционалдық көрсеткіштер- дің жалпы теориясын меңгеру.
Негізгі сұрақтар:
1. Спорттық іріктеу, спортсмен моделі.
Спорттық іріктеу – көп этапты жүйе. Комплексті этикалық, медико – биологиялық, психологиялық және педагогикалық мәселе.
Іріктеуді шешу тапсырмаларында берілген мамандыққа спортшының моделін жасау. Ең жиі ескертетін морфологиялық сипаттама ол – дене ұзындығы.
Спортшының моделі - информациялық белгілердің жиынтығы. Спорттық іріктеуде мынандай морфологиялық қасиеттерге сүйенеді: дененің ұзындығы, дене пропорциясы, дене массасының құрамы.
Өзін өзі тексеру сұрақтары.
1. Спорттық іріктеме.
2. Спортшы моделі.
3. Эталонды маңыздылығы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
№ 15 лекция.
Тақырып: Спорттық морфологияның негіздері.
Сабақтың мақсаты мен тапсырмалар: Спорттық морфология негіздерін меңгеру.
Негізгі сұрақтар:
Ағзалардың физикалық жүктемелерге адаптация формалары.
Спорттық іріктеудің 2 формасы бар. Конститирующая форма – ол сайыстарға ең жақсы жаттыққан споршыларды табу үшін қолданылады. Бұл іріктеуге спортшының морфо – физиологиялық дайындығы ескеріледі. Сонымен қатар стихиялық іріктеме – жоғарғы дәрежедегі спортшылардың дайындауда, жақсы құрастырылған іріктеме қажет.
Жастың ерекшелігіне сай норма реакцияның сыртқы әсерлерге жауабының төмен болуы, яғни спортшы ағзасының критикалық жағдай екенін анықтауға қажет. әйелдерде қалыпты реакция сыртқы орта әсеріне байланысты жоғарырақ.
Конституция факторы. Сүйектің норма реакцияся физикалық жүктемелердің әсері, адамның соматотипіне байланысты. Гиперстеникалық соматотипті, ағзада төмен, астенин жоғары.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Спорттық іріктеудің формасы.
2. Жүктемелерге ағзаның бейімделуі.
3. Конституция факторы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
Зертханалық жұмыстарды орындаудағы әдістемелік нұсқау.
Зертханалық сабақтар 2 бөлімнен тұрады:
1. теориялық, бұл бөлімде студент сұраққа жауап беруі керек;
2. жоспар бойынша тапсырманы орындау.
Сабақтың аяғында оқытушы жасалған жұмысқа баға береді.
Зертханалық жұмыс, мазмұны.
№1 жұмыс.
Тақырыбы: Осьтер және дене жазықтықтары.
Мақсаты: дене құрлысындағы симметрия туралы білімдерді бекіту.
Теориялық бөлім.
Адамның денесін қарастыраудағы негізгі терминдер:
орталық жазықтыққа параллель жазықтық - сагитальді;
орталыққа перпендикуляр жазықтық - фронтальды;
көлденең (горизонтальды) жазықорталық және фронтальды жазықтықтарға перпендикуляр;
медиальді термині дененің орталық жазықтығына жақын дене бөлігі;
латеральді – одан алшақ.
Мүшелер, жүйелер және мүшелер аппараттары. Жүйелер мен мүшелер аппараттарының шекараларын анықтау принциптері. Атқару мүшелері (жүйелер, аппараттары), адамның қозғалуын тудыру мен басқару. Клеткалар мен тіндер құрлысы.
Практикалық бөлім.
Құрал – жабдықтар: қаңқа, бой өлшегіш, медициналық таразы, сантиметрлік лента, есептегіш, микроскоп, клеткалар мен тіндердің гистопрепараты, кестелер, модельдер. Адам анатомиясы пәні бойынша оқулық.
Бақылау сұрақтары:
1. Адам денесінің осі, жазықтықтары, дене құрлысының ассиметриясы.
2. Ағза және оның компоненттері.
3. Жүйенің компоненті немесе мүше аппараттарының мүшесі ретінде;
4. Ағза құрылысының клеткалық және тіндік мөлшері;
5. Клеткалық формасы, өлшемдері, негізгі бөліктері;
6. Жалпы және арнайы мағынадағы органеллалар, клетка қосындылары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 2 жұмыс.
Тақырыбы: Кеуде қаңқасы. Бас сүйегі.
Мақсаты: Кеуде қаңқасы мен бас сүйегі құрлысы туралы білімді нығайту.
Теориялық бөлім:
Омыртқа бағаны. Тұтас омыртқа бағаны. Омыртақа бағаны бөліктері. Омыртқаның құрлымы жалпы жоспары. Мойын, кеуде, бел омыртқаларының құрылыс ерекшеліктері. Сегізкөз бен құйымшақ құрылысы. Омыртқа бағаны қызметі. Оның функциональді өзгерістері. Омыртқа бағанының қозғалысы. Қозғалыс кезіндегі омыртқа бағанындағы иілімдердің өзгерістері.
Кеуде клеткасы. Біртұтас кеуде клеткасы. Қабырға мен төстік құрылысы. Шын және жалған қабырғалар. Кеуде клеткасының формасы және шарпи бұрышы. Кеуде клеткасының кластық және жыныстық ерекшеліктері.
Бас сүйегі. Бас сүйек қосылыстары. Бас сүйек пен оның бөліктерінің жалпы сипаттамасы. Ми бөлігіндегі сыңарсыз бас сүйектері: шүйде, сына тәрізді, маңдай торлы. Сыңарлы бөліктер: самай, төбе.
Бастың бет сүйегі бөліктерінің сүйектері – үстіңгі жақ, бет, таңдай, мұрын, жас, төменгі мұрын сүйегі; сыңарсыз – сомник, төменгі жақ, тіл асты сүйегі. Біртұтас бас сүйегі. Бас сүйек негізі. Бас сүйегінің жастық ми жыныстық ерекшеліктері. Бастың сыртқы беткейіне бас сүйек проекциясы.
Бас сүйегі мен бет сүйегі қосылыстарының жіктемесі. Синдесмоздар (тігіс) мен буындары (шүйде - төменгі жақ). Бас сүйек қосылыстарындағы қозғалыстар. Синхондроз.
Практикалық бөлім.
Құрал – жабдықтар: қаңқа, бас сүйек, кестелер, Адам анатомиясы оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Омыртқа бағана бөлімдері.
2. Омыртқа құрлысының жалпы жоспары.
3. Омыртқа бағанының физиологиялық иілімдері.
4. Қабырға мен төстің құрлысы.
5. Бас сүйегі.
6. Бас сүйек қосылыстары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 3 жұмыс.
Тақырыбы: Аяқ - қол қаңқасы.
Мақсаты: Аяқ – қол қаңқасының құрлысы туралы білімді нығайту.
Теориялық бөлім:
Қол бөлімдері: қол белдігі және бос жатқан қол бөлігі. Қол белдігі сүйектері: жауырын және бұғана. Бас жатқан қол бөлігі және оның сүйектері: иық (иық сүйегі), білек (шынтық және шыбық сүйегі) және білезік, ол өзі білезік алды (8 қысқа сүйектер), білезік (5 қысқа түтікщелі сүйектер) пен саусақ фалангтары (1 саусақ – 2 фаланг, 2-5 саусақ – 3 фалангтан).
Қол белдігі мен бос жатқан қол бөлігінде орналасуы мен мен құрлысы. Адамның дене бетіне қолдың сүйекті түзілісінің проекциясы.
Аяқ бөлімдері: аяқ белдігі мен бас аяқ бөлігі. Аяқ белдігінің сүйегі - жамбас сүйегі. Бас жатқан аяқ бөліктері және оның сүйектері: сан (сан сүйегі), балтыр (үлкен ұршық және кіші ұршық) және табан, ол өзі табан алды (7 сүйек), табан (5 сүйек) және бармақ фалангтары (14 фаланг).
Аяқ белдігі мен бос жатқан аяқ бөлігінің орналасуы мен құрлысы. Адамның дене бетіне аяқтың сүйекті түзілісінің проекциясы. Аяқ белдігінің қосылыстары. Жамбас біртұтас. Үлкен және кіші жамбас, оның шекаралары. Жамбастың жастық және жыныстық ерекшеліктері.
Практикалық бөлім.
Құрал – жабдықтар: қаңқа, кестелер, Адам анатомиясы оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Қол сүйектері.
2. Аяқ сүйектері.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 4 жұмыс.
Тақырыбы: Аяқ - қол бұлшықеттері.
Мақсаты: Аяқ - қол бұлшықеттерінің құрамы турады білімді толықтыру.
Теориялық бөлім:
Қол белдігінің кеуде - бұғана буынында қозғалысы. Айналу осьтері және айналу осіне байланысты бұлшықеттердің орналасауы, олар белдіктің қозғалысына қатысады: жоғары - төмен, алға - артқа және жауырының төменгі бұрышымен ішке және сыртқа. Бұл қозғалысты қамтамасыз ететін функционалды бұлшықет топтары. Бұлшықеттің басы мен бекітілу жері.
Қол бұлшықетін формула бойынша, талшықтарының бағыты, орналасуы, басы мен бекітілуі бойынша қысқаша шолу. Иық буынындағы қозғалысқа қатысатын функционалды бұлшықет топтары: Бүккітер және жазғыштар, әкетуші және әкелуші, пронациялайтын және супинациялайтын.
Білезіктегі қозғалысқа қатысатын функционалды бұлшықет топтары: бүккіштер және жазғыштар, пронациялайтын және супинациялайтын. Білезік пен саусақтағы қозғалыста қатысатын функционалды бұлшықет топтары: бүккіштер мен жазғыштар, білезікті әкететін және әкелетін бұлшықеттер.
Үлкен сауңсақ пен кіші саусақ, ортаңғы алақан сүйектерінің функционалды бұлшықет топтары. Препаратта қолтықты, екі басты жүлгеннің медиальды және латеральды бастарын, білезік шұңқырын және т.б. табу.
Аяқ бұлшықеттерін форма, талшықтарының бағыты, орналасуы, басы мен бекітілуі бойынша қысқаша шолу. Сан мен жамбас - сан буынындағы қозғалысқа қатысатын бұлшықеттің функционалды топтарын препаратта көрсету: бүккенде, жазғанда, әкеткенде, әкелгенде, пронация мен супинацияда. Балтыр мен тізе буынында қатысатын функционалды бұлшықет топтары: бүккенде, жазғанда, пронация мен супинацияда.
Практикалық бөлім
Құрал - жабдықтар: кестелер, адам денесі, муляждар, Адам анатомиясы оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Қол бұлшықеттері.
2. Аяқ бұлшықеттері.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 5 жұмыс.
Тақырыбы: Кеуде мен мойын бұлшықеттері.
Мақсаты: Тыныс бұлшықеттері мен бас беттері.
Теориялық бөлім:
Бас бұлшықеттерінің морфофункционалды сипаттамасы. Мимикалық бұлшықеттер. Олардың орналасуы мен қызметі, бекілу ерекшеліктері. Мойын бұлшықеттері: беткей бұлшықеттер, тіласты сүйегіне бекітіледі және терең. Бас қозғалысына қатысатын функционалды бұлшықет топтары: алға, артқа, жан -жаққа және бұрылғандағы қозғалыстар.
Әр түрлі тіреу кезіндегі мойын бұлшықетінің функциясы. Мойының топографиялық түзілістері – ұйқы және жақ асты үшбұрыштар. Мойын фасциялары.
Аймақ бойынша кеуде бұлшықеттерін қысқаша шолу: арқа, кеуде, мойын, іш бұлшықеттері. Кеудені жазғанда қатысатын бұлшықеттер, олардың орналасуы, басы мен бекіну жерлері. Тіреу кезіндегі арқа бұлшықеттерінің функциясы. Омыртқа бағанының мойын және бел бөлігіндегі бүгу мен жазуды қамтамасыз ететін бұлшықеттер. Іш бұлшықеттері, олардың орналасуы, бекіну жерлері. Іш қабырғасының нәзік жерлері. Кеуде иілгенде және бұрылғанда қатысатын бұлшықеттер.
Тыныс алу мен тыныс шығарғандағы тыныс бұлшықеттерінің қозғалу механизмі. Диафрагмма, оның бөлімдері. Балалар мен үлкен адамдарда диафрагманың орналасуы, оның қозғалмалығы.
Диафрагмма қызметі (респираторлы, кардиоваскулярлы және прессорлы). Тыныс алу және шығару бұлшықеттері (негізгі және көмекші). Іш пресі. Іш пресінің түзілуіне қатынасатын бұлшықеттер. Күшену және физикалық жаттығулар жасағанда дененің тұрақталудағы мәні. Адамда тыныс алу типін демонстрациялау - кеуделік (қабырғалық), құрсақты (диафрагмальді), сонымен қатар күшенгенде бұлшықеттердің қысқаруы. Тыныс алу типтері: құрсақтық (диафрагмальді), кеуделік (қабырғалық).
Практикалық бөлім.
Құрал - жабдықтар: Кеуде, муляж, кестелер, Адам анатомиясы оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Кеуде және мойын бұлшықеттері.
2. Тыныс алу бұлшықеттері.
3. Бас бұлшықеті.
Әдебиеттер тізімі.
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 6 жұмыс.
Тақырыбы: Ас қорыту жүйесі. Тыныс алу жүйесі. Зәр - жыныс жүйесі.
Мақсаты: ас қорыту, тыныс алу, зәр - жыныс жүйесі құрлысы туралы білімді нығайту.
Теориялық бөлім.
Ас қорыту жүйесінің жалпы сипаттамасы және оның функционалды маңызы. Ас қорыту каналы, ас қорыту бездері. Ауыз қуыысы. Ауыз кіреберісі: ауыз саңылауы, ауыз кіреберісі қабырғасы. Тіс. Сүт және тұрақты тістер, құрлысы. Тіл. Жұмсақ таңдай. Аран. Пирогов сақинасы. Сілекей бездері.
Жұтқыншақ, орналасуы және құрлысы. Жұтқыншақ бөлімдерінің функционалды маңызы. Лимфоидты жұтқыншақ сақинасы. Бадамшалардың функционалды маңызы. Жұтыну актісінің механизмі. Жұтқыншық бұлшықеті.
Өңеш, оның бөлімдері, орналасуы, қабырғасының құрлысы, өңештің тарылуы.
Асқазан, орналасуы, формасы, бөлімдері. Асқазан қабырғасы құрлысы, асқазан бездері. Сфинктер.
Жіңішке ішек, бөлімдері, орналасуы, қатпарлары, құрлысы, ішек бездері мен түтіктері, жіңішке ішекте тағамды сіңіру механизмі. Еті және шырышты қабаттар.
Тоқ ішектер, бөлімдері, орналасуы. Тоқ ішек қабырғасының құрлысы. Тоқ ішектің жіңішке ішектен морфологиялық ерекшелігі. Тік ішек құрлысының ерекшеліктері.
Бір клеткалы және көпклеткалы бездер, құрлысы. Ас қорыту жүйенің бездерінің қызметтері. Ферменттер. Көмірсу, белок, май және нуклеин қышқылдарының ас қорыту трактісінің түрлі бөлімдерінде ыдырауы. Органикалық заттардың сіңіру механизмі.
Сілекей бездері, орналасуы және функциясы. Бауыр. Орналасуы және адам денесінің сыртқы бетіне проекциясы. Бауырдың сыртқы құрлысы: беткейлері, шеттері, бөліктері, байламдары және бауыр қақпасы. Бауыр функциясы. Бауырдың ішкі құрлысы. Бауырдың қанмен қамтамасыз ету ерекшеліктері. Веноздық тор. Бауыр сигменттері. Бауыр бөлікшелері. Өт қуығы, орналасуы, құрлысы және функциясы. Өт функциясы. Өтті бөлу жолдары.
Ұйқы безі. Орналасуы, құрлысы, функциясы. Бездің сыртқы және ішкі секреция бөлімдері.
Ішастар. Ішастар паристальді және висцеральды жапырақшалары. Ішастар түзілістері: шарбы, байламдар, шажырқай. Ішастардың функциональды маңызы.
Препаратта жыныс алу жолдарын (мұрын қуысы, көмей, трахея, бронхтар) және қосымша тыныс алу жолдарын игеру. Тыныс алу жолдарының шеміршекті қаңқасын игеру. Көмей дауыс түзейтін орган ретінде.
Мұрын қуысы мен трахея шырышты қабатының ерекшеліктері. Ацинус - өкпенің құрлыс бірлігі. Плевра құрлысы. Плевра. Плевраның париетальды және висцеральды жапырақшалары. Плевральды синустар. Плевраның функциональді маңызы. Дене бетіне өкпе мен плевра шекараларының проекциясы.
Кеудеаралық. Бөлімдері мен органдары, кеудеаралықта әр қайсысының орналасуы. Кеудеаралық түсінігі.
Анатомиялық препараттар мен кестелерде зәршығару органдарының орналасуын игеру.
Бүйрек, орналасуы, формасы, бүйрек қақпалары мен бүйрек қуысы. Бүйректің ішкі құрылысы – қыртысы және милы заты, нефрон құрылысы және оның функциональді маңызы. Бүйректің бекітетін аппараты. Бүйрек астаушы және несепағар, орналасуы, құрлысы және функциясы; қуық, орналасуы, құрлысы және функциясы.
Практикалық бөлім:
Құрал - жабдық: муляж, кестелер, Адам анатомиясы оқулығы
Бақылау сұрақтары:
1. Ас қорыту жүйесінің құрлысы мен функциясы.
2. Тыныс алу жүйесінің құрлысы мен функциясы.
3. Зәр шығару жүйесінің құрлысы мен функциясы.
4. Бүйрек, құрлысы.
5. Зәр – жыныс жүйесі.

Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 7 жұмыс.
Тақырыбы: Жүрек және кіші қан айналым шеңберлері тамырлары.
Мақсаты: Жүрек, үлкен және кіші қан айналым шеңберлерінің тамырларының құрлысы туралы білімді нығайту.
Теориялық бөлім:
Аорта бөлімдері және олардың орналасуы. Аортаның жоғары өрмелейтін бөлімінің тармақтары. Аорта доғасының тармақтары: иықбас бағаны, жалпы оң және сол ұйқы артериясы, жолдары және қанмен қамтамасыз ету аймақтары. Сыртқы ұйқы артериясы және оның негізгі тармақтары. Ішкі ұйқы артериясы, орналасуы, жолдары, негізгі тармақтары және қанмен қамтамасыз ету аймақтары. Үлкен ми негіздерінің артериальді шеңбері. Қол артериялары: қолтықасты, иық, шынтақ, шыбық, білезік артериялары. Орналасуы мен негізгі тармақтары. Қол артериялары анатомоздары. Иық, шынтақ, шыбық – білезік буындарының артериальді торлары. Жамбассан, тізе, балтыртабан буындарының артериальді тармақтары. Бас, мойын, кеуде және аяқ – қол артерияларының адам денесі беткейіне проекциясы. Үлкен артериялардың пульсация орындарын анықтау.
Аортаның кеуде бөлігі, висцеральді және кариетальді тармақтары. Кеуде қуысы органдарының қабырғаларының қанмен қамтамасыз етілуі. Аортаның іш бөлімі. Іш аортаның паристальді тармақтары. Іш аортасының висцеральді тармақтары: қос және жалғыз. Іш қуысы органдарының қанмен қамтамасыз етілуі. Жамбас органдары қабырғасының артериясы. Ішкі және сыртқы мықын артериялар, тармақтары, қанмен қамтамасыз ету аймақтары. Орталық сегізкөз артериясы. Аяқ артериялары: сан, тізеасты, үлкен ұршық (артқы және алдыңғы), кіші ұршық, жолдары, негізгі тармақтары, қанмен қамтамасыз ету аймақтары.
Жоғарғы қуысты вена жүйесі, орналасуы және ағып келуі. Бас пен мойын веналары. Ішкі мойындырық венасы. Бассүйек ішкі веналары. Қатты ми қабатының синустары, диплоидты веналар. Мидың терең және беткей веналары. Бас сүйегінен тыс веналар. Мойын веналары: ішкі, сыртқы және алдыңғы мойындырық венасы. Бұғанаасты венасы. Кеуденің жоғарғы жартысының веналары. Астыңғы қуысты вена жүйесі, оны түзушілер. Іш қуысы қабырғалары мен органдары веналары. Сыңарлы және сыңарсыз іш қуысы органдарының қан ағу жолдары. Қақпа венасы, түзушілері, олардың орналасуы. Қақпа венасы бойынша қан ағу ерекшеліктері. Порто – кавальді және кава - кавальді анастомоздар және олардың функциональді маңызы. Жалпы, ішкі және сыртқы мықын веналары. Аяқ – қолдың терең және беткей веналары. Адамның дене беткейіне үлкен артериялар проекциясы.
Практикалық бөлім:
Құрал - жабдықтар: муляж, рельефті кестелер, кестелер, Адам анатомиясы оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Жүрек құрылысы.
2. Үлкен қан айналым шеңбері.
3. Кіші қанайналым шеңбері.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 8 жұмыс.
Тақырыбы: Орталық, перифериялық, вегетативтік жүйке жүйесі.
Мақсаты: Орталық, перифериялық және вегетативтік жүйке жүйесі туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлім:
Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ).
Жұлынның құрлысы. Жұлынның сегменті және оны құраушы элементтер. Жұлынның ақ затының жуандықтары, бороздары, канаткалары. Жұлынның сегменті. Жұлынның сұр заты, оның ядросы, олардың локализациясы және функциональді мәні. Орталық жүйке. Жұлындық түйіндері, қабығы және жұлындық невртар. Жұлынның қабаты: қатты, торлы, тамырлы. Қабат арасындағы кеңістік және олардың мінездемесі. Жұлынның бекіту аппарататтары.
Бас миының құрлымдық – функционалдық ұйымы. Бас миының жалпы құрлысы. Оның бөлімдері. Мидың стволдық бөлігі. Бас миының қатты қабатының өсінділері. Торлы қабықшаның орналасуы, цистерналары. Жұлынның сұйықтығының айналымы.
Сопақша ми. Оның орналасуы: пирамидалар, мен оливалар, жұқа және найзатәрізді бүршіктер және оларды бөліп тұрған бороздалар. Ақ және сұр заттардың құрлысы. Ромбы тәрізді шұңқыр. Сопақша мидың негізгі ядросы, олардың локализациясы мен функциясы.
Артқы ми. Артқы мидың бөлімдері. Мост, оның орналасуы, құрлысы және қызметі. Ядроның көпірі. Мишық, оның орналасқан орны, құрлысы, анатомиялық құрлысы. Оның басқа жүйке жүйелерімен байланысы. Мишықтың ядросы және оның функциональдық маңызы. Мидың төртінші асқазаны.
Ортаңғы ми. Оның бөлімдері, орналасуы, құрлысы мен байланысы. Ортаңғы мидың төбесі және оның функционалдық маңызы. Метаталалустың қызметі және талалустық ядросы. Мидың үшінші қарны және оның хабарламасы. Ретикулярлы формацияның қызметінің маңызы.
Үлкен ми сыңарлары. Үлкен ми сыңарларының қабықшасы. Жартышарлардың сыртқы құрлысы: үстіңгісі, бөлімдері, бороздалары. Жартышарлардың сұр және ақ заты. Жартышарлардың қабығы және оның құрлысы. Қабықтың қызметі. Жұлының мидың сұйықтығы Милы дене. Мидың қабығы.
Перифериялық жүйке жүйесі.
Сезім, қозғалыс және аралыс бас жүйкелері. Сипап – сезу (І), көру (ІІ) және қозғалыс (VІІІ) жүйкелер жүйесі, олардың дамуы.
Ядроларының орналасуы, иннервация зонасы.
Аралас бас жүйкелері: үштік (V), тілдік (ІХ), олардың қасиеттері, ядросы, генервация зонасы.
Байланыс ІІІ, V, VІІ, ІХ, Х жұп бас жүйкелерінің вегетативтік жүйкелерінің жүйесі.
Практикалық бөлім.
Құрал – жабдықтар: қаңқа, рельефтік кестелер, кестелер, “Адам анатомясы” оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Жұлының орналасуы.
2. Бас миының жалпы жоспары.
3. Сопақша ми.
4. Артқы ми.
5. Ортаңғы ми.
