Фома Аквинский философиясы мен схолостикасы

Августин теориясы патристика дәуіріне жатады, ІХ ғасырдан жалғасып келе жатқан шіркеудің әулие әкелерінің қызметі. Одан кейінгі дәуір схолостика атауына ие болды және құдайға сиынудың философиялық мәселелеріне ерекше көңіл бөлумен негізделді. Бұл кезеңнің жарық өкілі Фома Аквинский (1225-1274) болды. Егер Августин Платонға сүйенсе, Фома Аквинский Аристотель философиясына негізделді.
Фома Аквинскидің тапсырмасы білім мен діни сенімді теңестіруден тұрды, ол кейін Коперниктің гелиоцентрлік жүйесінің талқылауындағы католик шіркеуі үшін күрделі мәселеге айналды. Фома Аквиский білім мен діни сенім облыстарын шектей бастады, сол арқылы Фома Аквискидің «Сумма теологии» атты басты шығармасында табиғат патшалығы мен байлық патшалығы шектелу құралына айналды. Фома Аквискидің иерархиялық қағидаларына сәйкес қолдануларында табиғат байлық патшалығы үшін бастапқы деңгей қызметін атқарады, ал ол өз кезегінде Құдайға апарады. Құдайға қосылу мистикалық экстаз сәтінде интеллектуалды сезім негізінде болуы мүмкін. Сөйтіп, орта ғасырлық білім мен діни сенімділік соммасы үлкен бір ғимарат ретінде бейнеленді.
Фома Аквинский Құдай тұрмысының бес негізін ұсынды: 1) қозғалыс қозғалыссыз бірінші қозғаушының бастауы; 2) себептілік пен зерттеу тізбегі мәңгі болуы мүмкін емес – яғни, бірінші сепептілікті анықтау қажет; 3) өмірде кездейсоқтық басты бола алмайды, қандайда бір қажеттілік болуы қажет; 4) барлық заттар өз ерекшеліктерімен өзгешеленеді, бірақ бәрінен жоғарғы бір зат болуы қажет; 5) өмірдегі жалпылық Құдайды бастау негізінде қарастырады.
Мұнда Фома Аквинский Аристотельдің себептілік тұжырымдамасын қолданған, қозғалыс және жалпы себептілік туралы айтқан. Қажеттілік туралы үшінші аргумент себептілікке негізделеді, ал Фома Аквинскидің барлық жүйесі негізделген төртінші аргументте иерархия себептілігі жатыр.
Августинмен келісіп, әулие Фома жамандықты нақты емес деп хабарлайды. Құдай өндірген тұрмыс байлық, ал адамның еркіндігіне негізделу жамандық. Яғни, өнегелік мақсаты Құдайға бағытталу, ал рахат оның жетілуінде болады. Құдай байлығы – жақсылықтың қажетті жағдайы. Бірақ, Августинға қарағанда, Фома іс-әрекеттің моральді бейнесі қорғаушылыққа әкеледі деп санады.
Адамда Құдай ұят ретінде бейнеленген. Қандай ұқсас түсініктер бүкіл тарихтан өтуде: Сократтағы шайтан, стоиктардағы данышпандар, христиандағы Құдай.
Аристотельге сүйене Аквинат жақсылықты саналы және әділетті деп бөлді, бірақ хрестианин ретінде сенімділіктіде қосты – сенім, дін, махаббат оларды ең жоғары деп санады.
«Схоластика өз-өзін нақты білімдегі кемшіліктері үшін логикалық қалыптасуларды таңдау кезіндегі ойшылдығымен мәртебеледі және де атақты механикалық комбинация арқылы, логикалық процесстермен жаңа танымдар жасаса болады деп бекітті».
Схолостикаға қарсы мистикалық бағыт дами бастады. Атақты неміс мистигі Майстер Экхарт (1250-1329) Фома Аквинский ғылымының әсерінде болуына қармастан, өліміне екі жыл қалғанда Кельндегі діни соттан қаша алған жоқ. Оның көз қарасына сәйкес, барлық шындық толықтығы жан тереңдігінде пайда болады және оған сыртқы орта арқылы емес дінге сенім арқылы келеді. Мұнда адам микрокосм емес, Құдай секілді микротеос болып келеді. «Құдай біздің жанымызды жарықтандырады » деген мистика Гегель тартылуда. Бұл идеалистикалық пантеизм және ол неміс мистикасының негізі. Құдай сиқырлы бір сезіммен толықтырылады және де ешбір анықтамаға берілмейді. Экхарттың құдайға сенімін ежелгі үнділердің Бірлігімен, ежелгі қытайлардың даосымен, ежелгі гректердің Тұрмысымен сәйкестендірсе болады. Бұл негізден бас тарту күнә болып келеді. Кунәнің жою құдай сеніміне қайтып оралу деген сөз. Діни сенім сыртқа іс-әрекеттерден байқалуы қажет. Діни догматтарды Экхарт құдай шындығының сезім бейнесі деп түсінді. Экхарт бойынша, өмір мақсаты – құдайға сенім, жанның құдайға қосылуы. Реформация европалық Қайта өрлеудің құрамдас бөлігі және қарсылық этикасының құрастырушысы.
