Социалистік тәрбиенің басты міндеті

Қоғамда орын алып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастар білім беру ісін және ондағы жеке адамды қалыптастыру мәселесін түбегейлі өзгертіп, оның тарихи тамырын қайта қарап жаңғыртуды талап етеді. Өткеніміз бен болашағымыздың өркендеуіне жол ашады. Өйткені ұлт тағдыры, халқымыздың әл-ауқатының жақсаруы жас ұрпақтың білім деңгейіне, мәдениетіне, өмірде өз таңдауларын дұрыс жасауына, қоғамдық қатынастарға бейімделуіне де тікелей байланысты. Бұл көзқарастың білім жүйесінде жеке адамды қалыптастыруда өзіндік маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында (2007ж.) Білім берудің басты мақсаттарының бірі – жеке адамды ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық негізіне, білім алуды, дамытуды, қалыптастыруды қамтамасыз етуге жағдай жасау деп атап көрсетілді. Сондықтан осындай талаптарға сай білім беру саласының көп варианттық және көп деңгейлік ерекшеліктеріне орай, ұлттық тарихи дамуды, оның ішінде білім беру жүйесінің сапалық артуын, Қазақстан педагогика тарихының ұлттық даму мұрасын зерттей отырып қолдануды талап етеді. Осы орайда ұлттық тарих, мәдени мұра мәселелерін тілге тиек еткенде, ауыл, аймақтық білім беру саласы, мектептері ең басты өзекті мәселенің негізі ретінде көрініс береді [2].
Себебі қазіргі әлеуметтік - экономикалық жағдай аймақтық білім беру саласының барлық бағыт – бағдарларын, құрылымын, өткені мен бүгінгісін және болашағын айқындап алмайынша, білім беру жүйесін, оның ішінде аймақтық білім жүйесін ізгілендіру, әлемдік өркениет талаптарына жауап беру, табиғи, мәдени үйлесімді жеке адамды қалыптастыру,оны бүгінгі қоғамға бейімдеу, оқу - тәрбие жұмысының тиімді түрлері мен әдістеріне таңдау жасамай, оны енгізу мүмкін емес екендігін танытып отыр.
Қазақстанның тарихнамасында, оның ішінде білім беру саласының, яғни педагогика тарихы мәселесінде, қазіргі талапқа сай өз шешімін таппай отырған мәселелер жеткілікті [3]. Атап айтсақ, Қазақстанның білім беру саласында өзіндік орны бар тұлғаларды алып оның ұлттық тарихи дамумен қоса мәдени, білім беру саласындағы еңбектерін зерттеу арқылы тарихтағы ақтандақтарды жоюды мақсат ету қажеттілігі туындайды.
Осы мәселелердің бір шешімі ретінде Ыбырай Алтынсаринның ұлттық білім моделінің үлгісі бола алатын педагогикалық жүйесіндегі жеке адамның қалыптасуын зерттеудің ғылымға берері мол деп есептейміз.
Осыған орай, бүгінгі таңда болашақ ұрпақтың терең тарихи білімі мен саналылығын қалыптастыруда ұлы ағартушының педагогикалық жүйесінің ұлттық негіздегі өнегелі, мәдениеті жоғары жеке адамды тәрбиелеу мен қалыптастыруға үлгі екендігін атап көрсете отырып, ондағы білім саласына қысқаша сипаттама беру арқылы, жеке адамның қалыптасуы мен даму кезеңдерін айқындау мәселесі шешімін тапса, оның нәтижесі ұлттық және жалпы қазақстандық мектептердің оқу-тәрбие іс-тәжірибесінде пайдалануға толық мүмкіндік берері анық.
Соңғы жылдары жеке адамдардың бай тәжірибесі арқылы жинақталған білім беру ісіндегі мол тәжірибелерден бастау алған озық нәтижелер білім беруді жаңартудың тұғырнамалық негізі болғанына талас туындамайды.
Жаңа ғасырдың бүгінгі білім кеңістігіндегі жаңа талаптар тудырып, елімізде ұлттық білім жүйесі мәселесінің заман талаптарына, әлеуметтік сұраныстарға сай зереттелуі нақты белгіленіп отыр. Білім беру ісіндегі аймақтанудың жаңа үрдістік мән-мағынасын, сипаты мен бағыт-бағдарын айқындаушы дәйекті факторлар:
-Қазақстан Республикасының Тәуелсіз Егеменді мемлекет болып қалыптасуы;
Ұлттық білім жүйесінің әлемдік кеңістікке кіруге талпыныс білдіруі болып табылады [4].
Қазақстанның білім кеңістігінде бәсекелестікке қабілетті, жан-жақты тұлғаны тәрбиелеп, оқыту-білім беру жүйесінің басты міндеті.
