Қазақтың қысқаша тарихы

Ноғай Ордасының негізін қалаған Едігенің баласы Едігенің баласы Нұраддин хандық құрған тұста 1426-1440 Ноғай Ордасы түпкілікті қалыптасты.
Ноғай Ордасы XIII ғасырдың екінші жартысында Алтын Орданың әскерни қолбасшысы Ноғай әскерлерінің құрамына енген қыпшақ тайпалары мен маңғыт тайпаларынан құралған. Ноғайлар Еділден Ертіске дейін, Каспий мен Арал теңіздерінен Қазан мен Тюменьге дейінгі жерлерде көшіп-қонып жүрген. Орданың орталығы Жайық өзенінің сағасындағы Сарайшық қаласы болады. Негізгі кәсібі - көшпелі мал шаруашылығы еді.
Хақназар хандық құрған дәуірде Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиға –Ноғай Ордасының мәселесі болды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай ірге кеңейтіп, 1552 жылы Қазан хандығы, 1556 жылы Астрахань хандығын бағындырды. Осы жағдайға байланысты Еділ мен Жайық арасындағы ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында өкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс үдей түсті. Бұл қырқыс халық наразылығын тудырып-Ноғай ордасы ыдырап, ел ауыр дағдарысқа ұшырады.
Хақназар тұсында Қазақ хандығының күшеюі және халық тұрмысының оңалуы Ноғай Ордасына қарасты қазақ тайпаларын қызықтырып, өзіне тартты. Ноғай Ордасына қарасты көшпелі тайпалар-қаңлылар, қыпшақтар тағы басқа тайпалар қазақ хандығына келіп қосылып, жатты. Оларды Хақназар хан қабыл алып отырған. Ноғай Ордасы билеушілерінің бірі-Ысмағыл мырза ішкі феодалдық қырқыста өз ағасы Жүсіп мырзаны өлтірді. Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл мырзаға қарсы шықты. Сөйтіп, Ноғай Ордасында өзара қырқысқан екі топ пайда болды. Ысмағыл тобы Мәскеу княздығына қосылуды жақтады, оған қарсы топ қазақ хандығына қосылуға бой ұрды. Бұл жағдайды пайдаланған Хақназар Ноғай Ордасының көптеген ұлысын өзіне қосып алды.1557 жылы Ноғай мырзасы Ысмағыл орыс патшасы IV Иванға: Менің туыстарым қазір Жайықтың арғы жағында бізден қалып қойып, қазақ патшасына қосылып кетті,-деп арыз айтты. Хақназар хан Ноғай Ордасының ыдырауын пайдаланып, Жайық жағалауындағы көшпелі тайпаларды Қазақ хандығына қосып алумен тынбай, Ысмағыл мырзаға ілесіп батысқа қарай ауған ноғайларға шабуыл жасап, өз іргесін кеңейту әрекетіне көшті. Орыс патшасы IV Иванның ноғай ордасына жіберген елшісі Семен Мальцов, 1569 жылы орыс патшасына Хақназар патшаның, Шығай ханзаданың, Шалым ханзаданың қазақ ордалары, ал олармен қоса 20 ханзада ноғайға келіп ұрыс салды, деп хабарлаған. Кейбір зерттеушілердің айтуы бойынша , жоғарыдағы шабуылдар батысқа қарай ауған ноғай тайпалары Еділ мен Жайық өңірін тастап, Дон сахарасына қарай кетуге себеп болған көрінеді. Бұл жөнінде тарихшы Ахмет Заки Уәлиди: 1569 жылы Шығай, Хақназар, Шалым сұлтандар бірлесіп, Ысмағылдың баласы Орыс сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң көп ұзамай ноғай мырзалары өз елінен ақырындап Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон сахараларына көшіруге, башқұрт елін тастауға мәжбүр болды, - дейді. Бұл жеңіс қазақ хандығының жерін кеңейтіп, күш-қуатын, беделін арттырды. Тарихи деректемелерде қазақ ханы Хақназарды Қазақ, ноғай ханы деп атаған. XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай Одағы ішкі феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың және халық бұқарасының феолалдық үстемдік пен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569 жылдан соң өмір сүруін тоқтатты. Ноғай Одағына қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық жер аумағы қазақ хандығына бірікті Бұрын Ноғай Ордасының астансы болып келген Сарайшық қаласы да Қазақ хандығы құрамына өтті. Бұл қазақ хандығының , қазақ тайпаларының және қазақтардың этникалық жер аумағын біріктіру жолында жасаған жеңісті қадамдарының бірі болды. Сонымен қатар өз дәуірінде шығарылған немесе жаңғыртылып жырланған қыруар жырлар, Қырық батыр жыры сияқты үлкен эпостық мұралар қазақ мәдениетінің қазынасына қосылды. Ноғай Ордасының ыдырауы, оған қазақ тайпалары мен олардың мекендеген жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың батыс-солтүстік және солтүстік жақтарында түрлі өзгерістер тудырды. Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай Одағының ыдырауы, оның бір бөлігінің орыс патшасына бағынуы , шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті.
