Болмыс және материя ұғымдары

«Болмыс» ұғымының және болмыс жайындағы ілімнің (онтологияның) төңірегінде философияда ежелден бері және қазірде де қызу пікірталас болып келеді, өйткені болмыс мәселесі дүниеге көзқарастық және методологиялық басты проблемалардың бірі болып табылады.
Болмыс проблемасының мәні неде? Не себепті көптеген философтар оны өздерінің философиялық ой пікірлер системасының негізгі мәселесі деп санайды? НЕ себебті құдайдың болмысы, яғни ол бар ма, әлде жоқ па? – деген сұрақтың төңірегінде ғылыми көзқараспен діннің арасындағы ымырасыз күрес жүріп келді? Осы және осы сияқты басқа да алуан түрлі сұрақтардың жауабын табу үшін болмыс ұғымының философиялық мән мазмұнын ашып көрсету қажет.
Ең кең мағынада алғанда, болмыс бүкіл шындық дүниенің қамтитын шегіне жеткен жалпы ұғым – философиялық категория болып табылады. Болмыс дегеніміз бұл дүниеде өмір сүретіннің бәрі: материалдық заттар да, құбылыстар мен процестер де , қатынастар мен байланыстар да, яғни бәрі – бәрі. Тіпті адамның қиялы, ертек, аңыздар, ауру адамның сандырағы сияқты рухани өмір көріністері де болмысқа жатады. Болмыс сияқты философиялық категориялардың барлығы: материя, сана, сапа, сан, құбылыс, кеңістік, уақыт, себеп, салдар т.б.Материялдық субстанцияның сапалық біртектілігі жөніндегі түсінік дүниенің миханистік ұғымының негізі болып келеді. Ньютон механикасының заңдары табиғаттың универсалды заңдары ретінде, табиғат пен қоғамның барлық басқа заңдарына байланысты болатын болмыстың іргелі принциптері ретінде қарастырылады.
Материализмге атомдық теорияға қарама-қарсы сіубстанцияретінде түрліше идеялистік теориялар пайда болып, олар дүниенің ең жалпы негізі ретінде құдайдың жаратушылық идеясын дүниежүзілік ақыл-ой немесе ой абьсолюттік рух идеясын т.б. ұсынады. Сөйтіп идеялизм мен дүниенің табиғи ғылыми түсінігін ардайым жалған қияли уағыздармен ауыстырып, адамның санасын шатастырумен болады. Бұған қарама-қарсы материялист- философтар құбылыстардың табиғи себептерін ашып көрсетіп, олар матеия қозғалысының обьективтік заңдарының проектінің нәтижесі екенін түсіндіру мақсатын көздеді.
2. Материяның ғылыми философиялық ұғымының қалыптасуы.
Алайда жаңа ашылған құбылыстарды түсіндіруге механикалық заңдарды қолдануға болмайтынын идеялистік философиялық өкілдері материяның сақталу принципінің бұзылуы материяның жойылуының айғағы деп түсіндірді. Материялистік көзқарасты дүниенің механикалық көрінісі мен тепе-тең санаға олар матеиализм енді жоққа шықты деп мәлімдеді.
Ал шындығында ашылған жаңалықтар дүниені түсіндірудің метафизиклық принциптерін теріс екенін ғана дәлелдеді. Дүниені миханикалық жолмен ғана түсіндірудің теріске шығара отырып, бұл жаңалықтар материя туралы диалектикалық – материалистік ілімнің ақиқаттығын көрсетті. Материализм қорғаушы материя ретіндегі дүниенің белгілі бір адам айтқысыз неғұрлым күрделі сипаты барлығын емес, электромагниттік сипаты барлығын емес механикалық сипатты барлығын таныптцы мыс деу деп жазыпты. В.И. Ленин әрине басынан аяғына дейін жалған сөз атомның бөліміне беретіні оның таусылмайтындығы материяның және оның қозғалысының барлық формаларыныңөзгергіштігі әр уақытта диалектикалық материализмнің тірегі болып келеді.