6. Үлкен ми сыңарлы.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 9 жұмыс.
Тақырыбы: Сезім мүшелері: көру, сезу, дәм т.б.
Мақсаты: Сезім мүшелері туралы білімді бекіту: көру, сезу, дәм т.б.
Теориялық бөлім:
Тепе - теңдік және есту органдары. Есту анализаторлары.
Перифериялық, өткізуші, орталық. Көру органдары. Көру анализаторлары. Перифериялық, өткізуші, орталық анализаторлар бөлімі.
Практикалық бөлім:
Құрал – жабдықтар: қаңқа, муляждар, кестелер, Адам анатомиясы оқулығы.
Бақылау сұрақтары:
1. Сезім органдарының құрлысы.
2. Көздің құрлсы.
3. Құлақтың құрлысы.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 10 жұмыс.
Тақырыбы: Ішкі секреция органдары: гипофиз, бүртәрізді дене.
Мақсаты: ішкі секрецияся туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлім:
Эндокриндік жүйесінің сипатамасы және оның гуморальді регуляцияны реттеудегі маңызы. Ішкі секреция бездері. Құрылысы мен қызметі. Гипофиз, оның топографиясы, алдыңғы және артқы бөлімдердің қызметі. Эпифиз, оның топографиясы, қызметі. Жыныс гормондары. Жүйке және эндокриндік жүйелердің өзара байланысы. Гипоталамо – гипофиздік жүйе.
Практикалық бөлім:
Құрал - жабдықтар: қаңқа, кесте, практикум Адам анатомиясы.
Бақылау сұрақтары:
1. Ішкі секреция бездерінің құрылысы.
2. Гипофиз.
3. Эпифиз.
4. Жыныс гормоны.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 11 жұмыс.
Тақырыбы: Ішкі секреция органдары: қалқанша безі, қалқанша маңы безі.
Мақсаты: Ішкі секреция органдары - қалқанша безі, қалқанша маңы безі туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлімі:
Эндокриндік жүйенің жалпы сипаттамасы, олардың гуморальді регуляциядағы маңызы. Ішкі секреция бездері. Қалқанша безі, типографиясы, құрлысы, гормоны. Гипо – гипертириодизм. Қалқанша маңы безі.
Практикалық бөлім:
Құрал - жабдықтар: қаңқа, кесте, практикум Адам анатомиясы.
Бақылау сұрақтары:
1. Қалқанша безінің құрлысы.
2. Қалқанша маңы безінің құрлысы.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 12 жұмыс.
Тақырыбы: Бұлшықеттің реттеудегі эндокриндік бездерінің рөлі.
Мақсаты: Бұлшықеттің жұмысын реттеудегі эндокриндік бездерін рөлі туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлім:
Ішкі секреция бездерінің қызметі және оның ағзаның тын реттеудегі және бұлшықеттің жұмысын реттеудегі маңызы. Гормондар. Ішкі секреция бездерінің өзара байланысы. Бүйрек үсті безінің қызметі. Ми қабатындағы гормондар. Олардың симпатикалық жүйке жүйесімен байланысы.
Практикалық бөлім:
Құрал – жабдықтар: кестелер, муляждар, практикум Адам анатомиясы.
Бақылау сұрақтары:
1. Ішкі секреция бездерінің қызметі.
2. Бұлшықеттің қызметін реттеудегі ішкі секреция бездерінің атқаратын қызметі қандай?
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
№ 13 бөлім.
Тақырыбы: Биологиялық жас, қозғалыс жасы және қозғалыс сапасы.
Мақсаты: Биологиялық жас, қозғалыс жасы және қозғалыс сапасы туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлім:
Организмнің жеке дамуы. Организмнің тұқымқуалау және дамуындағы физиологиялық қызметі. Бұлшықеттің қызметі – организмнің дамуындағы негізгі гиарттар. Жасөспірімдер периодизациясы. Паспорттық және биологиялық жас. Балалар мен жасөспірімдердің дамуындағы акселерация және ретердация. Критикалық кезең.
Практикалық бөлім:
Құрал - жабдықтар: кестелер, скелет, адам торсы.
Бақылау сұрақтары:
1. Паспорттық және биологиялық жас.
2. Балалардың дамуындағы акселерация және ретардация.
3. Критикалық кезең.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 14 жұмыс.
Тақырыбы: Қол мен аяқтың морфокинезиологиялық анализі.
Мақсаты: Қол мен аяқтың морфокинезиологиялық анализі туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлім:
Қолдың бұлшықеттерінің формуласына қысқаша сипаттама. Бұлшықеттің қызметі, олардың қолдың қозғалысындағы қызметі. Білектің және қолдың қозғалысына қатынасатын бұлшықеттердің топтары.
Практикалық бөлім:
Құрал – жабдықтар: скелет, адам торсы, кестелер, практикум Адам анатомиясы.
Бақылау сұрақтары:
1. Бұлшықеттердің топтары.
2. Жазып және бүктіретіндер.
3. Білекті және саусақтарды қимылға келтіретін бұлшықеттердің топтары.
4. Білекті қозғалысқа келтіретін бұлшықеттер.
5. Үлкен саусақтың, алақан сүйектерін қозғалысқа келтіретін бұлшықеттердің топтары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
3. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
4.
5. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
6. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
7. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
8. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 15 жұмыс.
Тақырыбы: Дененің айналмалы қозғалысының анатомиялық сипаттамасы.
Мақсаты: Айналмалы қозғалыстың анатомиялық сипаттамасы туралы білімді бекіту.
Теориялық бөлім:
Айналмалы қозғалыстың сипаттамасы. Айналмалы қозғалыстың сипаттамасы және жіктелуі. Ішкі және сыртқы күштің өзара байланысы. Айналмалы қозғалыстағы дене инерцияның өзгеруі.
Сальто жасағандағы танысалу. Айналмалы қозғалыстың организмге әсері.
Практикалық бөлім:
Құрал - жабдықтар: қаңқа, адамның торсы, кестелер.
Бақылау сұрақтары:
1. Қозғалыстың жалпы сипаттамасы.
2. Жүру.
3. Жай, жалғыз және қос аяқбасу.
4. Жүру кезіндегі дененің ауырлығының жалпы ауысуы.
5. Сальто кезіндегі кезеңмен фазалық қозғалыс.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

