Танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері

Таным теориясы (гноселогия немесе эпистеминология) – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа қатынасын, қоғамдық тәжірбие негізінде іске асатын таным үрдісінің заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалар мен теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы.
Білімнің қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі- рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттейтін ілім- “таным теориясы” деп аталады. Таным теориясының басқа ғылым теорияларынан түбірлі айырмашылықтары бар. Ол білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдары, оның ақиқаттың жалпы шарттарының, объективтік қатынастарының қалыптасуы.
Дүниені танудың түрлі формалары болады. Ғылыми теориялық тану дегеніміз- дүниені меңгерудің бір формасы, мұның негізінде логикалық ойлау мен қорытындылауға қабілеттілік жатады. Ғылыми тану толып жатқан жеке жақтардан заңдылық шығаруға сипат табуға бағытталған.
Студенттер бойында кездесетін таным қабілеттіліктері –білімді өз сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнеленуі. Мұндай бейнелеу әрекеті аса күрделі үрдіс. Ол студенттердің сыртқы даңқы әрекетерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады. Студенттердің танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің оянуына түрткі болу- оқытудың негізгі мәселелерінің бірі. Студенттердің танымдық белсенділігі ал кезеңінде қабылдау, есте сақтау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Студентік өзіндік сезімдік танымы ( қалауы, ынтасы, әсерленуі) негізінде қабылданған білімі мен дағдысы, ертігі мен шеберлігі әлдеқайда нәтижелі әрі жемсті болады. Ақыл-ой әрекеттерінің кезеңмен қалыптасу теориясының идеясы мынадай:
Білім алу оқушылардың белгілі бір әрекеттер жүйесін орындауы нәтижесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекетін табиғаттан даяр күйінде алмайды, ол ойлауды үйренеді, ойлау операцияларын игереді. Оқытушының міндеті-осы үрдісті басқара білу, тек ойлау іс-әрекетінің нәтижелерін ғана емес, оны қалыптасу барысында бақылап отыру.
Ақыл-ой әрекеті сезімдік қабылдау негізінде алған жүйлі білімі арқылы қалыптасады. Оқу барысында, әрекеттердің белгілі бір жүйесін орындау кезінде оқытушылардың басқаруымен сезімдік қабылдау қабілеттілігін жетілдіріп отыруға асырылады. Студенттердің психикалық даму ерекшеліктері оқу әрекеттерінде жетекші қызмет атқарады. Оқу үрдісі студенттердің танымды белсенділігі мен құштарлығының қабілеттілігін арттырудың сан алуан түрлер бар.
Оқу – тәрбиелеу үрдісі оқытушы мен оқып-үйренушінің әр түрлі іс-әрекеттердің барлығы оқып-үйренушінің білімнің мазмұнын меңгеру мақсатында орындалады. Дидактикада осы іс-әрекет түрлерінің сипатына, жинақтау тұтастығы мен орналасуны көп көңіл бөлінеді. Білім оқытушыдан студентке беріліп қана қоймайды, оның шығармашылығын дамытуға жұмылдырылады. Өйткені оқыту әдісі белгілі білімді игеру үрдісі мен тікелей байланысты. Оқыту әдісі – оқытушы қолындағы өзіндік педагогикалық құрал.
Педагогикалық үрдісте оқып – үйренуші мен оқытушының арасындағы өзара әрекеттесу жүріп, ол әрекеттесу әр түрлі әдістер арқылы іске асады. Әдістерді анықтаумен классификациялаудың көптеген жақтары бар.
Б.Краевский “Оқыту әдісін оқытушы мен оқып үйренушінің біріккен іс-әрекетінің моделі, белгілі білім мазмұнын оқып-үйренушілерге игеру үшін беретін нормативті жоспары” деп түйіндесе, И.Лернер “ Оқыту әдісі оқып үйренуші мен оқытушының сатылы әрекеттесу жүйесі, мазмұнын игеруді ұйымдастыруға бағытты” деп тұжырымдайды. Дидактик В.Оконьнің пікірінше “Оқыту әдісі – сыналған оқып – үйренушінің жеке өзгерістерінің іске асыру мақсатында қолданылатын оқып - үйренуші мен оқытушының біріккен қызметі”. Сондықтан біз оқыту әдісінің сипатына мақсаты, ұйымдасқан игерілген әдіс, оқыту субъектілерінің әрекеттеу белгілерін жатқызамыз. Әдістерге технологиялық жағынан жақындау әдістің өнімділігін тиімді арттыру мақсатында бағытталған, яғни мұнда оқып – үйренушінің танымдық мүмкіндігі, жеке адамның белсенді танымдық қабілеттігі ескерілмейді.
