СЕКІРУ
Секірудің - көптеген түрлері бар. Солардың ішіндегі ең қарапайымы – бір орында ұзындыққа секіру. Секірудің бұл түрі кезінде дененің оң жақ және сол жақ жартылары тепе- тең қозғалады. Аяқ алдын – ала бүгіледі, осы кезде бұлшық еттер жиырылып осы төменгі жақтың барлық бөліктері жазылады, соның нәтижесінде дене әуеге көтеріле лақтырылады, сөйтіп ытқы алған бұрышына сәйкес өзінің ауырлық орталығымен доға сызық (парабола) бойымен ұшады.
Физикалық дене үшін де, жануарлар организмі үшін де дененің ауырлық орталығы ұшатын деңгейі мен ауырлық орталық ытқу алатын бұрышы бірдей болады. Бұл байланыстылық мынада, егер ауырлық орталық тірек бетінен оған 900 бұырш жасай ытқитын болса, онда дене есеппен жоғары көтеріле де, қайтадан сол өз орнына түседі. Егер серпу 450 – қа келсе басқа жағдайлар бірдей болғанымен ұшу қашықтығы ең көп болады. Егер, бұл бұрыш 450-тан үлкен, бірақ 900 – тан кіші болса, ұшу төменде, түсу қашықтығы да алыс болмайды. Бірақ, іс жүзінде бірқатар қосымша жағдайлардың ырқ ұшу қашықтығын алыстатуға мүмкіндік бар. Мысалы, қашықтыққа жүріп барып секіретін болса 450- тан аз бұрыш жасай секіргеннің өзінде барынша алысқа ұшып түсуге болады. Бұлай болатын себебі – екпінімен секіргенде ытқу бағыты ғана емес, сонымен бірге дененің екпін алар алдындағы әрекет қимылында үлкен маңызы соққан жел мен арттан қуалай соққан жел де әсер етуі мүмкін.
Секірдің қандай түрі болмасын солардың біреуін орындаған кезде негізгі әсер ететін күштер – жерден күш ала тіреніп жылжып кету күші мен дененің өзінің ауырлық күші болып саналады. Ауырлық орталықтың қалықтау жолын осы екі күштің шамасы мен бағытына байланысты тең әрекет ететін қалықтау жолы деп есептеуге болады. Бүкіл секірісті негізгі төрт кезеңге бөлуге болады. Олар: дайындық кезеңі, ытқу кезеңі, ауада қалықтау және жерге түсу кезеңі деп аталады.
Дайындық кезеңі – тізені бүгуден және осымен бірге мезгілде ауырлық орталық тігінің алға, тірек ауданының шетіне қарай аусуынан басталады.
Ытқу кезеңі - немесе ырғу кезеңі аяқ буындарының бірден тез жазылуынан тұрады. Буындардың осындай шапшаң жазылуы нәтижесінде тіреніп жылжуы дененің ауырлық орталығына беріледі, сөйтіп осының ізінше қалықтау кезеңі басталады. Ытқу сәті өте – мөте жауапты сәт болып табылады, өйткені бүкіл дене бұлшық еттерінің; солардың ішінде аяқ бұлшық еттерінің барынша жиырылуын талап етеді. Табандағы барлық бұлшық еттер жиырылып, балтырдың артқы және сыртқы бетіндегі бұлшық еттер, санның төрт басты бұлшық еттердің бастары ұршық буынының артындағы бұлшық еттер күшті жиырылады.