IV бөлім.

СӨЖМ орындаудағы методикалық әдістеме.

№1,2 сабақ.
Тақырыбы: Кіріспе. Анатомияның ғылым ретіндегі анықтамасы.
Мақсаты: Адамның құрылысы, адамның ұрығының дамуының кезеңдері туралы білімді бекіту.
Негізгі сұрақтар:
1. Анатомия ғылымындағы анатомияның алатын орны.
2. Организм жән оның ерешеліктері.
3. Адам құрлысының ерекшеліктері.
4. Ұлпалар, органдар, жүйелер, органдар аппараты.
5. Организм және орта.
6. Адам ұрығының даму кезеңдері.
Жауап беру формасы: қысқаша жауап.
Методикалық ұсыныс:
1. Адамның денесінің осі, құрылысының ассиметриясын көру.
2. Адам құрлысының ерекшеліктерін қарау.
3. Адамның дамуының кезеңдерімен танысу.
Материалдар мен құрал – жабдықтар: қаңқа, таразы, кестелер, сантиметр.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
2. Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
5. Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
6. Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.

№ 3 сабақ.
Тақырыбы: Тірек - қимыл аппараты. Сүйек туралы ғылым - остеология.
Мақсаты: сүйектердің құрлысы мен байланысы туралы білімді бекіту. Буындар.
Негізгі сұрақтар: Сүйектердің дамуы.
1. Жіктелуі.
2. Сүйектің құрылысы, құрамы және қасиеті.
3. Сүйектің байланысы туралы ғылым-артрология
4. Буындардың жіктелуі.
Жауап беру формасы: қысқаша жауап.
Методикалық әдістемелер.
1. Тірек-қимыл аппаратының құрлысын қарап,суретін салу.
2. Сүйектердің құрлысын қарау, суретін салу.
3. Сүйектердің байланысын қарау.
Материалдар мен құрал – жабдықтар: кестелер, қанқа
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М.Ф. Адам анатомиясы.-М., 1985.
2. Привес М.Г. Анатомия человека.-М 1985, 1974.
3. Ракышев А.Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Билич Г.Л. Адам анатомиясы.-М., 1989.
5. Керимбаев Б.М. Адам анатомиясы-А 1992
6. Курепина М.М. Атлас по анатомии человека.-1972

№ 4 сабақ.
Тақырыбы: Бұлшықеттер туралы ғылым - микология.
Негізгі сұрақтар:
1. Жеке микология.
2. Арқа бұлшықеттері.
3. Кеуде бұлшықеті. Қарын бұлышықеті.
4. Мойын бұлшықеті.
5. Бас бұлшықеті.
6. Қол мен аяқтардың бұлшықеттері.
Методикалық әдісемелер:
1. Арқа бұлшықеттерінің негізгі топтарын қарау.
2. Кеуде бұлшықетттерінің негізіг топтарын қарау.
3. Қарын бұлшықеттерінің негізігі топтарын қарау.
4. Бас пен мойынныңнегізгі топтарын қарау.
5. Қол мен акяқтың негізгі топтарын қарау.
Материалдар мен құрал - жабдықтар: торс, кестелер.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Иваницкий М.Ф. Адам анатомиясы.-М., 1985.
2. Привес М.Г. Анатомия человека.-М 1985, 1974.
3. Ракышев А.Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Билич Г.Л. Адам анатомиясы.-М., 1989.
5. Керимбаев Б.М. Адам анатомиясы-А 1992
6. Курепина М.М. Атлас по анатомии человека.-1972

№ 1 коллоквиумына дайындық

Жауап беру формасы: ауызша.
Тапсырмалар мен сұрақтар: 1,2,3 дәріс бойынша дайындалу; 1,2,3 зертханалық жұмыс.
Коллоквиумға арналған сұрақтар:
1. Адам денесінің осі және жазықтығы. Құрылымның ассиметриясы.
2. Мүшелер, мүшелер жүйесімен аппараттары.
3. Клетка және ұлпалар.
4. Кеуде қаңқасы. Бассүйек.
5. Жоғарғы бөлік қаңқасы.
6. Төменгі бөлік қаңқасы.
7. Жоғарғы жақ бұлшықеті.
8. Төменгі жақ бұлшықеттері.
9. Тыныс алу бұлшықеттері; бас бұлшықеті.

№4,5,6 Сабақ
Тақырыбы: Ішкі мүшелер жайлы түсінік.
Негізгі сұрақтар:
1. Ішкі мүшелер жайлы оқыту.
2. Ішкі мүшелерге жалпы сипаттама.
3. Олардың жүйелерге бөлінуі.
4. Ас қорыту жүйесі.
5. Тыныс алу жүйесі.
6. Зәр шығару мүшесі.
7. Аталық жәна аналық жыныс органдары.
Есептеу формасы: ауызша жауап.
Методикалық ұсыныстар:
1. Ас қорыту жүйесінің құрлысын қарастырып, суретін салу.
2. Тыныс алу жүйесінің құрлысын қарастырып, суретін салу.
3. Зәр шығару жүйесінің құрылысын қарастырып, суретін салу.
4. Репредуктивті мүшелердің құрлымын қарастыру.
Материалдар мен құрал – жабдықтар: муляждар, таблицалар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Иваницкий М. Ф. Анатомия человека. – М., 1985.
2. Привес М. Г. Анатомия человека. – М., 1985,1974.
3. Ракышев А. Р. Анатомия человека. Алматы 2006 г.
4. Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Анатомия человека. - М., 1989.