Педагогикалық әдебиеттерде көптеген авторлар “методос” терминінің тәсіл деп түсіндіріледі. Ал үлкен советтік энциклопидияда “Әдіс” дегеніміз тәсіл деп көрсетілген. М.Данилов пен В.Есимотовтың “Дидкатика” кітабында “Оқыту әдістері –оқытушінің оқып үйренушілерге көмектесу тәсілі осы тәсіл арқылы білімді дағдыны игеру, оқушылардың көз қарасын қалыптастыру арқылы таным күштерін дамытады” деп жазылған. Сонымен авторлар әдістері көрме және дидактикалық деп топтай келе, педагогикалық, дидакткалық әдістер психологиялық басымдық көрсететінін көз қарас деп тұжырымдайды.
Кез-келген құрылыс элементті сияқты оқыту әдіснің субъективті және объективті бөлімі бар. Объективті бөлімі әртүрлі педагогтар қолданылатын кез-келген әдістерде кездесетін нақты ережелер:
заңдар мен заңдылықтар, ұстанымдар және мақсатқа қажетті бөлімдерден мазмұнынан, іс -әрекет формаларынан тұрады. Субъективті бөлім оқып-үйренушілердің жеке педагогикалық ерекшеліктері мен байланыстағы нақты жағдайлары.
Оқыту әдісін әр түрлі жағынан қарастыруға болады. Оқыту әдісі оқу үрдісінде өтетін оқу формасын, оқып-үйренушілердің білім логикалық игеруі оқуға үйрену тәсілдері. Осы құбылыстардың ішіндегі маңыздысы, білім мазмұны әдістерімен тығыз байланыста болып, оқып-үйренушілердің ойлау іс-әрекеттері сипатын анықтайды.
Оқыту мақсатында қолданылатын білім түрлері: терминдер мен ұғымдар, дәйектер мен деректер, заңдар мен тероториялар, әдістемелік білім және білімді бағалау.
Білімнің атқаратын бірінші қызметі: шындық өмірдің негізі – отологиялық Адам өмірімен қарым – қатынаста бола отарып, адамдар арасындағы байланысты жалғайды. Екіншісі, іс-әрекет мақсатын орындау мақсатында бағыттаушы қызметін атқарады.
Заңдылықтарды, құбылыстардың бір жақты дамуын біле отырып, заттар туралы алғашқы ұғымды қалыптастырады, қоршаған ортамен, адамдар арасындағы байланысты жалғайды. Іс-әрекеттің тәжірбие және танымдық нормаларын сипаттай отырып, білім өз қызметін ережелер, нұсқаулар, алгоритмдер түрінде атқарады.
Іс -әрекет тәсілдерін тәжірбиеде іске асырудың ерекше маңызы бар. Сондықтан тәжірбиенің екінші әлеуметтік элементі ақыл-ой іс- әрекеті тәсілдері арқылы белгілі бір индивидтерде жүре пайда болады. Бұл әдістер әрі танымдық, әрі тәжірбиелік мәселелердің нәтижесі арқылы туындайды да алынған білімнің қажетті деңгейін көрсете алмайды. Себебі, оған жылдамдық, жеделдету, т.б. тән. Содан келіп және басқа тәжірбиенің қажеттігін тудырады.
Білім түрлері мазмұны мен атқаратын қызметі мен қатар игеруге қажетті іс-әрекетпен де сипатталады. “Игеру” деп әлеуметтік тәжірбиенің объективті мазмұнының жеке адамның өсімдік мазмұнына алмасуын айтамыз. Ал білім ұғымының анықтамасының жалпы ғылыми және педагогикалық ерекшеліктері мыналар: әлеуметтік, ғылыми және оқу танымдық. Әлеуметтік анықтама шығармашылығы бойынша сипатталады. Дайын білім дегеніміз: субъектіге хабарламаны жеткізіп, объектіні сипаттап, оқып-үйренушіге біелгілі байланыстарды көрсету. Осы жағдай іс-әрекет тәсілдеріне де қатысты. Оқып-үйренуші дайынды түсіне алады, себебі оқып-үйренушіге әр бір жүрген жүрісі белгілі. Білімді игеру арқылы жаңғырту тәсілі оқып-үйренуші өзі ойлап табуы қажет. Өмірде жеке адамның білімі екі сапамен анықталады. Біріншісі – қоғамның деңгейіне сайкес өмірді жинақтап көрсете алуы. Екіншісі – тәсілдер құралы – іс-әрекеті шығармашылықпен іске асыруы. Біріншіге қажетті дайын білімді игеру тәсілдері: танымдық объектіні немесе таңдамалы хабарламаны, алынған хабарламаны еске сақтау, жақын ассоциялық жүйеге енгізу. Білімнің бұл түрі оқып-үйренушіге белгілі базалық білім көзіне негізделеді. Білім мазмұнының екінші элементін игеру басқаша іске асады, яғни белгілі іс-әрекет тәсілдерінің тәжірбиесі арқылы. Білімді осы іс-әрекет тәсілдері арқылы жаңғырту оқу үрдісінде дағды мен шеберлікке айналады. Ал дағды мен шеберлік жаңғыртусыз басқа іс-әрекет түрлі тәсілдерімен жанаса алмайды.