Қалықтау – кезде дененің ауырлық күшінің доға сызық (траэкториясы) алдын – ала (тықу кезеңінде) берілгендіктен оның тек сырттан әсер ететін күш арқылы ғана (мысалы, қарсы алдынан соққан неме жолай соққан желдердің күшімен ғана) өзгертуге болады. Секірудің әдетегі жағдайлары кезінде сыртқы күштер денеге айтарлықтай әсер етпейді. Бірақ бұлшық еттердің қозғалыстары арқылы дененің қалпын оның өз ауырлық ортылығының қалықтау деңгейін өзгертуге болады. Дененің көлденең немесе бүгілу қалыптарын келтіруге мүмкіндік бар. Дененің қалпын осылай өзгерту арқылы дәл осы траекторияда қалықтау биіктігі мен қашықтығы белгілі дәрежеде арттыруға немесе азайтуға болады. Таяқшадан асып секірген уақытта дененің бүгу арқылы дененің таяқшадан үстімен өтсе де оның ауырлық орталығын таяқшаның астынан өткізуге болады дейтін пікір бар. Теориялық тұрғыдан бүкіл дененің қозғалысы мен оның ауырлық орталығының қозғалысы арасындай мұндай ара қатынасты мүмкіндеуге болады. Секірген кезде қолдарды қозғалтудың белгілі маңызы бар. Егер түрегеп тұрып қолды шапшаң әрі күшті сермейтін болса, онда бүкіл дененің қозғалысын орын ауыстырып байқауға болады. Қолдарын жұлқып сермеу арқылы спортшы дене өз қалпын қозғалыстарға келтіреді. Сөйтіп солжақ қолдың салмағы дененің салмағынан көп болмағанымен бүкіл дененің, массалық екпінімен жеңеді. Сол себептен секірудің ытқу кезеңінде сермеуі дененің жалпы ауырлық орталығының траекториясы біраз әсер етеді. Қалықтау кезеңінде бүкіл дене өз қалпын ептеп өзгертеді. Егер ұзындыққа секірудің ытқу сәті кезінде ауырлық орталығының тік сызығы тірек ауданының алдынан өтетін болса, жерге түсу сәтінде ол оның арт жағынан өтеді.
Секіру жерге түсу кезеңімен – аяқталады. Жерге түсу кезінде аяқтың бұлшық еттері дене жерге түскенде алатын соққыны жеңілдету жұмыстарын атқарды. Жерге түсу кезінде кезінде аяқ тиетін жер немесе алаң ауырлық орталығының қалықтау доғасының жалғасына орналасса ғана тепе – теңдік сақтауға болады. Басқаша айтқанда, бұл жалғас жерге түсу алаңының ішімен өтуге тиіс. Әдетте ұзындыққа секіоген кезде жерге алдымен өкше тиеді, соның салдарынан аяқ басының солқылдақтық қасиеті толық пайдаланылады. Жерге аяқтың ұшымен түсу аяқ басын қатты бүгуді талап ететіндіктен іс жүзінде оны орындау мүмкін емес. Ытқу сәтінде қолдың жоғары қарай сілтенуі демді ішке қарай алуға ықпал етеді, қалықтау кезінде тыныс біраз тоқталып қалатыны байқалады, ал жерге түсу кезеңі демді іштен шығаруға ықпал етеді.
Дененің айналма қозғалыстардың тәнтанулық сипатамасы – біз жоғарыда айтқандай дененің үдемелі қозғалысынан басқа айналма қозғалыстары да болады. Мұндай қозғалыстар кезінде бүкіл дене өзінің жекелеген нүктелерімен кейбір біліктердің маңында сызып шығады. Айналмалы қазғалыстар көбінесе гимнастикада, коньки мәнерлеп тебуде, суға секіруде және тағы басқа спорт түрлерінде кездеседі.
Әр дененің өзінің екпіні болатыны белгілі сол себептен оны тыныштық жағдайынан шығару үшін немесе оның қозғалу бағытын өз герту үшін денеге белгілі бір күш жұмсау қажет. Үдемелі қозғалыстар кезінде мұнда қарсылық дененің салмағы тура сәйкес, ал айналма қозғалыстар кезінде дененің екпіні байқалады. Екпін сәтінің айналудың бұрыштық жылдамдығына көбейтіндісі тұрақты шама болып табылады. Оны айналу санының тұрақтылық заңы дейді. Дененің екпін сәтін өзгерту арқылы айналудың бұрыштық жылдамдығын өзгертуге болады. Адам денесінің екпін сәті түрегеп тұрған адамда шамамен 1,2 кг/мг – қа жүрелеп отырған адамда ,23 кг/мг – қа, ал жатқан адамда 17 кг/мг – қа тең. Қандай болсада айналу сипатындағы жаттығулар орындаған кезде бүкіл дененің немесе оның бір бөлігін екпін сәтін өзгертуге тырысады. Мысалы, пируэтті орындауған кезінде аяқ – қолды дененің ұзына бойлық білігіне жақындату арқылы бүкіл дененің екпін сәтін шамамен 7- есе, сальто орындаған кезде 3-есе азайтуға болады. Егер екпін сәті 3-есе азаятын болса, онда бұрыштық жылдамдық 3- есе артады жіне керісінше болады. Дененің айналма қозғалысына мысал ретінде, бір орында тұрып артқа қарай сальто жасауды келтіруге болады.