Біз алып отырған Ы. Алтынсаринның педагогкалық жүйесіндегі жеке тұлғаның қалыптасуына арналған ғылыми әдебиеттер мен зерттеу жұмыстарын сараптау барысында байқағанымыз, осы уақытқа дейін Ы. Алтынсаринның педагогикалық қызметіндегі жеке тұлғаны қоғамға бейімдеу мәселесі нақты зерттеліп, белгілі жүйеге келмегенін көруге болады. Мұның өзі зерттеуге алып отырған тақырыптың өзектілігін нақты аңғартады.
Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын оның қоғамдағы жеке адамның қалыптасуына әсерін зерттеудің практикалық мәні зор. Тарихи кезеңдерде қалыптасқан педагогикалық тәжірибе білім беру жүйесінің даму элементі ретінде, жалпы білім беру жүйесінің қалыптасуына үлкен үлес қосары сөзсіз. Ы. Алтынсаринның педагогикалық жүйесінің даму ерекшеліктерін жекелеген педагогикалық қызмет бағыттары негізінде ашып көрсету, ағартушының мәдени-әлеуметтік өмірі мен рухани даму үрдісін терең ұғынуға кең жол ашады.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер, қарыштап өскен дәуір, халқымыздың бойындағы асыл қасиеттердің жандануын, ежелгі қазақ даласындағы ой-пікір, көзқарастардың көреген, тапқыр, зерделіліктерін көрсетуде. Оған Қазақстандағы алғашқы білім жүйесінің негізін қалаған Ыбырайдың, оның қызметі мен еңбектерінің, педагогикалық жүйесінің жаңа ұлттық негіздегі парадигма құруда маңызы зор. Оған дәлел ретінде Ыбырайдың үлгісін ұстанған шәкірттерінің: Ахмет Байтұрсынов, Қорғанбек Бірімжанов, Батырбек Бірімжанов , Назипа Құлжанова т.б. білім беру мен тәрбиелеу саласындағы қызметтерінде ұлттық идеялардың басым болғандығын айтуға болады. Дегенмен осындай ертеңді болжаған, сол қоғамға бейім азаматтар тәрбиелеген Ыбырай туралы пікірлер екі ұшты, қарама-қайшылыққа толы (шоқынды атануы, атеист болуы, т.б.). Сондықтан, Ыбырайдың көрегендігін, зиялылығын, қазақтың жанына қабыстыра отырып, сол кездегі ел басылары мен халықтың көңілінен шығып, салт-дәстүрлерден ауытқымай немесе оны ерекше бұра тартпай бала тәрбиелеу мен болашаққа қадам басқан ғұламаның еңбектері мен қызметінің дұрыстығын көрсету - бүгінгі күнде осы Ыбырайдың педагогикалық жүйесінің жеке адамды қоғамға бейімдеуінің өзектілігін туындатады.
Ұлы кемеңгер педагогтың ойлары мен аталы сөздерінің айтылғанына ғасыр өтіп кетсе де, бүгінгі қоғамымыз білімді де білікті жастарды қалап отырған шақта Ыбырай тәлімінің құндылығы күннен-күнге артып, мәртебесі биіктей түсуде. Ағартушы мұрасының құндылықтары әр туындысының соңында педагогикалық пайымдау түрінде беріліп отырады. Кәзір ұлы ұстаздың ой-пікірлерін, көзқарастары мен шығармаларын өнегелі тұлға тәрбиелеу ісінде әрекет арқылы өмірмен байланыста пайдалану, оқыту үрдісінде басшылыққа алу қажет . Салауатты болашақтың ұрпақтарына білім мен тәрбие беру ісінде жауапкершілікті сезініп, оқыту әдістеріне жаңа көзқарасты қалыптастыруды қажет етеді.
Оқытушыларды бағалағанда, - деп жазды Ы.Алтынсарин, олардың іске қатысы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың егістіктерінің бетіне шыққан жемістеріне, яғни оқушыларына қарай бағалау қажет.
Қазіргі жастар тәрбиесіне халықтың ұлттық санасын дамыта отырып, сапалы білімді бойларына сіңіру үшін, өткенге көз жүгіртіп, ғұлама-Ы.Алтынсариннің, тағы да басқа зейінділеріміздің еңбектерін саралап, талдасақ, соны –жаңа пікірге келіп, қоғамға, оның саясатына сәйкес бейімделер ұрпақтың кәдесіне жарар мәселелерді қозғаудан тақырыптың өзектілігі туындайды.
Бүгінде еліміз егемендік алып жеке дербестікке қол жеткізді. Оны әлемнің барлық мемлекеттері мойындап, халықаралық ұйымдарға мүшелікке қабылдады. Қазіргі ұлттық ояну, өзін-өзі тану, үйрену, халқымыздың тарихи-мәдени мұралары мен әдет-ғұрпы, игі дәстүрлі- салттарының қайта оралуы - бәрі де жан-жағымызға бағамдай қарауға, алдағы мақсат, міндеттерімізді айқындауға мүмкіндік жасап отыр.