Материя құрылымының біртекті еместігі және оның сарқылматындығы туралы, оның қозғалысындағы алуан екендігі тура ғылыми деректерге сүйене отырып В.И.Ленин материяның жалпыланған философиялық ұғымын тұжырымдады. Материя дегеніміз адамға оның өзінің түйсігі арқылы мәлім болатын біздің түйсіктерімізге тәуелсіз бола тұрыа сол тәуелсіздігіміз арқылы көшірмесі сүйреті сәулесі тиүсетін обьективтік реялдықты белгілеу үшін қолданылатын философиялық категория.
Материяның бұл анықтамасы философияның негізгі материялистік шешімі мен тығыз байланысты. Мұнда біздің біліміміздің обективтік қайнар көзі болып саналатын матенрия және оның танымдылығы аталып көрсетілген Сонымен бірге диалектикалық материялизмінң бұрынғы философиялық системалардан айырмашылығы сол диалектикалық материялизм материяны оның белгілі бір нақты түріне заттардың бөлшектеріне сезім мен қабылданатын денелерге теңемейді.
Материя дегеніміз кеңістік пен уақытта өмір сүріп, қозғалыста болатын, сарқцылмас көп қасиеттері бар, алуан түрлі обьектілер мен системалардың сансыз көп жиынтығы біздің сезім мүшелеріміз барлық реалды материя формаларының ең болмашы бөлігін ғана қабылдай алады. Бірақ барған сайын жетілдіре түсіп отырған приборлар мен өлшеуіш құрылғылардың жасалуына байланысты адам таныған дүниенің аумағы ұдайы ұлғайып отырады.
3.Қозғалыс және оның негізгі формалары.
Бізді қоршаған дүниені тани біле келе мұнда обьсолюттік түрде таным сеніп қалған өзгермейтін еш нәрсе жоқ екенін бәрі де қозғалыста болатынын және бір формадан екінші формаға ауысып отыратынын көрсетеміз. Барлық материялдық обьектілерді элементарлық бөлшектердің, атомдар мен молекулалардың қозғалысы болып жатады, әрбір обьект өзін қоршаған ортамен өзанра әрекеттес болады, ал бұл өзара әрекет белгілі бір формадағы қозғалысты қамтиды. Кез келген бейне жермен салыстырған да тыныштықта тұратын денеде галантиканың басқа жұлдыздарына қатысты тұрғанда алғанда жермен бірге күнді айнала қозғалады: Ал басқа жұлдыздар системасына қатысты тұрғыдан алғанда голантикада қозғалады.
Егер тұрақты қатты денелерді алсақ біз олардың құрылысының тұрақтылығын және сыртқы формасы өздерінің құрамындағы микробөлшектердің белгілі бір өзара әрекетіне тәуелді екенін көрсетеміз, ал кеңістік пен уақытта өріс алатын кез келген өзара әрекеттің өзі қоғалыс болып табылады, дәл сол сияқты кез келген қозғалыста материяның түрлі элементтерінің өзара әрекеті болады.
Ең жалпылама мағынада алғанда қозғклыс дегеніміз кез келген өзгеріс. Қозғалыс дегенміз материяның жалпыға ортақ атрибуты, оның өмір сүру тәсілі. Дүниеде қозғалыссыз материяның болмайтыны сияқты материяссыз қозғалудың да болуы мүмкін емес.
Бұ аса маңызды қағиданы қарсыдан пайымдау әдісімен дәлелдеуге болады. Айталық, іштей, сырттай да, қозғалыста болмайтын әйтеуір бір материя формасы бар делік. Қозғалыс өзара әрекет болғандықтан мұндай шартты материяда ешбір ішкі не сыртқы байланыс, не өзара әрекет болмауы тиіс. КАл мұндай жағдайда материяның құрылысы болмай оның құрамына ешқандай элементтер енбеуге тиіс өйткені өзара әрекетке қабілетті болмағандықтан, ол элементтер бірігіп, материяның беліглі бір формасын жасай алмас еді. Мұндай материядан еш нәрсе пайда болмайды, өйткені оның ешқандай байланысы не өзара әрекеті жоқ. Басқа денелерге ешбір әсер ете алмаған соң, ол өзінің өмір сүруде екенінде өзара нәрсемен көрсете алмайды. Оның ешқандай қасиеті болмайды өйткені кез келген қасиет денеміз – ішкі және сыртқы байланыс өзара әрекеттің нәтижесі қасетттің өзара әрекетпен ғана айқындалады. Ақырында оны адамдар да танып біле алмас еді өйткені кез келген сыртқы затты тек олардың біздің формасы дап кең таралған.Тірі организмдердің бәрі де ашық системаларға жатады. Қоршаған ортамен үнемі заттар және энергия алмаса отырып тірі организм үздіксіз өзінің құрылысы мен функциясын қайта жасап отырады олардың атносителді салыстырмалы тұрақтылығын сақтайды заттар алмасуы нәтижесінде ткандер өзінің клеткалық құрамын үнемі өзі жаңартып отырады. Мұның негізінде тірі организмдерде болатын өзін өзі игеру және басқару заңдары, тірі системаладрың өз өмір сүру жағдайларын іштей және сыртттай бейнелеу процестері жатыр.