№2 коллоквиумға дайындық:

Тақырыбы: Ішкі органдардың жалпы сипаттамасы.
Негізгі сұрақтары:
1. Ас қорытудың маңызы неде?
2. Асқазанды ішектін атқаратын функциясы?
3. Ауыз қуысында қандай процесс жүреді?
4. Асқазанның атқаратын қызметі?
5. Ассимиляция, диссемеляция дегеніміз не?
6. Организмдегі витаминдердің маңызы қандай?
7. Негізгі зат ламасу дегеніміз не? Оны анықтаудың шарттары қандай?
8. Тыныс алудың маңызы неде?
9. Тыныс алу процесінің қандай кезеңдерін білесін?
10. Жоғарғы тыныс алу жолдары мен өкпенің құрлымы қандай?
11. Тыныс алу, тыныс шығару, альвеолалары ауаның құрамы қандай?
12. Тыныс алу циклінің фазалары қандай? Оларға мінездеме бер.
13. Тыныс алу және шығару механизмдері қандай?
14. Қандай өкпе көлемі бар?
15. Қандай бөліп шығару органы бар?
16. Бүйректің қызметі.
17. Нефронның құрлымы мен функциясы.

№6 сабақ.
Тақырыбы: Талшықтар жайлы оқыту - ангиология.
Негізгі сұрақтар:
Жұмыс мақсаты: Бұлшықет ұлпасының фило және онтогенезі немесе оның мүшедегі басқа ұлпалармен байоанысын түсіндіру.
Тапсырма: Бұлшықет ұлпасының фило, онтогенезін меңгеру.
Есептеме формасы: Ауызша жауап.
Методикалық нұсқаулар: Бұлшықет ұлпасының фило, онтогенезі және оның мүшедегі басқа ұлпалармен байланысына түсініктеме беру.
Әдебиет тізімі.
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
2. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974
3. Ракышев А.Р. Анатомия человека Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Биллич Г.Л. Анатомия человека-1989

№8 Сабақ
Тақырыбы: Нейрон жүйке жүйесінің морфофункционалдық бірлігі ретінде.
Жұмыс мақсаты: Жүйке ұлпасы-нейронды морфофункционалдық бірлік ретінде түсініктеме беру.
Есептеме формасы: Ауызша жауап.
Методикалық ұсыныстар: Нейронға- морфофункционалдық бірлік ретінде сипаттама беру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
2. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974
3. Ракышев А.Р. Анатомия человека Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Биллич Г.Л. Анатомия человека-1989

№9 Сабақ
Тақырыбы: Биологиялық жас, қозғалыстық жас және қозғалыс сапасы.
Жұмыс мақсаты: Жас педагог маманға биологиялық жас, қозғалыстық жас және қозғалыс сапасы туралы түсінік беру.
Тапсырма: Биологиялық жас, қозғалыс сапасы туралы түсініктерді меңгеру.
Есептеме формасы: Ауызша жауап
Методикалық ұсыныстар: Биологиялық жас, қозғалыстық жас және қозғалыс сапасына сипаттама беру.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
2. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974
3. Ракышев А.Р. Анатомия человека Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Биллич Г.Л. Анатомия человека-1989

№10 Сабақ
Тақырыбы: Спортты морфологияның негізі
Жұмыс мақсаты: Жас педагог маманға спортты морфологияның негізгі түсінік беру.
Тапсырма: Спортты морфологияның негізгі меңгеру. Спорттық іріктеме формалары.
Есептеме формасы: Ауызша жауап.
Методикалық ұсыныстар: Спорттық морфологияның негізгі ұсыныстарына, спорттық іріктеу формаларына, физикалық жүктемеге организмнің бейімделуін басқару.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
2. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974
3. Ракышев А.Р. Анатомия человека Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Биллич Г.Л. Анатомия человека-1989

№3 Коллоквиумға дайындық.

Тақырыбы: Талшықтар жайлы оқыту.
Сұрақтар:
1. Жүрек құрлысы
2. Үлкен қан айналу шеңберінің талшықтары
3. Кіші қан айналу шеңберінің талшықтары
4. Лимфалық жүйе
5. Иммуногенез мүшелері

№10 Сабақ
Тақырыбы: Ішкі секреция мүшелері туралы түсінік
Негізгі сұрақтар:
1. Эндокринді бездер классификациясы.
2. Жүйкелігенді топ.
3. Гипофиз.
4. Аденогипофиз.
5. Нейрогипофиз.
6. Ісік тәрізді дене.
7. Адреналинді жүйе тобы.
8. Бүйрек үсті безі, дамуы мен құрлымы.
9. Ішек түтігінің мезодермальді бездері.
10. Асқазан асты безінің эндокринді бөлігі.
11. Құрлым, секретті функция.
Методикалық ұсыныстар:
1. Ішкі секреция бездерінің құрлымы эәне орналасуын қарау.
Материалдар мен құрал- жабдықтар: Таблицалар, муляждар, қаңқа.
Әдебиеттер тізімі:
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
2. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974
3. Ракышев А.Р. Анатомия человека Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Биллич Г.Л. Анатомия человека-1989

№ 11 Сабақ.
Тақырыбы: Жүйке жүйесі туралы түсінік.
Негізгі сұрақтар:
1. Орналасуы, форма, құрылым, өткізгіш жолдары
2. Жұлынның байланыстары
3. Жұлын сегменттері, жұлынның қабықтары
4. Рефлекторлы және өткізгіштік функциясы
5. Үлкен ми.
Есептеу формасы: Ауызша жауап
Методикалық ұсыныстар:
1. Жұлынның құрылымын қарастыру.
2. Үлкен ми құрлымын қарастыру
Материалдар мен құрал жабдықтар: қаңқа, торс, таблица.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
2. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974
3. Ракышев А.Р. Анатомия человека Алматы 2006
4. Сапин Б.Р. Биллич Г.Л. Анатомия человека-1989

№ 12 Сабақ
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің жалпы анатомиясы.
Негізгі сұрақтар:
1. Орналасуы, форма, құрлым, өткізгіш жолдары.
2. Жұлынның байланыстары.
3. Жұлын сегменттері, жұлынның қабықтары.
4. Рефлекторлық және өткізгіштік функциясы.
5. Үлкен ми.
Есептеу формасы: Ауызша жауап.
Методикалық ұсыныстар:
1. Жұлынның құрлымын қарастыру.
2. Үлкен ми құрлымын қарастыру.
Материалдар мен құрал-жабдықтар: Қаңқа, торс, муляждар, таблицалар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Иваницкий М.Ф. Анатомия человека.-1985
5. Привес М.Г. Анатомия человека- М, 1985,1974