Осы орайда елдің дербестігі мен оның өркендеп дамуының негізгі шарты - оқу-білім екені дау туғызбаса керек. Ілім-білім қай ғылымда да игілікті шаруа, қасиетті дүние болып есептелетіні белгілі. Халқымыздың сан ғасырлық тарихында бүкіл қоғамдық-рухани өмірінде әлеуметтік мәні бар ерекше орын алатын кесек тұлғалы, өрелі азаматтар аз болмағанын ойға салсақ, солардың бел ортасында көзге түсетіні Ы. Алтынсарин дер едік.
Ол шын мәнінде ағартушы, ұстаз, тамаша тарихшы, фольклоршы-этнограф ғалым, тіл білімпазы, осы күнгі әдебиетіміздегі жазылған ең алғашқы оқулықтың туындыгері, халық ағарту ісінің шебер ұйымдастырушысы. Демек "Сегіз қырлы, бір сырлы" дарын иесі. Егер мұның бәрін жинақтап айтар болсақ, Ыбырай - өзінің ақтық демі біткенше қалтқысыз қызмет еткен үлкен ақыл-ойдың, биік саналы сезімнің адамы.
"Қыран ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі",- дейді халық даналығы.
Бұл сөздің растығы Ыбырайдың өмір өнегесінен де байқағандаймыз. Өйткені оның өскен ортасы — халықтың сол кездегі озық ойлы зиялы қауымы, тәрбие алған мектебі — алды сонау атақты шешен Жиренше, Абыз, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке би, Байдалы, Досбол шешендердің мектебі, Асан Қайғыдан бастап Доспанбет, Жиенбет, Марқасқа, Ақтанберді, Үмбетей Дулат секілді дала даналарының мектебі.
Бұл болашақ ұлы ұстаздың нәр алған алғашқы қайнар бастаулары десек Балғожа бидің "үміт еткен көзінің нұры" — бала Ыбырай атасының замандас достары - Досбол шешен, Наурызбай, Мұғал би секілді дүйім жұртың назарын өзіне қаратқан от ауызды, орақ тілді үлкен ақыл-парасат иелерінің үлгі-өнегесін көріп өсті. Одан, әрине, ғибрат алды. Балқожа би Орынборда оқуда жүрген шәкірт Ыбырайды ел арасындығы дау-жанжалдарға төрелік айтуға, шешім қабылдауға баулып отырған. Соның бір шамасы ел аузына "Ыбырайдың айтқаны", "Ыбырайдың шешімі", "Ыбырайдың тоқтамы" деген тұрғыда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып тарап келеді. Мұны халық ауыз әдебиетіндегі шешендік өнерді, нәрлі сөз мұраларын өмір бойы зерттеп өткен фольклоршы-ғалым Б.Адамбаев өз еңбектерінде орынды келтіреді.
Ыбырай Алтынсариннің өз әкесі ерте қайтыс болғандықган, Қостанай өңіріне белгілі атақты Балқожа бидің тәрбиесінде өсті.
Ал Ыбырай 1857 жылы Орынбордағы жеті жылдық орыс-қазақ мектебін үздік бағамен бітіріп, әуелі атасы Балқожа биге хатшы, кейін Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады. 1864 жылдан өмірінің ақырғы күніне дейін (алғашқыда Торғайда мұғалім, кейін уездік басқарманың мектеп инспекторы болды) оқу — ағарту саласында аянбай еңбек етеді.
Ауыл — ауылдарды аралап, халықтан қаржы жинап, Торғайда, Ырғызда, Тобылда, Қостанайда, Красноуфимскіде орыс-қазақ бастауыш мектептерін ашады. Қостанай, Торғай, Ақтөбе өңірінде қолөнер училищесін, қыздар пансионатын, мұғалімдер мектебін ашып, бар күш-қайратын, ақыл-парасатын халық ағарту ісіне жұмсайды. Ыбырай Алтынсарин өз ойын іске асыруда екі бірдей кертартпа күшпен алысады. Оның бірі қазақ даласындағы Ислам дініне негізделген татарша оқу болса, екіншісі патша өкіметінің отарлау саясатына негізделген қазақ балаларына христиан дінінің зандарын оқытуды көздеген миссионерлік саясаты еді. Миссионерлік саясатты қолдаушылар мүмкін болғанша қазақ жастарын орысша оқыта отырып, өз ұлтының тілінен, дінінен, салт-дәстүрінен мүлде бездіріп, орыстандыруды көздеді.
Балқожа Жаңбыршы ұлы — Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болған, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында Орта жүз қазақтарының қоғамдық-әлеуметтік істеріне белсене араласқан адам. Балқожа өзінің немересін 1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға берді, сабақта жүрген Ыбырайға: Атанды сағындым деп шығарсың, сабаққа көңіл қойсаң басыларсың.
