Радиоактивті қалдықтар

Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі-радиациялық ластану болып қалып отыр.Радиоактивті ластанумен күресу тек алдын алу сипатында ғана болады.Себебі табиғи ортаның мұндай ластануын нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдістері де,басқа да механизмдері де жоқ.Қоректік тізбек бойынша тарала отырып(өсімдіктерден жануарларға)радиоактивті заттар азық-түлік өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп,адам денсаулығына зиянды мөлшерге дейін жиналуы мүмкін.
Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері жасалды.Семей полигонында 1949-дан 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс,оның 90-ы ауада,345-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізілген.
Олар Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық ластануына әкелді.Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльдан кейінгі ең үлкени иондаушы сәулелену дозасын алған.Радиациялық әсерге байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989жылға дейін құпия сақталып келді.Ресми емес көздердің мәліметтеріне сүйенсек лейкемиядан қайтыс болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.
Қазақстан территориясында радиациялық ластану себептеріне мыналар жатады:Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары,радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық өнеркәсіп орындары,ғаламдық жауындар,халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатында жасалған жер асты ядролық жарылыстар,табиғи радиоактивтілік,радиоактивті қалдықтар.
Семей ядролық полигоны.1995ж.Шығыс Қазақстан облысының Орталық бөлігіндегі жүргізілген аэрограмма,спектрографиялық суреттер жер бетіндегі цезий-137 активтілігі 65-100 мкр.сағ. болғанын көрсетті.
Кейбір жерлерде 120-500мкр.сағ.байқалған.Зайсан көлінің Оңтүстік Батыс жағалауында цезий 137 радиациялық фоны 120-150 мкр.сағ. құраған.
Бұрын жүргізілген ядролық жарылыстар табиғи сулардың, тек ядролық полигон зонасында ғана емес, оған жақын жатқан территорияларда да қалыптасуына теріс әсер етеді. Стронций-90 нң көп мөлшері Сарыөзек жылғасы мен Мұржық тауының етегінде Мұржық және Дегелең аймағында байқалған. және белсенділіктің жоғары деңгейі Семей облысының Қайнар селосында, Абыралы колхозындағы барлық дерлік құдық суларында анықталған. Сонымен қатар,Семей қаласының оңтүстікке қарай, Тарбағатай маңында су алмасу белсенді жүретін аймақта- және белсенділік салыстырмалы түрде төмен болған.
Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатындағы жер асты ядролық жарылыстар.1995 жылға дейін Қазақстан территориясында әскери полигондардан тыс 32 жер асты ядролық жарылыстары жасалған. Олар әр түрлі халық шаруашылық міндеттерін шешу үшін, соның ішінде жер қыртысын сейсмикалық зерттеулер,Каспий маңы ойпатында тұзды мұнараларда жер асты суларының ластану дәрежесі және мониторингі бойынша ешқандай жұмыстар жүргізілмеген.
Радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық кәсіпорындар.Қазақстан территориясының техногенді қызмет әсерінен радиоактивті ластануы уран өндіру кен орындармен,ядролық зерттеу және энергетикалық құрылғылар,полиметалдық, мұнай және газ кен орындарындағы өндіру және өңдеу жұмыстарымен байланысты.Бұл жұмыстар уран-радий және торий қатарының элементтерінің әсерінен радиоактивтіліктің жоғары болуымен сипатталады.Республикамызда 80000-нан астам иондаушы сәулелер көзін пайдаланатын 800-ден астам кәсіпорындар жұмыс істейді.Олардың жалпы белсенділігі 250 мың кюриден астам.Аталған иондаушы сәулелер көздерінің жалпы санынан, шамамен 20000 өндірістен шығарылып, кемілуі қажет.
