С. МҰҚАНОВТЫҢ ШОҚАН ЖАЙЛЫ МАҚАЛАЛАРЫ
Академик жазушы Сәбит Мұқановтың Шоқан тақырыбына жазған тарихи-ғұмырнамалық романы «Аққан жұлдыздар» жол салған, соған негіз болған еңбегінің бірі – «Жарық жұлдыздар» ғылыми-публикацистикалық ғұмырнамалық зерттеу кітабы. 1964 жылы баспа жүзінде жарық көріп, қалың көпшілікке ұсынылған бұл кітап қос ұлы тұлға Шоқан мен Абай туралы екі зерттеу еңбектен тұрады. Мақсатымыз С.Мұқановтың Шоқантану іліміне қосқан үлесін сөз ету болғандықтан, еңбектің Шоқанның ғұмыры мен ғылымдық ісіне арналған бөлігі «Шоқан Уәлиханов» монографиясын даралап алып қарыстыру міндеті туындайды. «Шоқанның халықшылдығы», «Ғылым, ағартушы, демократ», «Қазақтың атақты ғалымы», «Шоқанның жарияланбаған журналынан», «Өршіл ойлы ғалым», - осылардың бәрі де кезінде қаламгердің табанынан тозып, тер төге жүріп тапқан-таянған Шоқан жайлы мәлімет-деректерін салмақтаудан, тұжырымдаудан туған мақалары.
Соғыс жылдары, соғыстан кейінгі қағазға түскен бұл еңбектер нағыз зерттеушілік сипатта жазылған, кейіннен «Шоқан Уәлиханов» монграфиясына өзек болған шығармалар болып табылады.
Өзінің ғылыми ізденістерін 20 жылдардағы сын, зерртеу мақалаларынан бастаған болашақ академик 40-60 жылдардағы ізденіс жұмыстарының бір саласы Шоқанды зерттеуге бағытталады. 1941 жылы «Коммунист» журналында (№ 4) жарияланған «Шоқанның халықшылдығы» мақаласы зерттеушінің 30 жылдардан бергі жинаған Шоқан мұраларын екшеп, сұрыптауының бастамасы еді. Мақалада автор ғұмырнамалық деректеге көп тоқталмай, қысқа ғана шолып өткеннен кейін, негізінен ғалымның қоғам, адам туралы көзқарастыранан, соның ішінде, демократиялық ой-пікірлерінен сөз қозғайды. Үстем ортада туып, атасынан бері билік тізгінін қолда ұстаған ұядан шыққандығына қарамастан оның қарапайым халық бұқарасынын мүддесін қорғаған дүниетанымын паш етеді. Сол арқылы Шоқан есімін «байшыл» ғылым өкілі болудан арашалап алады. Осы жүйедегі ой-пікірін сол кездің сасат шеңберіне шақтап жаза отырып, Шоқан мұраларының халықтык, бұқарашылдык сипатын ашады. Шағын мақала түрінде көрге аталмыш еңбек ұлы білімпаз Шоқан есімін басы ашық түрде ғылыми және әдеби айналымға қосып берген еңбек болуымен бағалы.
Жалпы алғанда, С.Мұқановтың Шоқан жайындағы мақалаларына шартты түрде екі бөліп сипаттама беруге болатындығы байқалады. Бірінші топқа Шоқанның адамдық, кілісік, азаматтық қасиеттерін танытатын «Шоқан аға», «Шоқанның халықшылдығы», «Шоқанның жарияланбаған журналынан» атты мақалаларын жатқызуға болады. Ал, екінші топқа жататын мақалалар Шоқанның ғалымдық, ғылым өкілі ретінде қасиет-қарекеттерінен сөз қозғайтын мақалалары: «Өршіл ойлы ғалым», «Шоқанның әдеби көзқарастары». Алайда олардың ішіндегі кейбіреулері, («Қазақтың атақты ғалымы», «Ғалым, ағартушы, демократ») жоғарыда аталған екі түрлі сипатталған қасиеттің екеуін де қоса қамтитындығымен ерекшеленеді.