Оқып-үйренушілердің білімнің, дағдыларының, шеберлігінің сапасы мәселелерін өңдеу педагогикалық әдебиетте кеңінен қаралып, қазіргі уақытта білім, дағды, шеберлік сапасы әдістер арқылы жүйеленіп, әр түрлі белгілеріне қарай сипатталып жүр. Білім сапасының жүйесі – сапалық сипаттамалардың әрекеттескен жиынтығы, жеке адамның дамуы мақсатына жоспарлаған, шығармашылық әлеуетін ашуға бағытталған толық білім.

Танымдық қабілет әркімге тән

Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес оқушыларға бүгінгі таңда тиянақты білім беру үшін олардың танымдық қабілетін басты мақсат болып отыр. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеу-әр мектептің міндеті. Сол себепті білім мазмұнын оқыту әдістерін, түрлері мен құралдарын, әдістемелік жүйені жаңа сапалық негізінде қайта құру қажеттілігін естен шығармағанымыз абзал. Білім мазмұны ақпарат көзі ғана болып қоймай, оқушылрадың өздігінен білім алу құралына айналуы керек. Бұл мақсатқа жету жолында пән аралық байланыс, оқушылардың өзіндік танымдық белсенділігін дамытуға арналған дәстүрлі және дәстүрлі емес сабақтың түрін, өзгертіп отырып нәтиже беретіні сөзсіз. Педагогикалық ахуалға байланысты оқытудың дара және ұжымдық түрлерін біріктіру, оқу құралдарын дұрыс пайдалана білудің де маңызы зор.
Соңғы кезде оқушылардың танымдық ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға көп көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер бар. Бұл мәселелер төңірегінде әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, ғылым –педагог Л.Занков: “ Оқыту- оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет”, -десе, көрнекті психолог Л.Выготский: “Жақсы оқыту деп, баланың дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады” деп тұжырымдайды және оқу-баланың өзінің танымдық белсендігі екендігін анықтайды.
Ш.Уалиханов атындағы университеттің профессоры, педагогика ғылымы кандитаты Қожабаев Қайыржан өзінің “Матиматиканы оқыту әдтері” еңбегінде пәнге танымдық қызығуды дамытудың үш шарты бар деп көрсеткен: біріншісі –мазмұнның жаңартылуы, бұрын жария етілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған материалға тарихи бағдар беру, ілімнің практикалық мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау, екіншісі - өз бетінше жұмыс істеудің әр қилы түрлеріне негізделген, проблемалық тұрғыдан қолға алған материалды зерттеуге және оқушының шығармашылық, практикалық жұмыстарына бағытталған оқыту тәілдері, үшіншісі – оқушының қабілетін ұштау, мұғалімнің оқушыға көмек беруге дайын тұруы, олардың күш – мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылығы мен адалдығы, балаларды көтермелей білу, сондай – ақ оқушылырдың өзара бәсекесіне көмек көрсете білу қасиеті.
Оқушылардың танымдық белсенділігін, ізденімпаздығын арттыру үшін оқу үрдісі оларды қанағаттандыратындай ұйымдастырылуы қажет. “Жүз рет естігенше, бір рет көрген артық”деп бекер айтылмаған. Соңғы кезде теледидардан беріліп жүрген “Не, қашан, қайда?”, “Брейн-ринг”, “Ғасыр көшбасшысы”, “Интелектуалдық казино”, “Жұлдызды сағат”, т.б. бағдарламаларды әр пән бойынша қолдану әдістемелері баспа сөз бетінен орын алып отыр. Осы озық тәжірбелерді әр мұғалім қолдана білсе, оқушыларды өз пәніне деген қызығуын тудырады және танымдық қабілеттерін дамытады.
Танымдық қабілет әркімге тән. Тек оны дамыта білу - әр ұстаздың міндеті. Сондықтан, дайын ақпараттық фактілерді, заңдар мен ережелерді беріп қоймай, оқушыларды өз бетінше іздендіретін, алған білімдерін тұжырымда алатын оқу материалдарын беру қажет. Сонымен бірге мұғалім мен оқушының арасында ұжымдық қарым-қатынас, бір-біріне деген сыйластық болған жағдайда ғана оқыту өз нәтижесін береді.