Ата-анаңды өнер білсең асырарсың "надан боп білмей қалсаң ах ұрарсың" деп сәлем жазды.
Демек, Балқожа би немересінің білім алуын, оның ішінде орысша білім алуын жақтаған прогресшіл адам болған. Патша үкіметінің көздегені осындай мектептер арқылы жергілігі әкімшілік орындарға қазақтың өзінен миссионер әзірлеу еді. Сондықтан оқушылар патшаның отаршылдық саясаты рухында тәрбиеленуі тиіс болды.
Бірақ жасынан-ақ зерек Ыбырай бұл мектептің оқу жүйесіне қанағаттанбады, дүние жүзі әдебиеті классиктернің В. Шекспирдің, И. Гетенің, Д. Байронның.т.б шығармаларын өздігінен оқып нәр алған.
Ыбырай атынан әлемге машхур болуына әсер еткен жағдай, сөз жоқ, сол заманның қиып-қыстау кезеңі, халықтың тарылған тағдыр - талабы. Ұлы ұстаз еліне қажетті бар байлықта бақыт та, жақсылық та оқумен, біліммен келетінін бір сәт жадынан шығармай насихаттады.
"Әлпештеген ата- енең қартаятын ...
қартайғанда жабығып, мал таятын,
ата- енең қартайса, сосын қолдан мал тайса,
тіреу де, сүйеу де- оқу-білім"
болатынын ұмытпауға шақырады.
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге...
Ыбырай атамыздың өлең жолдары әр ұрпақтың, бар буынның жадында жатталып қалған жан серігіндей. Ыбырай өлеңінің әрбір сөзі, әр жолы сонау бір балғын балалықтың бал дәуренін, алтын ұя мектебіміздің табалдырығын алаңсыз алғаш аттаған жас шәкіртік шағымызды еріксіз еске түсіргендей.
Міне, бұл күн бүгінге дейінгі тұтас бір ғасырдай уақыт өмір сүріп келе жатқан Ыбырай өсиеті, Ыбырай арманы, Ұлы ұстаздың ұлағаты.
М. Әуезов өзінің "Ыбырай Алтынсарин қазақ мәдениетінің зор қайраткері" атты мақаласында былай дейді. "Өткен ғасырды еске алсақ, көзге толық, көңілге медеу үш адамды айтамыз, олар кең Қазақстанның шалғай жатқан өлкелерінен шықса да бір туғандай сезілетін асыл жандар. Олар: үшеуі де үш мұрадай болған Шоқан, Ыбырай, Абай. Бұл үшеуі де заманында надандық түнегі басқан қараңғы сахарадан шыққан алғашқы елшілер, ізденушілер еді.
Ыбырай Алтынсаринді танып — білу оның өмір сүрген заманынан, өскен ортасынан алған тәлім тәрбиесінен басталады.
Педагогтың ізденіске, күреске толы өмірінің баршамыз үшін, әсіресе өмір босағасын енді аттаған жастар үшін ғұмырын халыққа арнаудың өшпес өнегесіндей танылуы біздер үшін ерекше. Өйткені ол өзіне дейін кемеріне әбден жеткен, бірақ шешімін таппаған бірсыпыра әлеуметтік мәселелерді бірінші болып қолға алып, іске асырды.
Ыбырайдың артында қалдырған рухани мұрасы аса бай және алуан жанрлы.
Ыбырай мұрасы оқушыларға мектеп оқулықтарынан, сондай-ақ әр кезде жарық көрген ағартушы шығармаларының жинақтарынан жақсы таныс. Ыбырай Алтынсарин мен Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров айтқандай: "Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болған" халқымыздың алғашқы ұстаздары.
Қазақ даласында бірінші болып мектеп ашып, жас ұрпаққа білім шырағын жағуы, ана тілінде оқыту секілді халық өмірінде бұрын-солды болмаған зор әлеуметтік мақсаттарды орындау Ы.Алтынсаринге әрине өз заманында оңайға түскен жоқ. Әйтсе де, халқын сүйген, ашық жарқын болашағына шексіз сенген патриот, жігерлі күрескер Ы.Алтынсарин: "Ал енді құдай басыма не салса да, мені күшімнің жеткенінше туған еліме пайдалы адам болайын деген негізгі ойымнан, талабымнан еш уақытта да қайтпаймын" деп Н.И.Ильминскийге сеніммен жазғандай, сан-сала қиындықтармен табанды күресе жүріп, әрі орыс достарының, әріптестерінің көмегін, ақыл кеңесін жүзеге асыра отырып, алдына қойған негізгі мақсатын орындады. Ы.Алтынсариннің осындай қажырлы еңбегі, күресі арқасында 1864 жылы қазақ сахарасының төрінде бұрын құлаққа шалынбаған жаңа әуен-балаларды білімге, өнерге шақырған қоңырау үні тұңғыш рет естілгені айдай анық. Бұл ұлы мақсатқа ғұмырын арнаған жас ағартушының осы жолдағы жеңісі, қазақ халқының өміріндегі әлеуметтік маңызды тарихи оқиға.