ХІV ғасырда схолостикада философия мен ғылыми білімді теологиядан босатуға бағытталған ағын пайда болды. Мұнда Дунс Скоттың (1266-1308) ғылымды өз алдына жекешеленуін қамтамасыз ету мүмкіндігін, Роджер Бэконның (1214-1294) орта ғасырдағы алғашқы табиғаттың эмперикалық танымдылығы туралы сөзін, сонымен қатар Уильям Оккамның (1300-1349) номинализм бөлімін жатқызсақ болады. Философия біртіндеп діни сенімділіктен алшақтай бастады.
Схоластика дәуіріндегі философияның мәселелері діни тапсырмалардан шықты, бірақ уақыт өткен сайын діни қораптағы философиялық мәселелер шыға бастады. Осылардың бірі – нақты ой барының дәлелі антикаға келіп тақалуда. Осыған байланысты орта ғасыр философтары реалистер мен номиналистерге бөлінді. Орта ғасырда ой адамға байланыссыз заттардың өзінде пайда болады немесе универсалий деп аталатын пікірді жақтаған реалистер мен ой адамның миында қалыптасады деген номиналистер арасында айтыс туындады. Бұл айтыс антика негізінен шығып, Жаңа заманның объективті және субъективті идеалистерінің айтысына айналды.
Реалистер мен номиналистер арасындағы айтыс схоластиканың негізгі тапсырмасын шешуге алып келді, яғни діни сенімді нақтылау және құдай тұрмысын дәлелдеу. Бұл қадам сәтсіздікке ұшырады, номиналистердің патристика кезеңіндегі Құдайға мистикалық табиғи сенімнің жоқ деген ойы, діни сенім мен ойды теңестіру мүмкіндігін болдырмады. Сонымен қатар номинализм Құдайға деген сенімнің негізін жойып, философияны діни сенімнен босаты.
Орта ғасыр шеніндегі басты доктарина христианства болды. Бірақ уақыт өте оның деңгейі төмендей бастады. Бұған католиктағы жаңашылдық себеп болды, өйткені индульгенция шығарылу халықтың қарсы шығуына әкелді, діни сенуші оны сатып алғаннан кейін өз кунәсінан айырылған деп саналды. Иезуит ордені еретиктер мен инакоойлаушыларындағы гонениямен атақты болды, ал инквизиция қатаң шарттарымен қорқыныш туғызды, ол қинаудан басталып, отқа жағумен аяқталды.
Шіркеу қызметіне риза болмаған қарсы шығушылар, хрестиан дінін тазалау бағытының жетекшісі болғанымен, католиктердің дағдарысын дайындады. Схоластика аяқталуы мен Жаңа заман басталуында Николай Кузанскиға (1401-1464) сәйкес келетін философия скептизімі күшейе түсті. Оның шығармаларындағы сол кезге әйгілі, пантеизм, бекінісі: «Олар оның ішінде сияқты, Құдайда барлық заттың ішінде».
Орта ғасырларда философия қызметтік ролді атқарды. Орта ғасыр философиясының шектеулігін Гегель былай түсіндірді: «...грек философиясы еркін ойлады, ал схоластика шектелді, өйткені соңғысы өз мазмұнына шіркеу мәліметтерін алды».
Орта ғасырлық философияның негізгі екі шыңы неліктен бір-бірінен соншалықты – бір мың жылдыққа алшақ болды ? Өйткені Августин орта ғасырлық философиядағы антикалық философия позициясы әлде қайда күшті кезінде өмір сүрді, және де Августинге әсер еткен неоплатонизм, мәдениетті ойдағы активті және әсерлі бағыт болды. Бұл философия мен діннің ең алғашқы жемісті синтезі болды.
Орта ғасырлық философияның екінші бір көз қарасы, шіркеулер әлсіреп, тағы бір философия мен діннің жемісті синтезін құрастыру кезеңінде пайда болды. Бұған Аристотель әсері дәстүрлі түрде күшті болған, европа философиясы мен араб философиясының мысалы, және де антикалық мәдениетке жалпы және жеке қызығушылықтың пайда болуы, Қайта өрлеу дәуіріне бағытталған ішкі динамиканың өзіндік дамуы итермеледі. Сондықтанда орта ғасыр европа философиясының екі мәдени шыңы оның басы мен аяғына келгені таңқаларлық емес.
Жалпы, орта ғасырлық философия христиандар мен исламдар көтерген, мәселені шешуге бағытталған антикалық философияның қалдығы болып келеді. Мәдениеттегі діннің басты ролі философия дамуындағы өзіндік дөңгелегін құрып, діни философия деп аталды.