Анатомия спорттық морфология негіздерімен курсы бойынша тест тапсырмалары

Студенттердің өз білімдерін тексеруге арналған сұрақтар.
1. Жасуша туралы түсінік, құрылысы және функциясы.
2. Адам қаңқасының бөлімдері.
3. Сүйектің орган ретіндегі құрлысы.
4. Сүйектердің байланысуы. Классификациясы.
5. Буындар құрылысының жалпы жоспары.
6. Буындар алгоритмі.
7. Буындарды қатайту факторы.
8. Буындардың классификациясы.
9. Арқа буындары. Сүйектерінің құрлысы. Бұлшықеттер.
10. Буындарды құрайтын сүйектер. Сүйектердің қозғалуға қатысатын бұлшықеттер.
11. Мықын-жамбас буындары.Сүйектердің құрлысы. Жамбастың қозғалуына қатысатын бұлшықеттер.
12. Бүгілу буындары. Сүйектердің құрлысы, бүгугет қатысатын бұлшықеттер.
13. Омыртқа жотасы. Құрлысы және функциялық маңызы.
14. Омыртқа жотасының байланысы.
15. Буындардың қозғалуына әсер ететін факторлар.
16. Адам денесінің тепе-теңдік түрлері. Тепе-теңдік шарттары.
17. Адам денесінің ауырлығының жалпы орталығы. Жыныстық және жас ерекшелік ерекшеліктері.
18. Жүру және жүгіру кезіндегі адам денесіндегі ауырлық күшінің жалпы орталығы.
19. Вертикальды тіреудің анатомиялық анализі.
20. Диафрагма құрылысы және функциясы.
21. Бұлшықеттер классификациясы.
22. Қаңқа бұлшықетінің құрлысы.
23. Асқорыту жүйелерінің қабырғалық ерекшеліктері.
24. Диафрагмма құрлысы және қызметі.
25. Бұлшықеттің күшіне әсер ететін фактор. Бұлшықеттік тонус.
26. Ішкі органдар туралы жалпы түсінік. Классификациясы.
27. Асқорыту жүйесінің бөліктері.
28. Ішкі органдардың құрлысы.
29. Тоқ ішектің бөліктері. Құрылысы.
30. Бүйректің ішкі құрлысы.
31. Тыныс алу жолдарының құрлысы. Ерекшеліктері.
32. Өкпенің құрлысы.
33. Шекаралық зонанының системасы.
34. Жүректің құрылысы. Қолқа және қыл тамырлар.
35. Аорта құрлысы.
36. Венаның системасы.
37. Вороталық зонаның құрлысы.
38. Жүректің ішкі құрлысы.
39. Қан айналым жүйесі. Функциялық маңызы.
40. Сосудттар, аортадан шығуы.
41. Жүрек иннервациясы.
42. Жүйке жүйесі туралы түсінік.
43. Нейрондар классификациясы. Рецепторлар классификациясы.
44. Мидың бөліктері.
45. Жұлынның құрылысы, функциясы.
46. ЖЖЖ жолдары: классификациясы, жалпы сипаттамасы.
47. Ішкі секреция бездерінің сипаттамасы.

Спорттық морфологияның анатомиялық негіздері бойынша емтихзан сұрақтары.