Ыбырайдың ағартушылық, демократиялық көзқарасында халық тағдырына қатысты ірі мақсат жатыр.
Елін надандықтан, қараңғылықтан құтқарып, жарық дүниеге-білім төріне алып шығу үшін қандай болмасын әділетсіздікке, зорлыққа, отаршылыққа,барлық жан-тәнімен қарсы шығып, тынбай күрес жүргізді.
Қазақ мектебі мазмұндық жағынан жаңарып, баюға бет алған бүгінгі тұста Ы.Алтынсариннің халықтық педагогика үлгілерінің жүйесін насихаттау барысында жүргізген жұмыстары ерекше талдауды қажет етеді.
Қазақ жастары, соңғы жылдары өз бойынан имандылық, кәсіпқорлық, үлкенге ізет, кішіге құрмет сезімдерін жоғалтып бара жатқаны белгілі. Әр ұлттың өзінің басқа ұлтқа ұқсамайтын тәрбие тәсілі болған "Оу,мынау нағыз қазақтың азаматы ғой" деп таңдай қақтыратын әрі инабатты, сыпайы, әрі сөз салмағын, мәнін білетін шешен, әрі үлкен — кішіге лайық, құрмет көрсете алатын көреген, іскер, еңбекқор, әрі қазақ ғылымын дамытып, дүние жүзілік арнаға көтере білетін терең білімді жігіттер мен қыздарды тәрбиелейтін кез келген сияқты.
Бұл тұғырда Ы.Алтынсариннің тәлімгерлік мұраттарына тереңдеп үңіліп, оның ой маржандарын іс-әрекетке пайдаланудың берері мол.
Ы.Алтынсарин қазақ хрестоматиясы оқулығының басында туған елінің "азбаған, талап тілегі біреу салып берген тор шеңбердің кыспағына сыя алмайтың ой-пікірі еркін халық" екенін айта келіп, "оның келешегі үшін сана-сезім жағынан, жалпы білім мен өнерді үйрету керек болып отыр" деген. Бұл ойын жүзеге асыру үшін бала тәрбиесінің сан түріне нұсқау беретін әңгімелер енгізген.
Адам баласының тіршілік ету көзі — еңбек. Ата-бабамыз "Еңбек түбі — зейнет", "Еңбек етсең емерсің", "А, құдай жас күнімде еңбек бер, қартайғанда дәулет бер" деп тегін айтпаған "Баланы 13 жастан отау иесі" деп, 15-тен әрі қарай атқа мініп, ел аралап, үлкендер арасындағы әр түрлі қоғамдық әрекеттерге қатысқан. Халық баланы осылай еңбек етуге тікелей мойынсындыру арқылы, шаруақор ел алдында, жауапкершілік сезімі мол ел азаматын тәрбиелеген.
Ы.Алтынсарин өрмекші, құмырсқа, қарлығаш", "Әке мен бала", "Бір уыс мақта". т.б. әңгімелерінде ерінбей істеген еңбектің пайдасы мол екенін көрсете келіп, жастарды халық өсиет еткен бейнетқорлыққа баулиды.
Ы. Алтынсарин - халықтың осынау терең мәнді тәрбие мұрасын оқулық бетіне түсіріп, мектеп қабырғасында да сабақтастыра дамытуға әрекет еткен тәлімгер.
