Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 - 1920
Сұлтанмахмұт Торайғұров 1893 жылдың 28 қазан күні осы күнгі Павлодар облысы Баянауыл ауылында Шоқпып (шын аты Әбубәкір дөген кедей шаруа отбасында дүниеге келген.Торайғыр арғы аталарының аты.Жолтай анадан жетім қалған зерек баласын әкесі алты жасында хат танытып, 1902-1907 жылдары ауыл молдасына берген. Сондай молдалардың бірі Мұқанның өлең шығаратыны да болыпты. Молда қолынан шыққан соң, Баянауылдағы медрөседе дәріс алады. Бірақ оған әдебиет, заман жолын шындап танытқан 1911 жылы Тройцкіден келген жадит рухындағы Нүрғали болған. Ол қазақ, татар тіліндегі газет, журналдарды үзбей оқып,1905 жылдан соңғы саяси жағдайды күнбе - күн қадағалап отырған.
Осы кезеңде Сүлтанмахмүт әдөбиетке ден қойып, өзінің "Дін","Оқу" деп аталатын алғашқы өлеңдерін жазады. "Кезек қашан келеді" деген келесі бір өлеңі 1905 жыл әсерімен жазылғаны анық байқалады.Мүнда тап теңсіздігімен шаруа азаттығын бас тақырып еткен.
Бүл кезеңде Сүлтанмахмүт Абай.Тоқай өлеңдерімен танысып, орыс мәдениеті оның романтикасында айналады. 1912 жылы Тройцкіге барып түрлі пән ғылымдарын үйрөнбек болады. Бірақ татар медресесінде көп оқи алмайды. Бүл кездө ол көбіне ақындықпен әуестөніп,"Оқудяғы мақсат нө?" "Зарлау1!,"Анау-мнау" дөген ағартушылық рухындағы алғашқы өлеңдерін жазады. Бүл шығармаларында Сүлтанмахмүт Оқу тілмәш, болыс болу үшін емес, өлді мәдениетке жеткізу үшін қажет деген ойды басым айтады.
1913-1914 жылдың қыс айларында Сүлтанмахмүттың ауруы асқынып, денсаулығы нашарлай түседі. Ол Тройцкідегі "Айқап" журналында хатшы болып істеп, өзінің қоғамдық-саяси көзқарасын есірөді. Журнал бетіндө бірнеше өлең- мақалалары жарияланып, ақын жазушы дәрежесіне жетеді."Айқап" ұлт тілі, ұлт әдебиеті, әйел теңдігі, прогресс идөясын жақтап би - болыс, ұлықтардың озбырлығын сынға алған еді. Осы идеялар көйін Сұлтанмахмұттың поэзиясына арқау болған 1914 жылдың жаз айларында ақын Баянаулдағы өз еліне өкпе ауруынан өмделуге келіп, ағартушылық бағыттағы "Шоқ" серіктігін ашпақ болады. Бірақ оған жергілікті феодалдар жер бермейді. Осы жылы ақын өзінің"Кім жазықты", "Қамар сулу" романдарын бастап, Шарманның мусасына арнап "Бір адамға" деген өлеңін жазған. 1914 күзінде Семейдегі орысша оқуға түспек болып, денсаулығы жарамаған соң елге оралап, 1916 жылга дейін Қотанқарағай, Тарбағатай жерлерінде мұғалім болып жұмыс істейді. 1916 жылдың аяқ шенінде Томскіде 5-6 ай шамасында орысша білім алады. Сөйтіп орыс әдебиетіменді танысады.
Ақпан революциясынан соң Сұлтанмахмұт бірер жыл Семөйдегі "Абай" журналаның ісінө қатысып, 1918 жылдың наурызында еліне оралады. 1919 жылдың аяғында Қызыл Армия Сібірдегі Колчак әскерін қуған соң,Сұлтанмахмұт 2-3 ай көлемінді совет жұмысына да араласады. Бірақ денсаулығы күрт нашарлап, 1920 жылдың 21 мамыр күні көкірек ауруынан қайтыс болады. Бүл кезде ол нөбәрі 27 жаста еді. Ақынның бейіті Баянауылда. С.Торайғыровтың жазушылық қызметін оның әдөбий әдісіне қарай біз үш түрлі кезеңге болеміз.
1) 1912-1916 жылдары ол өзінің көзкарасы жағынан
ағартушы- демократ.әдеби әдісі жағынан сыншыл реалист болды. Бүл кезеңдө ол кебіне феодализм қайшылығын басым әңгімелеп, ескіліктің барлық көрінісін қатал сынға алады. Оның мазмүнды да идеясы саяси лирикасының басым көпшілігі ,"Қамар сүлу","Кім жазықты жабасын" сияқты тамаша реалистік романдары, "Ауырмай есімнен жаңылғаным", "Өлөңмен жазылмақ болған драманың матөриалы" дөген әйел теңсіздігіне арналған көркөм әңгімелері, конгресс, әділет идеясын жақтайтын саяси - әдеби мақалалары 1905 жыл, одан соңғы оқиғалар әсерімөн жазылған жылдың наурыз айынан 1918жылдың ақпанына дейін ол ақпан революциясын шын бастандық дөп ойлап, осы кезеңде туған кейбір
ұрамдарға сенім артады. Жүмысшы мен шаруа :жасаған ақпан революциясының нәтижесі буржуазия өкіметінің қолына көшіл, енді социалистік рөволюция жолындағы қүрөс қыза түскен еді
3) 1918 жылдың ақпан айынан бастап 1920 жыл аралығында Сүлтанмахмүт сыншыл реализм әдісіне оралып, өзінің басты шығармаларын береді."Адасқан өмір" (1918), "Кедей!!(1919) поэмаларын, өңбекші халықтың азаттық күресін әңгімелейтін "Дауылдағы әбігер","Өңім бө, түсім бе? ","Ғай са кім?" сияқты идеясы жаңа саяси өлеңдер жазады.
С.Торайғыров- әдебиетке 20 ғасыр басында келгөн ағартушы-демократ жазушы. Негізгі әдеби әдісі- сыншыл рөализм. Өзінің бай лирикасы, "Кім жазықты!!, "Қамар сүлу", романдары арқылы ол феодализм ескілігін сынаса, "Кедей", "Адасқан өмір"поэмаларымен капитализм қайшылығын да мінөйді.
С. Торайғыров қазақ әдебиетінде Абайдан соң керінгөн үлкен ойшыл, сурөткөр болды. Қазақтың революция алдындағы қөркөм әдебиетін дамытудағы оның қызметі орасан зор.
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920)
Сұлтанмахмұт Торайғыров жайлы
Сұлтанмахмұт Торайғыров туралы ақпарат
С.Торайғыров (1893-1920)
Талпынам, асыққандай жігіттікке
Сұлтанмахмұт Торайғыров -Айтыс поэмасы
«Құмар Сұлу» романы
Сұлтанмахмұт Tорайғыров өмірі туралы
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың педагогикалық көзқарастары
Сұлтанмахмұт торайғыров туралы
Торайғыров Сұлтанмахмұт
Қызыл армияның әскери бөлімдері мен құрамалары (1918-1920 ж. ж.)
Қазақстан азаматтық қарама - қарсылық жылдырында 1917 - 1920 жылдар аралығында болған саяси - әлеуметтік оқиғалар
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың өмірі мен шығармашылық мұрасы