Сальто – дененің айналма қозғалыстардың бірі. Оны орындаған кезде де білігінің көбінесе көлденең білігінің айналмасына айналады. Сальтоның аса қарапайым түрлерінің бірі – артқа сальто жасау. Оны орындаған кезде қозғалыстарды төрт кезеңге: дайындық, ырғу, қалықтау және жерге түсу кездеріне бөледі. Олардың ішіндегі қалықтау кезеңі бірінен соң бірі келетін: көтерілуге , жиналуға, айналуға және оңғарылуға бөлінеді.
Дайындық кезеңі - секіру кезінде дайындық кезеңіне ұқсас тізені бүгуден тұрады, ал мұның ізінше екінші кезең келеді.
Ырғу кезеңі – аяқ пен денені шапшаң қатты жазудан және қолды сермеуден тұрады, осылардың нәтижесінде дене ырғыйды. Секіру кезінде ытқу дененің ауырлық орталығына бағытталған болса, сальто кезінде ырғу тірек ауданының орталығын және бүкіл дененің ауырлық орталығын қосатын түзу сызыққа аздаған бұрыш жасап бағытталады. Сол себептен дене көтеріліп қалықтаған кезден бастайды, өйткені ол ырғудан айналуға күш алады. Осы күштің арқысында дене қалықтау кезде өтісімен өзінің жалпы ауырлық орталығы арқылы өтетін көлденең біліктің бойымен айналады.
Қалықтау кезеңі – қиындығымен ерекшеленеді. Акробат оны орындаған кезде біраз әуелеп тік көтерілгеннен кейін денесін домалатып жинайды. Яғни аяқ – қолын ішіне тартып, денесін бүгулі қалыпқа келтіреді. Сонымен бірег дененің екпін сәті азаяды. Қозғалыс санының тұрақтылығы” атты заңға сәйкес, дене екпін сәтінің азаюынан, дененің айналма қозғалысының бұрыштық жылдамдығын артады. Сөйтіп бүкіл жаттығудың ең маңызды бөлігі ауада айналу жүзеге асады. Айналма қозғалыстан соң іле – шала акробат қалықтау кезеңінде денесін оңдауды. Бұл кезде дененің екпін сәті артады, бұрыштық жылдамдық азаяды, сөйтіп дененің айналма қозғалысы баяулайды.
Жерге түсу – кезеңі секіру кезіндегі жерге түсуге ұқсас. Осы тақырыптың алдында келтірілген дененің жекелеген бөліктері қозғалысқа келгенде бұлшық еттердің атқаратын іс - әрекеттеріне арналған тақырыпқа сүйеніп сальтоны орындағанда бұлшық еттердің оған қалай қатысатынын талдап көру қиын емес. Сальто жасап ұшқан кезде тыныс тоқталып қалады, соның өзінде ырғу кезеңінде демді ішке алуға аса қолайлы, ал денені домалата жинағанда тынысты ептеп іштен шығаруға қолайлы жағдай туады. Жаттығуға осындай сәттерді машықтануға пайдаланса үлкен табысқа жетеді. Көлденең білікке қатысты аздаған екпін сәті болатын бойы аласа адамдардың сальто жасаулары, бойлары биіктерге қарағанда көп оңай болады.
Секіру
Дене шынықтыруының мақсаты мен міндеттері
Жеңіл атлетиканың түрлері
Ұзындыққа секірудің сипаттамасы
Жеңіл атлетика сабағы
Айналып секіру
Көпсайыс - спорт жарыстарының бір түрі
«Жеңіл атлетика оқыту әдістемесі» оқу құралы
Жеңіл атлетиканың шығу тарихы
Ұлттық спорт түрлерінде жылдамдықты, дәлдікті, қашықтық сезімін дамытуға арналған жаттығулар
Терцияның секіруі