Қазақ ежелден қиындыққа төзімді, сабырлы халық. Ауызекі сөйлеуде де, халықтың әдеби мұраларында да халықтың осы психологиялық ерекшелігі ерекше бағаланып отырғаны белгілі. "Сабыр түбі — сары алтын, сабырлы жетер мұратқа, сабырсыз қалар ұятқа" тәрізді мақалдар осыдан шыққаны анық. Ыбырай әңгімелерінде бұл тақырып адам баласының аса бір үздік қасиеті екендігі жақсы көрсетіледі. "Қанағат" әңгімесіңдегі Әзірет Әлінің "Толық байлық қанағат етуден табылады" — деуі, "Мұңсыз адам" әңгімесіндегі үстінде көйлегі де жоқ жарлының қанағатшылдығының арқасында патшаның сый-сыяпатына кенелуі — халқымыз мұра тұтқан осынау абзал қаситеттерді шәкірттеріне дәріптеуінің айғағы болса керек. Сонымен қатар кішіпейіл, мейірімді болу адам баласы үшін аса қаситетті екені белгілі. Қазақ мұндай адамдарды "жібектей есілген", "қыздай сызылып тұр", "түсі игіден түңілме" деген кестелі сөздермен бейнелеп отырған. Бүгінгі тәрбие жұмысында көп айтылатын имандылық, инабаттылық деген қасиеттеріміз де осылар. Ы.Алтынсарин әңгімелерінде бұл тақырыптар ұтымды көрсетті. Шие мен бала, "Мейірімді бала" т.б. әңгімелерінде кішкентай балалардың мейірімді бейнесі жан-жақты мүсінделеді. Ауруы жанын көзіне көрсетіп тұрса да, анасы үшін дыбысын шығармаған бала, құсты аяп, еркіндікке жіберіп, оны сатқалы тұрған балаға күнкөріс үшін ақшасын берген кішкентай қыз, әкесі үшін кесуге өз қолын ұсынған мейірімді қыз - бүгінгі мектеп баласын адамгершілікке үйретеді. Сондай-ақ, "Әдеп", "Надандық", "Қара батыр", "Жиренше шешен" әңгімелерінде ата-ана мен баланың арасындағы мейірім, махаббат, асыл сезімдер аса әдемі баяндалады.
"Шебердің қолы, шешеннің тілі ортақ", "Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ", деген мақалдарды өмірге әкелген қазақ халқының тіл шеберлігіне ілтипаты ерекше. Ы.Алтынсариннің шығармаларындағы "тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін" айтатын шешендік өнерге баулу халықтық педагогика үлгілерін тәлім-тәрбие саласында ілгері дамуы боп табылады. Өз елін, халқын жан тәнімен сүйген тәлімгер- ағартушы елінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын да ерекше қастерлеген.
Ыбырай Алтынсарин ұстаз - тәрбиеші ретінде алдына мақсат етіп қойған мәселелері: адамгершілік жас жеткіншектерді адал еңбекке тәрбиелеу, белгілі бір кәсіпке, өнерге баулу, адам бойындағы адалдық, достық, мейірімділік секілді асыл қасиеттерді ардақтау, үлкенді ата-ананы қадірлеу, өнер-білімді байлықты дәулеттен жоғары қою керек екенін, яғни ерінбей істеген еңбектің пайдасы мол екенін көптеген шығармаларында көрсете келіп, жастарды халық өсиет еткен бейнетқорлыққа баулиды.
Баршамызға етене таныс, әрі ыстық "Кел, балалар, оқылық!" - өлеңінің жазылғанына бір ғасырдан астам уақыт өтсе де, жас жеткіншектерді білімге, өнерге шақырған бұл өлеңнің маңызы бір кезде Ыбырай армандаған "өнер білімі бар жұртқа" - терезесі тең, шаңырағы биік мәдениетті, тұғыры биік тәуелсіз елге айналып отырған бүгінгі күнде де еш төмендеген емес.
Қайта халқымен бірге жасасып, ұлы ағартушының арман-сәлемін жақсы күндерге жеткізген бұл тарихи туындының бүгіні де, дәл бұрынғыдай.
Кімде-кім "біз өзімізді адал еңбегімізбен тіршілік етіп отырмыз дей алатын" болса — ол бақытты адам деп тегін айтпаған сияқты.
Ы.Алтынсарин педагог ұстаздарға: мектептердегі оқушыларды тазалыққа дағдыланатын, әр нәрсеге ақыл оймен қарай білетін азамат етіп шығаруымыз керек деп, - ашын көрсетті. Келешекте жас ұрпақ "азды —көпті білім алып, белгілі бір бағыт алып шығып, айналасындағы халыққа өздерінің тың, адал ақыл-ойларымен әсер ете алатын болсын деген мақсатымызды еске ала отырып, оқушыларды тәрбиелеу жағына көп зер салуымыз керек" деді: Бұл тұрғыдан біз білім ордасының кірпішін қалаған кемеңгер Ы.Алтынсаринның данышпан екенін көреміз.
Сонымен Ы.Алтынсарин "Қазақ деген жасанды мінезі жоқ, қарапайым халық, бірақ сол қарапайымдылығының өзінде оның көп жақсылығы жатыр", "Өз елімізге қолдан келгенше келешекте қызмет ету — біздің әрқайсымыздың борышымыз" — деп өз ойын ашық айтты.