1955 жылы 25 желтоқсанда «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған «Ғалым, ағартушы, демократ» деген мақала «Шоқан халықшылдығының» мазмұн жағынан тікелей жалғасы іспетті. Мұнда да қаламгер ұлы ғалымның отаншылдық сезімін оның таптық көзқарастарымен байланыстыра көрсетеді. «Өз халқының адал ұлы, нағыз шын патриоты Шоқан Уәлиханов қазақ даласында болсын, Орта Азияда, Қытайда, Россияда болсын қанаушылар мен қаналушылар арасындағы қарама-қарсылықты айқын көре, ажырата бірлген, ел өміріне таптық көзбен қараған, оның ықылас-көңілі әрқашан қаналушы таптың жағында болды» деп оны азамат ретіндегі қадір-қасиетін қоғамдағы өмір сұруші екі қарама-қарсы тапқа қандай көзбен қарайтындығы арқылы айқындайды. Ғалымның ғылым әлеміндегі саналы қадамы Омбы қаласынан бастау алатынын айта келе, оның демократиялық көзқарастарының қалыптасуына қаланың алдыңғы қатарлы қауымы, сүйікті ұстаздары Костылецкий, Гонсевскийлер және жер ауып келген петрошевшіл С.Дуровтың ықпалы болғандығын баяндайды. Сонымен бірге, қазақ арасында орыс оқуын тарату, сол арқылы қазақ қоғамын мәдениеттің биік сатысына көтеру сияқты игі істер Шоқанның абзал арманы болғандығын айтып, оның ағартушылық қыры туралы көпшеліктің кеңірек мағлұмат алуына мүмкіндік жасайды. Шоқанның туған елін, жерін сүйген асқан Отаншылдық сезімдерін, әлеуметтік және ұлттық езушілікке қарсы ымырасыз күрескер ретінде іс-әрекеттерін оның «Сибирь ведомствосы қазақтарының сот реформасы туралы» еңбегінде айтқан пікірлерінен, досы А.Майковқа жазған хаттарының мәтінінен байқауға болатындығын дәлелдеп береді. Кейінгі «Шоқан Уәлиханов» монографиясында да Шоқанның ғалымдық, қайраткерлік тұлғасын танытуда С.Мұқанов оған «таптық көзқарасы айқын» қалыптасқан адам деген баға береді. Осы пікірін автор 1956 жылға 6 қарашада «Ленин туы» газетінде жарияланған «Қазақтың атақты ғалымы» атты мақаласында да кең өрбітіп жазады. Оған қосымша, Шоқанның ғалымдық істеріне баға береді: «Шынында да Шоқан қазақтың әдетғұрпын, тарихын, шаруашылығын, саяси және мәдениеттік тұрмысын орыс тілі арқылы мәдениетті елдерге таныстыруда зор еңбек сіңірген адам. Оның еңбектерінің актуальдық маңызды күні бүгінге дейін сақталып келген, олардың бәрін талдауға қалың кітап керек болар еді», («Ленин туы», 1956, 6 қантар). Әрі қарай Шоқанның қазақ әдебиеті – оның ішінде фольклор туралы ойларына, қазақ әдебиетін жасаушылар – ақындар мен жаршылар туралы, олардын дала мәдениетін жасаудағы орны туралы айтқан пікірлеріне талдау жасап өтеді. Шоқан шығармаларын қолдан келгенше тауып, жариялап, халыққа насихаттау қажеттігін ескертеді: «Шоқан өмірін, саяси көзқарасын, ғылыми қызметін зерттеген еңбектер жазылуы керек» деген аталы сөз отандық ғылым мен әдебиет өкілдері алдында үлкен міндет жүктейді. («Ленин туы»,1956, 6 қаңтар).
Көзі тірісінде де, қаза болғаннан кейін де Шоқан мен оның шығармаларының қамқоршысы белгілі орыс ғалымдары Потанин, Ядринцев, Всеволовскийлер болғанын, солардың табанды еңбектерінің арқасында ғана ұлы тұлға есімін сақтап қалу, қастерлеу мүмкін болғандығын, ол есімді онан әрі танымал ете түсу, қазақ рухының биік тұғыры ретіндегі орнын айқындау – кеңестік ғылыммен кеңестік әдебиеттің маңызды міндеті болуы тиіс екендігін, оған ел, жұрт болып жұмылу керектігін ұсынады.