Қазан мен Астрахань хандықтарын Ресей қосып алғаннан кейін XVI ғасырдың екінші жартысында Ноғай Ордасы бірнеше мемлекеттік бірлестіктерге ыдырап кетті. Алдыңғы Кавказда Кіші Ноғай Ордасы, Ембі өзені жағалауында Алты ұлыс Ордасы құрылды. Белді Ноғай Ысмағыл мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай Ордасына бірігіп, 1557 жылы Орыс мемлекетіне өзінің тәуелді екендігін мойындады. Қалмақтардың шабуылынан кейін 1634 жылы ноғайлар Еділдің оң жақ жағалауына қоныс аударып, Кіші ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды.
Қорыта келгенде, XYI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай Одағы ішкі феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың нәтижесінде тоз-тоз болып, 1569 жылдан соң мемлекет дербес өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай Одағына қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық жер аумағы Қазақ хандығына бірікті. Олар қазіргі кіші жүзге-Алшын Одағының тобына Жетіру, Кердері, Керейт, Рамадан, Әлімұлы Қаракесек, Қарасақал, Кете, Төртқара, Шөмекей, Шекті және Байұлы Адай, Жаппас, Алаш, Байбақты,Қызылқұрт сияқты рулар бірлестіктері кіреді. Бұлардың көпшілігі – Алтын Орда дәуіріндегі ноғайлар.
Ноғай дәуірінің әдебиеті - XIV-XVI ғасырлардағы Ноғай деп аталған тайпалардың әдебиеті. Оны Алтын Орда заманындағы ноғай-қазақ әдебиеті деп те атауға болады. Кейін бөлек ұлт болған,, қазіргі Орта Азия халықтарының көпшілігі алғашқы кездерде Ноғай ұлысы саналып, әр түрлі аталып келген. Алтын Орда ыдыраған кезден бастап , бұрынғы күшпен біріктірілген Шыңғыс империясының берекесі кеткен кезде түрік, монғол ру-тайпаларының көптеген кіші-гірім одақтары құрылғаны мәлім. Міне, осы кезеңде, XIV-XVI ғасырлар арасында жасаған түркі ұлыстарының мәдени және жазба ескерткіштері Ноғай атанған тайпалардың мұрасы болып есептеледі. Ноғай-қазақ аталған , немесе кейін қазақ халқы атанып кеткен тайпалардың мәдени қазынасының негізгілері фольклор саласындағы туындылар, ақын-жыраулар поэзиясы, шежіре, қисса, дастандар, көне жазба әдеби ескерткіштер.
Ноғай атанып, кейін бір-бірінен бөлініп кеткен түрік тайпаларының көпшілігі өздерінің ноғай кезінде жырлаған шығармаларын мүлде ұмытқан, не оның ұзын-ырғасын, үзінді жұрнақтарын ғана сақтаған. Ал қазақ атанған ноғайлылар сол кездегі мол мұраға ие болып, көпшілігін жоғалтпай сақтап қалған. Кейбір шығармаларды қайта өңдеп шығарған. Сөйтіп, бұрын ноғай әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның төл әдебиеті боп кеткен. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар көсе және тағы басқа ертегі-аңыздар, Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер Қосай, Едіге, Қырымның қырық батыры және тағы басқа эпостық жырлар-сол ноғай заманының мұралары. Аталған жырлардың негізгі кейіпкерлері-ноғайдан шыққан адамдар. Әрбір жыр өз қаһармандарын ноғайлы батыры не ноғайлының атақты адамдары деп танытады. Мәселен, Қамбар батыр дастанында Қамбардың тегі туралы Қазақ емес, сарт емес, Қамбардың түбі-ноғайлы, делінген. Осы жырдағы Назым сұлудың әкесі Әзімбай – он екі баулы өзбектен дей келіп, оның елін де ноғайлы елі дейді. Сондай-ақ Ер Сайынның әкесі Бозмұнай да ноғайлының – жүз отыз жас жасаған қариясы, Қара Қыпшақ Қобыланды да ноғайлы. Естерекұлы Ер Тарғын мен Қоңырат елінің батыры Алпамыстың әкелері де Қалың ноғайлы елінен. Он сан ноғай Орманбет би заманында Қарабай мен Сарыбай деген бай болыпты деген сөздер Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында да кездеседі... Асылы, жоғарыда аталған жырлардың түп негізі, әуелгі нұсқасы сол ноғайлы дәуірінде пайда болып, кейін қайта жырланған. Бұл тұтас ноғайлылар өзара келісе алмай бөлшектенген кезде әр елдің жыршылары өздеріне лайықтап өңдеп, өз меншігіне айналдырған. Мысалы, Алпамыс жырын қоңыраттар, өзбек болып кеткен ноғайлылар, Қобыландыны – қарақалпақ ноғайлылары тағы басқалар өздерінше жырлап, кейін қалыптасқан ұлттарының рухани мүлкіне айналдырып жіберген.