Ы. Алтынсариннің педагогтік көзқарасынан да бүкіл әлемдік тәлім-тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни, шәкіртке жылы жүректі болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс тапқанын байқаймыз. Мысалы, өзінің екі кластық мектептердің меңгерушілеріне жазған нұсқау хатыңда ол: ...оқытушыларды бағалағанда олардың іске мәнді қатынасы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың біліміне қарап бағалау керек деп жазған еді, ал Н.И.Ильминскийге жазған хатында: ...Мен балаларды жазалауды сүйетін қатал адам емеспін. Бірақ тентек етіп өсірсек балалардың адамгершілік қасиетін бұзып аласың, -десе, "Жеміс ағаштары" атты әңгімесінде “тәрбиеде үлкен мирас” бар. “Ақыл-кеңесті алмасақ, анау тұрған қисық ағашқа ұқсап өсесің” деп, әке баласына берген ақыл ғибратын келтіру арқылы тәрбие жөніндегі көзқарасын білдіреді. Ол қазақ жастарын оқытып, тәрбиелеу ісін ең басты мәселе деп қарады. "Халық үшін қызмет ететін білімді адамдардың қатарын көбейту арқылы қазақ қоғамының мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып-тәрбиелеу ісінен артық ешнәрсе жоқ",-деп ой түйді. Адамның мінез-құлқының, жеке басының қалыптасуы тәрбиеге байланысты деп қараған Ыбырай Алтынсарин өзінің осы пікірін "Бақша ағаштары" деген әңгімесінде өте орынды келтірген. "Бағып-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым. Мұнан сен де ғибрат алғайсың; сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, ал сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы түзік кісі болып өсесің, бағусыз бетімен кетсең, сен де мынау қисық біткен ағаштай қисық өсесің",-дейді. Бұл әңгіме арқылы автордың педагогикалық көзқарасын айқын аңғаруға болады. Ыбырай, адам мінезін түзеп болмайды, сүйекке біткен мінез, сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасқа қарсы адамның жақсы, я жаман болуы тәрбиеге, өскен ортасының игі әсеріне байланысты; адам тағдыры адамның өз қолында, талаптануға, талпынуында, адал ниетпен еңбек етуінде деген қағиданы қуаттап отыр. Оның "Бір уыс мақта" деген әңгімесінде балаларды ұқыптылыққа тәрбиелеу мәселесі сөз болса, Асыл шөп деген әңгімесінде балаларды ұстамды, сабырлы етіп тәрбиелеу мәселесі жайында айтқандарының психологиялық астары терең. Осы әңгімеде Зылиха мен Бәтима деген екі қыз бір-бір жәшік жеміс көтеріп қалаға келе жатады, Зылиха аһлап-уһлеп, мазасыздана берсе, Бәтима ешбір сыр білдірмей, әзілдесуін қоймайды. Сонда Зылиха тұрып:
Сен неге мәз болып қуанып келесін, төбендегі жәшігің ауырлығы да менің басымдағыдан кем емес, өзің де менен күшті емессің... Мен жәшігімнің ішіне жеңілдететін шөп салдым, - дейді ақжарқын қыз Бәтима. - Ой, ондай болса шөбіңнін атын айтшы, мен де ауырымды жеңілдетейін, - дейді әлжуаз Зылиха.
Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын, аты Сабыр, - деп жауап береді Бәтима.
Сондай-ақ "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" әңгімесінде еңбекке баулиды, тәрбиелейді, ал "Жаман жолдас" әңгімесінде балаларды жолдастыққа, достыққа тәрбиелейді.
"Бай баласы мен жарлы баласы" - Ы. Алтынсарин творчествосының биік шыңы. Ол, біріншіден, ағартушылық, озық педагогакалық ой-пікірінің түйіні. Әңгіме оқушыны еңбек етуге, өмір сырын үйрене білуге шақырады, өмір мен табиғат өздігінен ештеңе бермейді, мәселе оны бағындыра білуде деген маңызды тұжырым жасайды. Екіншіден, шығарма автордың таптық түсінігін, қай таптың келешегіне үміт артатынын аңғартады. Әңгімеде екі кейіпкердің іс-әрекеті баяндалады. Екеуі — екі таптың өкілі, екі түрлі тәрбиенің жемісі. Билеуші таптың өкілі — бай баласы. Асан өмірге бейімсіз, бар ойлайтыны тамақ, бірақ тамақ табудың жолын білмейтін топас, қарны ашса жылайды, тамағы тойса есуастанып кетеді. Еңбекші таптың өкілі — Үсеннің іс-әрекетін автор сүйсіне жазады. Он екі жасар Үсен әлі ештеңе тыңдырмағанымен, келешегінің зор екенін танытады. Үсен қандай істі болсын "әкем айтушы еді" деп бастап, халықтың даналығына, оның бай тәжірибесіне сүйенеді. Жазушы Асан мен Үсенді салыстыра келіп, адамды дәрменсіз, қабілетсіз ететін — еңбексіздік, ал оны өмірі мен кездескен қиындықта жол тапқыш ететін — еңбек деген қорытынды жасайды.