«Шоқан Уәлиханов» монографиясында өзек болған еңбектің біреуі зерттеушінің «Шоқан Уәлихановтың әдеби көзқарастары» аталған көлесді мақаласы. Мұнда негізінен, Шоқанның қазақ халқының сөз өнері туралы ғана емес, дүниежүзілік әдебиет туралы айтқан ойтұжырымдары тереңдей қозғалады, қаза зерттеледі. «Әдебиетті зерттеу де ғылымның бір түрлі. Солай бола тұра Шоқанның ғылымдық өзге еңбектерінен әдебиеттік зерттеулерін бөліп алған мақсатым - өзіме көбірек таныс бұл мәселеде оның елеулі еңбек атқарғанын көрсету» дейді қалам иесі. Өзге мақалаларынан бөлектеніп тұратын бұл еңбегінің бір артықшылығы – мұнүда ғылым зерттеуші Шоқанның әдебиет пен мәдениет туралы айтқан пікірлерін өз пайымдауларымен сабақтастыра талдайтындығында. Әрі Шоқанның сөз мұрасына демократиялық тұрғыдан қарағандығын айтып, осы жүйедегі пікірлері – таптық жігін адыратып көрсетеді. Еңбектің өн бойында Шоқанның дүние жүзілік әдебиетті жетік білгендігіне қарамастан, олар туралы ғылыми зерттеу жасағаны, оны ғалым тек қана қазақ әдебиетімен салыстыра зерттеуге пайдаланғанын қадай айтып отырады. Бармақтайынан Европа мәдениетінен сусындаған, әрі оны бойына зеректікпен құя білген Шоқанның ол елдердің биіктен орын алған әдебиетін зерттеуге қызықпай, ғасырлар көшіне ілесе өзіндік өресі мен өнегесін өшірмей, өрбітіп келе жатқан төл халқының сөз өнерін тануға, басқаларға танытуға талпынуы, талпынуы ғана емес, ғылым етіп жасап беруі оның ортасынан оза туған артық жаратылысынан, азаматтық асыл қасиетінен хабардар етпей ме? Шоқан қазақтағы әдебиеттің «төресі» - поэзия, халықтық жылдар екенін жете түсінген, соңдықтан, оларғаүлкен мән бере қараған. Оларды жинаған, талдаған, аударған. Осынау мұраны терең ықыласпен оқып, игеріп, зер салып алып ғылымдық маңызын түсініп қана қоймай, оны өзгелерге де насихаттауға күш жұмсаған ғалымның биік парасатын көрсету зерттеуші еңбегінің басты нысанасы іспетті. 7 жасында «Елдіге» жырын ақын аузынан әкесімен бірге жазып алу ісіне араласуы, туып-өскен ұясында атышулы ақын-жыршы, өнерпаздармен бірге жүріп, солардың өнеріне сусындауы, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын сүйсіне тыңдап, қос ғашық жатқан мекенді бір қөру үшін сапар шегуі Шоқанның поэзия әлеміне, халқының сөз өнеріне деген шексіз сезімін аңғартса керек.
Шоқан өз еңбектерінде қазақ, қырғыз эпостарында кең тоқталып, олардың мәдениеттік мәнін ашып береді. С.Мұқанов олардың қатарына қырғыздың «Манасы» мен «Семетейін», қазақ арасында айтылатын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын, «Едіге» жырын қосады. Қазақтың халықтық фольклорын Шоқан Европалық фольклорға ұқсатқанын айтып, оны шығарушылармен салыстыра тексереді, талдау жасайды. Түрік-монғол халықтары ішінде, әсіресе, көпшелі өмір сүретін тайпаларда ежелден поэзия өнері озық дамығандығы, олардың отырықшылар айтатын жарлармен өзара ұқсастықтары мен дара көріністері жайы Шоқан қалдырған ой-пікірі түйіндейді.
«Шоқан аға» атты 1965 жылы 24 сәуірде «Тың өлкесі» газетінде жарық көрген тағы бір мақаласында автор: «Қазақ пен қырғыз халықтарының әдебиетін жинаушы, кейбірін жариялаушы да іштерінен шыққан. Солардан Шоқанның айырмасы – жинауында емес, бағалауында» дейді. Қырғыздың «Манасын» «Илиадаға», «Семетейін» «Одиссеяға» теңеуінен, оның ноғайлы жырлары «Едіге», «Ер Көкше», «Шора» және «Қозы Көрпеш –Баян сұлу» жырларына баға беріп, тарихтық мағынасы мен көркемдік мәнінде талдау жасауынан осыны аңғарамыз.
Бүкіл өмірін дерлік Шоқан мұрасын жинау, зерттеу ісіне арналған жазушы-ғалым С.Мұқановтың бұл саладағы еңбегі насихатталуды, зерттелуді қажет етеді.
С. МҰҚАНОВТЫҢ ШОҚАН ЖАЙЛЫ МАҚАЛАЛАРЫ
С.Мұқановтың ғылыми зерттеулері, еңбектері
Шоқан және оның шығыстанулық зерттеулері
С.Мұқановтың ғылыми зерттеу еңбектері
Айқын Нұрқатовтың сыншылық ерекшелігі
Драманың өзіндік ерекшеліктері мен сипаттамасы
СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ӨМІРБАЯНЫ
Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Ш.Уалихановтың қазақ тарихындағы орны
Ш.Уәлихановтың өмірі, қызметі, саяхаттары, ғылыми еңбектері
Бу қазандықтары мен шаң дайындау жүйелері есебі
Тасымалдау шаруашылығын ұйымдастыру
Аурудың тұрақтылығы және даму себебі
Қазіргі дүниежүзінің саяси картасы
Дербес компьютерлердің шығу тарихы
ҚАРАШАҰЛЫ БӘЙДІБЕК
Коммерциялық ақпарат пен коммерциялық кұпия мәні және оны қорғау