Ноғайлы дәуіріне жататын қазақ әдебиетінің мол да құнарлы саласы – жыраулар мен ақындар шығармашылығы. Ежелден аттары әйгілі болып келген қазақ жырауларын ел ноғайлы немесе ноғайлыдан шыққан деп аңыздайды. Олар туралы бізге жеткен аңыздар мен жырларда бұл пікір айқын. Мысалы, Тоқтамыс хан тұсында өмір сүрген Ноғайлының Сұрғалтай оғлы Сыпыра жырауы XIV ғасыр, Жәнібектің тұстасы Асан қайғы мен Жиренше шешендер ноғайлы елінен шыққан. Ел аузында сақталған бір өлеңде: Тегінде ноғай-қазақ түбіміз бір, Алтай, Ертіс, Оралды қылған дүбір... - делінуі тегін емес. Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жыраулардың қай-қайсысы да ноғайлы елі атынан сөйлеп отырады. Олардың шығармаларында Ноғайлының ауыр жұрт, Орманбет би өлген күн, Он сан ноғай бөлген күн, Алаштан қазақ тараған, ноғайлыға қараған, жауға алдырмай ноғайлар, бір-біріне жараған, Ноғайдан қазақ бөлініп, үш жүз болып тараған... деген жолдар жоғарыда аталған жыраулар атынан айтылады. Шалкиіз Қара ханға, Ер Шобан, Темір биге толғауларында аталатын тоғыз батырдың бәрі де ноғайлының аты шулы, аруақты ерлері болып баяндалады. Демек, жоғарыда айтылған Сыпыра жырау, Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жыраулар жасаған XIV-XVI ғасырлардағы қазақ поэзиясы түгел дерлік ноғайлы дәуірі әдебиетіне жатады. Ноғайлы дәуірінде жасалған әдебиеттің тағы бір көрінісі ретінде қисса, дастан, шежіре және тағы басқа шығармаларды атауға болады. Бұл саладағы әдебиет үлгілерін ноғайлы немесе Алтын Орда билігіне дейінгі түркі халықтарының көне ортақ әдебиетінің жалғасы деп таныған жөн. Бұл дәуірдегі әдебиетте дидактикалық шығармалар да, тәржіма әдебиет үлгілері, шығыс классиктерінің (Фирдоуси, Низами, Науаи, Сағди және тағы басқалар) дастан, ғазелдері де өркендеп дамыды. Аударма арқылы Гүлстан, Бустан, Рустем дастан тағы басқалар классикалық туындылар ел арасына кең тарады.
Қорыта айтқанда, Ноғайлы дәуірінің әдебиеті – бағзы бір заманда Ноғайлы деп аталып жүрген туыс түркі елдерінің мұрасы. Ноғайлыларға ұйытқы болған және ноғайлы мәдениеті мен әдебиетінің негізгі мұрагерлерінің бірі – қазақ халқы. Ноғайлы дәуірі әдебиетінің негізгі туындылары басқа түркі тілдес халықтарға қарағанда қазақ арасында әлдеқайда толық сақталған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Түркі халықтарының тарихы. Қ. Аманжолов, Алматы, 2005 жыл

2.Қазақтың қысқаша тарихы. Н. Мыңжан, Алматы, 1996 жыл