"Бай баласы мен жарлы баласы" сол дәуірдің, қазақ халқының өмір көрінісін дұрыс бейнелейді. Одан біз көшпелі қазақ ауылын, оның мал шаруашылығын, мазасыз өмірін айқын көреміз. Алтынсариннің бұл әңгімесінің идеялық мазмұны терең екеніне орыстың сол кездегі озық ойлы адамдары да көңіл аударды. Н.Иванов деген журналист әңгімені орыс тіліне аударып, "Родник" журналының 1890 жылғы 6-шы нөміріне бастырды.
Ол өзінің хрестоматияға енгізген әдеби шығармаларының бәрін негізгі педагогтың ісімен тығыз байланыстыра білген. Яғни, хрестоматияға енгізген шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінен хабар беру принципі көзделсе, екіншіден, оқушыларды адалдыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, талаптылыққа тәрбиелеу, адамгершілік жақсы қасиеттерді олардың бойына дарыту көзделді, үшіншіден, жастардың, әсіресе, бастауыш сынын оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге тырысты. Мысалы, Ыбырайдың хрестоматияға енгізген "Қара батыр" ертегісінде жауынгершілік заманда түрікмендердің қолына тұтқын болып түскен Қара батыр деген жігіттің қарлығашпен дос болып, сол арқылы еліне хабар беруі, ел-жұртының қол жинап келуі, оны тұтқыннан босатуы баяндалады. Осы арқылы автор жастардың адамға деген достығын паш етіп, балаларды табиғатты қорғауға үндейді. Ал "Бай ұлы" атты әңгімесінде кедей-кепшілікке қайырымды бай баласының өз құрбысына астындағы атын түсіп беріп, баланың әкесінен бата алуы, сол батаның қабыл болып,-Бай ұлының асқан бай, аузы дуалы би болуы суреттеледі. Бұл жерде "Батаменен ер көгереді", "Баталы құл-арымас" деген халық қағидасы шығармаға идеялық арқау болып отыр.
Ыбырай "Ұлықпан әкім" әңгімесі арқылы ғылымның адам өміріне пайдасын насихаттауды мақсат етсе, Жиренше шешен, Тазша бала әңгімелерін ұсына отырып, оқушыларды тапқырлыққа тәрбиелеуді көздеген. Ыбырай өзінің "Таза бұлақ" әңгімесінде адамның көңілінің таза болуын дәріптесе, "Қыпшақ Сейтқұл" әңгімесінде "Еңбекпенен ер көгереді", мұратына жетеді, ал "қарашының басы жолда қалады", "ұрлық түбі қорлық" деген ойды қорытады. "Әке мен бала" әңгімесінде еңбекті дәріптеп, "Бай баласы мен жарлы баласында" жалқаулықты айыптап, аңғарымпаздықты, өнерге, еңбекке бейімділікті марапаттайды.
Шын мәнінде Ыбырай Алтынсаринның сол күнгірт заманда ұстанған педагогикалық ұстанымдары бүгінгі педагогикалық талаптармен үндесіп жатқанына ешбір дау тумаса керек.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Алтынсарин Ы. Үш томдық шығармалар жинағы. I том, А.,1975.13
2. Әбиев Ж.Жеке адамды жан-жақты жетілдіру.Социалистік тәрбиенің басты міндеті.-Алматы,1991.
3. Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалык ойлардын
дамуы (ХУ-ХУІІІ).- Алматы, 1995, 36 б.
4. Ақынжанов М. Қазақ ағартушыларының қоғамдық саяси көзқарастарының қалыптасуы. Алматы, 1955ж.
5. Ыбырай Алтынсарин тағлымы (әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер) А.,1991.
6. Абай. 2 томдық шығармалар жинағы. — Алматы. Жазушы, 1986
7. Адамбасв Б. Халық даналығы. Алматы, 1976
8. Алтынсарин Ы. Тандамалы шығармалары (құрастырған, баспаға дайындаған Сүлеймснов Б.) Алматы, 1955.(1968)
9. Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім Құдайбердіұлы. Құрастырып, баспаға әзірлегендер: Р.Башарұлы, Б.Иманбеков, А.Құсайынов, С.Ізтілеуова. Алматы, 2007 ж.
10. Алтынсарин Ы."Өнер-білш бар жұрттар" Алматы "Жалын" 1991.
11. Ахметов Ш."Қазақ балалар әдебиеті" "Мектеп баспасы" Алматы 19745.
12. Ы.Алтынсарин тағынымы", "Жазушы" Алматы 1991.
13. Абуова Н.А. Қазақстандағы индустриалды-педагогикалық кол-ледждердің дамуы (1991-2005ж.ж.): ...пед. ғ. к. –Алматы,2005
14. Акжаркенова Л.П. История создания и развития школ интернатного типа в Советском Казахстане (1917-1941 г.г.) - Алматы, 1967,С36.
15. Асфендияров С. История Казахстана.- А., 1993г.
16. Байзакова Е.М. Развитие методов обучения в истории начальной школы Казахстан ( 1920-1930 г.г.). -Алматы, 1965.-85с.