1. Анатомия ғылым ретінде. Тренерлер мен оқытушылар үшін оның маңызы.
2. Жасуша туралы түсінік.
3. Ұлпалар түрлері. Құрлысы және функциясы.
4. Организмнің дамуы. Даму этаптары.
5. Ұлпа түрлері. Эпителий ұлпасының құрылысы.
6. Адам денесінің бөліктері. Симметриясы.
7. Сүйектердің орган ретінде құрлысы.
8. Сүйектің химиялық және физикалық қасиеті.
9. Сүйектің дамуы және өсуі.
10. Сүйектер байланысының классификациясы. Үздіксіз және жартылай үздікті байланыстар.
11. Буындардың классификациясы. Негізгі және толымсыз элементтері.
12. Буындар алгоритмі.
13. Қозғалысты қамтамасыз ететін факторлар.
14. Омыртқа жотасы, оның бөліктері. Омыртқаның құрылуы.
15. Омыртқа жотасының бірігуі. Атлант – остік және атлант – желкелік буыны.
16. Кеуде клеткаларының құрамы. Кеуде және қабырға құрлысы.
17. Кеуде клеткасының пішіні. Омыртқа жотасының және кеуде қабырғаларының бірігуі.
18. Бас сүйектің ми және бет сүйектері.
19. Ми сүйектерінің өзара байланысы. Әлсіз жақ буындары.
20. Бас сүйектің контрфорсы. Бас сүйектің жас ерекшеліктері.
21. Бел және құйымшақ сүйектерінің бірігуі, құрлысы. Кеуделік буын.
22. Иық және арқа сүйектерінің құрылысы.
23. Шынақ сүйектерінің құрлысы.
24. Иық буындарының құрылысы (кесте бойынша).
25. Шынтық буындарының сүйектері (кесте бойынша).
26. Сәулелі білек буынының құрлысы (кесте бойынша).
27. Білек сүйектерінің бірігуі.
28. Мықын сүйектерінің бірігуі.
29. Мықынның бүтіні. Кіші және үлкен мықынның құрлысының ерекшеліктері. Мықынның жыныстық ерекшеліктері.
30. Бөксе сүйектері, аяқ сүйектерінің құрлысы.
31. Өкше сүйектерінің құрылысы.
32. Мықын, бөксе буыны (кесте бойынша).
33. Тізе буыны (кесте бойынша).
34. Балтыр, өкше буыны (кесте бойынша).
35. Бүтін өкше. Өкше сүйектерінің құрлысы. Майтабандылықтың түрлері.
36. Бұлшықеттің классификациясы және құрлысы.
37. Бұлшықет механизімінің құрлысы.
38. Бұлшықеттің тірек аппараты, оның маңызы. Бұлшықет түрлерінің жұмысы.
39. Бұлшықетке әсер ететін факторлар. Бұлшықеттік тонус.
40. Бұлшықет жұмысының рычагттік принципі. Бұлшықеттің антогонизмі және синергизмі.
41. Бұлшықеттің бел және жоғарғы құйымшақтың қозғалуына әсері.
42. Арқа және иық буындарының бұлшықетпен әсері.
43. Шынтақ иық буындарының бұлшықетпен әсері.
44. Білек буынының қозғалуға бұлшықеттің әсері.
45. Білектің бұлшықеттері.
46. Мықын және бөксе буынының қозғалмалы бұлшықеті.
47. Тізе және аяқ буынының бұлшықетінің қозғалуы.
48. Балтыр және өкше қозғалмалы бұлшықеті.
49. Өкше бұлшықеті.
50. Омыртқа жотасының бүгілуіне қатысатын бұлшықеттер.
51. Омыртқа жотасының иілуіне қатысатын бұлшықеттер.
52. Тірек қызметін атқаратын бұлшықеттер.
53. Пресс құрсағының бұлшықетінің функциональды маңызы.
54. Құрсақ қабырғаларының әлсіз жетілген жерлері, олардың функциональдық маңызы.
55. Төменгі жақ сүйектерінің бұлшықеті.
56. Мимикалық бұлшықеттер, ерекшеліктері және функционалдық маңызы.
57. Адам денесінің қозғалуы және анатомиялық анализінің әсері.
58. Ішкі және сыртқы күштердің әсері, дененің кеңістікте орналасуы.
59. Ауырлықтың жалпы ортасы, көлемі, тепе-теңдіктің түрлері, тұрақтылықтың дәрежесі.
60. Тірек көлемі, дененің тұрақтылық дәрежесі, әсер етуші факторлар.
61. Вертикалды тұрудың анатомиялық анализдің орналасуы.
62. Екбетінен жатқандағы анатомиялық анализдің орналасуы.
63. Гимнастика кезінде анатомиялық анализдің орналасуы.
64. Анатомиялық аналидің борцовалық көпірде орналасуы.
65. Анатомиялық анализдің білек және тіреуде орналасуы.
66. Анатомиялық анализдің брусьяның орналасу бұрышы.
67. Анатомиялық анализдің түзу қолының висте орналасуы.
68. Анатомиялық анализдің висте жабық қолдың орналасуы.
69. Анатомиялық анализдің вис және тізелік орналасуы.
70. Анатомиялық анализдің вистің өкшеде орналасуы.
71. Анатомиялық анализдің ұзыннан секіру кезіндегі қозғалудағы орналасуы.
72. Анатомиялық анализдің артқы сальтомен қозғалуы.
73. Анатомиялық анализдің жүріс қозғалысы.
74. Анатомиялық анализдің жүгіру.
75. Ішкі органдардың жалпы түсінігі. Ішкі органдардың классификациясы, құрлысы, функциясы: толық және паренхималық органдар.
76. Ішкі орган қабырғаларының құрылысы.
77. Сілекей безінің проекциясы, функциясы, құрлысы.
78. Бауырдың функциясы, ішкі құрлысы.
79. Ауыздың ішкі мүшелері, функциясы, құрылысы.
80. Кеңірдектің проекциясы, функциясы, құрылысы.
81. Асқортыу проекциясы, функциясы, құрылысы.
82. Асқазанның проекциясы, функциясы, құрылысы.
83. Тік ішектің проекциясы, функциясы және құрылысы.
84. Тоқ ішектің проекциясы, функциясы, құрлысы.
85. Құрсақ, оның құрылысы, жолдары, функциональды маңызы.
86. Мұрын жолдарының функциясы және құрлысы. Дем алу жолдары қабырғаларының құрылыс ерекшеліктері.
87. Кеңірдектің проекциясы, функциясы және құрлысы.
88. Бронхы және трахеялардың функциясы, құрылысы.
89. Өкпенің сыртқы құрылысы: бөліктері, бөлімдері. Оң және сол өкпенің құрылыс ерекшеліктері.
90. Өкпенің ішкі құрылысы: бронхалы ағаш, ацинус және альвеолдар туралы түсінік.
91. Плевра, көкет еті. Жиырылуы туралы түсінік.
92. Бүйректің проекциясы, орналасуы, сыртқы құрылысы.
93. Бүйректің ішкі құрлысы. Нефронның функциональдық маңызы және зәр түзілу кезеңдері.
94. Зәр түтіктерінің проекциясы, функциясы, құрылысы.
95. Жыныс мүшелерінің ішкі функциясы, құрылысы.
96. Жалпы жүрек –талшық жүйесі туралы түсінік: классификациясы, қан айналым, функциясы.
97. Қан құрамы.
98. Буын қабырғаларының құрылысы.
99. Микроциркулярлы сосуд руслосы, оның құрылысы және функциялық маңызы.
100. Лимфа жүйесі туралы түсінік. Жүректің құрылысы, споршылардың топографиялық ерекшеліктері.
101. Жүректің қанайналымы, иннервациясы.
102. Аорта, оның проекциялық бөліктері. Басқа аортаға кіретін талшықтар.
103. Сыртқы және ішкі ұйқы безі, қанайналу аймағының талшықтары.
104. Қосылғыш артерия, қанайналудағы талшықтары.
105. Жоғарғы құйымшақ артериясы, қанайналымдағы проекциясы.
106. Кеуде және құрсақ аортасы, жолдары, қанайналымдағы проекциясы.
107. Төмегі артерия, қанайналым проекциясы.
108. Мықын артериясы, талшықтары.
109. Жоғарғы және төмен құйымшақ веналары, олардың проекциясы.
110. Вена қақпасының жүйесі, функциялық маңызы.
111. Жыныс венасының жоғарғы және төменгі жүйесі.
112. Нерв жүйесіне жалпы түсінік: дамуы, функциясы, классификациясы.
113. Жүйке ұлпаларының құрлысы, функциясы.
114. Рефлекторлық доғаның құрлысы, соматикалық және вегетативтік рефлекторлық доғаның айырмашылығы.
115. Жүйке жүйесінің вегетативтік функциялық бөлімі, құрылысы.
116. Жұлынның құрылысы: жоғарғы жағы, бороздасы, сегменттерге бөлінуі, сұр және ақ заттардың топографиясы, жүйке арқа жұлының талшықтары.
117. Жұлынның көлдеңелік функциясы, құрылысы.
118. Артқы мидың құрылысы, оның бөліктері және функциялық маңызы.
119. Ортаңғы мидың құрылысы, бөліктері, функциялық маңызы.
120. Аралық мидың құрылысы, оның бөліктері, функциялық маңызы.
121. Артқы ми: бөліктері, иілімдері, бороздасы. Бас миының жарты шар қабығының микроскопиялық құрылысы. І және ІІ сигналдық жүйесі.
122. Артқы шарының анализаторы, локализациясы.
123. Мидың негізгі ядросы, функциясы.
124. Мойын омыртқалы: түзілуі. Проекциясы және иннервация аймағының талшықтары.
125. Иық сүйектері, олардың түзілуі. Проекциясы, иннервация аймағының талшықтары.
126. Қабырғааралық жүйкелер, проекциясы, иннервация аймағының талшықтары.
127. Сегізкөз омыртқасы: түзілуі, проекциясы, иннервация аймағының талшықтары.
128. Иіс, сезу, көру және ұлулық жүйке жүйесі, иннервация аймағының талшықтары.
129. Ми қабығының жүйкелері, функциясы, иннервация аймағының талшықтары.
130. Ішкі секреция бездерінің жалпы қасиеттері, маңызы, құрылысы, классификациясы.
131. Гипофиз және эпифиздің құрылысы, функциясы, гормондар, қанайналым.
132. Қалқанша және жұп қалқанша бездердің құрылысы, гормондар, қанайналымы.
133. Бүйрек үсті безінің құрылысы, гормондар, қанайналымы.
134. Ер және әйел жыныс бездері, құрылысы, функциясы, гормондар, қанайналымы.
135. Сезім мүшелері туралы жалпы түсінік, адам өміріндегі маңызы.
136. Анализаторлар туралы түсінік, бөлімдері, маңызы.
137. Рецепторлық аппарат: классификациясы, қасиеттері,, функциялық маңызы.
138. Көру мүшесі, оның бөлімдері. Көз алмасының құрлысы: бұлшықеті, қосымша аппарат, жарықтық орта.
139. Есту мүшесі, оның бөлімдері және құрлысы.
140. Вестибулярлы аппараттың құрылысы.
141. Терінің құрлысы және функциясы.
142. Дәм сезу, иіс сезу мүшелері, құрылыстары және функциясы.

Ұқсас жұмыстар

---

Сүйектердің құрылысына еңбектің, спорттың, әлеуметтік және биологиялық факторлардың әсері

---

Ақуыз - органикалық дүниенің материалдық негізі

---

Адам ағзасындағы макро және микроэлементтер

---

Бұлшықеттердің жіктелуі

---

Бұлшықеттердің маңызы мен құрылысы

---

Бұлшық еттің жиырылу механизмі

---

Икемділікке тәрбиелеу

---

Бұлшықеттердің жұмысы

---

Бұлшық еттер туралы ілім – Myologia

---

Жасуша, үлпа, мүше, жүйелі мүшелер және ағза туралы

---

Автоматтың (пулеметтің) арналуын, ұрыстық қасиеттерін, жалпы құрлымын және жұмыс принціпін

---