Зерттеулер нәтижесінде Шығыс Қазақстан облысында 1995 жылы бірқатар аномалиялар анықталған. Үлбі комбинатының өнеркәсіп территориясында 15 радиоактивті ластану учаскелері табылып, оның 13-і жойылды.Маңғыстау облысында Иранға жөнелтілетін металл қалдықтарының радиоактивті дастануы анықталды. Жамбыл облысында Нодорос АҚ-да 1995 жылы ылғал өлшегіштің нейтронды сәулелену көзі жоғалған. Кәсіпорында комиссия құрылып, бұл жағдайдың себептерін анықтау мақсатында тергеу жұмыстары жүргізілуде. Солтүстік Қазақстан облысының территориясында Смирнов поселкосінің элеваторынан қуаты 200-300 мкрсағ. иондаушы сәулелер шығаратын құралдар табылған. Павлодар облысының құрылыс кәсіпорындарында кейбір құрылыс материалдарының түрлерінің радиациалық сапа сертификаты жоқ. Қарағанды облысында кәсіпорындар иондаушы сәулелердің көздерінде кезінде жоюға арналған приборлары мен аппаратураларымен қамтамасыз етілмеген. Семей облысында кедендік бақылау жүйесімен бірлесе отырып жүргізілген тексеру нәтижесінде Қазақстан территориясынан сыртқа радиоактивті ластанған сым кабельдерінің шығарылуының 3 фактісі тіркелген.
Радиоактивті қалдықтар. Қазақстан территориясының табиғи радиоактивтілігі оны құрайтын метереологиялық әртектіліктің түзілуімен генетикалық байланысты.Сонымен қатар уран, радий мен торий қатарының элементтерімен және космостық сәулеленумен байланысты. Ірі су қоймаларының акваторияларында 6-8 мкрсағ. болса, граниттік массадан тұратын территорияда 50-60 мкрсағ. құрайды.
Космостық сәулелердің жалпы табиғи радиациялық фондағы үлесі 3-8 мкрсағ. 1995 жылы зерттеулер нәтижесінде Көкшетау облысының Арықбалық және Сарытүбек мекен-жайларындағы барлық ғимараттарда радиоактивті газ радонның жоғары концентрациясы анықталған. Мысалы, Арықбалық селосында екі балалар бақшасы жабылған.
Елімізде үкіметтік емес экологиялық ұйымдардың қызметін саяси, құқықтық негізде дамытуға да қолайлы жағдайлар жасалуда. Қоршаған ортаны қорғау, туралы Экологиялық сараптау туралы заңдарда жұртшылықтың қатысу ережесі, ақпарат туралы негіздер қаланған. Республикамызда 200-ден астам үкіметтік емес ұйымдар қоршаған ортаны қорғау, экологиялық білім беру, радиациялық қауіпсіздік, экологиялық ағарту сияқты бағыттарда жұмыс істейді.
Қалалардағы ауаның ластануы, жердің тозуы мен шөлейттенуі, өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың көбеюі, жер асты және жер үсті су көздерінің ластануы, Ертіс, Жайық, Талас, Сырдария, Іле, Шу өзендерінің ластанған сулары негізгі экологиялық мәселелер болып отыр. Ауаның ластануы 15 қалада нормадан асып өткен, Өскемен, Ленинагор, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Ақтау, Теміртау, Шымкент, Тараз, Петропавл, Қарағанды т.б. бұрынғыға қарағанда қазір үлкен деңгейде болып отыр. Арао өңірінің 59,6 млн.ғажері азған. Сонымен қатар көтерілген тұзды шаңның ағынадары 300 шақырымға, ара қашықтығы 500 шақырымға дейін таралып жатыр. Республикамызда 20 млрд. Ионнадан астам өндіріс және тұрмыс қалдықтары жиналып қалған. Жыл сайын 14 млн.куб.м тұрмыстық және 700 млн. тонна өнеркәсіптік қалдықтыр, олардың ішінде 84 млн. тонна уландырғыш т.б. жиналады. Сонымен қатар зауыт, фабрикалар өңдеген рудаларын өндіріс қалдықтарының 1-18 үйіндісі жалпы көлемі 56 млн. текше метрді алып жатыр, радиактивті фоны 35 мкрсағаттан 3000 мкрсағатқа жетіп, халық денсаулығын бұзуда.