Жердегі материя дамуының ең жоғары денгейі өзіне тән қозғалыстың әлеуметтік формалар болатын адам қоғамы. Қоғам прогресіне сәйкес бұл қозғалыс формалары да үздіксіз күрделене береді бұған адамдардың белгілі бір мақсаты көздеген әрекеттерінің түрлі көріністері барлық әлеуметтік өзгерістер жеке адамнан бастап тұтас алғандағы мемлекет пен қоғамға адмнан бастап тұтас алғандағы мемлекет пен қоғамға дейінгі түрлі қоғамдық ситемалар арасындағы өзара әрекет түрлері жатады. Шындықтың ойда ұғымда теорияда бейнелеу процесі де әлеуметтік қозғалыс формаларының көріністеріне жатады.
Материя қозғалысының барлық формаларының арасында өзара тығыс байланыс бар ол, ең алдымен, материяның, тарихи дамуынан, және қозғалыстың жоғары формалары бұрын оның туыуына негіз болып келген көптеген төменгі формалары негізінде қайта өзгерген түрде қамтиды. Материя қозғалысының түрлі формалары мен олардың өзара байланысының сапалық ерекшеліктерін зерттеумен сәйкес келеді. Формаларын зерттейтін классификациясын сауда қазіргі техникалық процестерді ұғынуда (білімнің жаңа салаларының пайда, болуы бір ғылымның әдістерін екінші ғылымда пайдалану және т.т.) маңызы зор.
5. Кеңістік және уақыт материяның өмір сүруінің обективтік формалары.
Әр заттың өз тұрқы бар, ол ұзын не қысқа, кең ие тар, биік не аласа болады. Әрбір зат басқа заттардың арасында белгілі бір орында тұрады. Денелердің көлемі белгілі бір сыртқы формасы болады. Материя қозғалысының әрбір формасы денелердің орын алмасуына байлаысты. Осының бәрінен мынадай фактіні көреміз, Денелер заттар кеңістікте өмір сүреді, кеңістік материя қозғалысының түбегейлі шарты болып табылады.
Кеңістік дегеніміз – қозғалушы матеряның обьективтік түрде өмір сүруінің формасы. Кеңістік ұғымы заттардың бір –бірімен қатар және бөлек өмір сүруін олардың тұрғын бір – біріне қатысты алғандағы орналасу тәртібін білдіреді.
Процестердің түрлі сатысы түрлі уақытта болып, бір-бірінен белгілі бір уақытпен бөлінуі сол процестердің өмір сүруінің түпкі шарты болып саналады. Уақыттан тыс материя қозғалысы болмайды.
Кеңістік шексіздігі мынадан көрінеді. Қай жаққа бет алсақ та, бастапқы функтен қаншалықты алыстасақта еш жерде және ешуақытта одан әрі қозғалуға болмайтын шек табылмайды. Шар көемінің де шеті бар. Әр әлем кеңістігі әртүрлі сипаттамаларды Мұны түсіндіру үшін шардың бетін алады. Әрбір ғарыштық системма қаншалықты үлкен болғанымен Кеңістік те уақыт материяның өмірсүру формасы болғанмен, олар оның өмір сүру болғанмен олар оның өмір сүруінің әр түрлі формалары болып табылады. Ортақ қасеттерге бола тұра олардың бір-бірімен өзара елеулі айырмашылықтар да бар.
Кеңістік маңызды бір өзгешелігі сол –оның үш өлшемі болады. Шынында да кеңістіктегі кез келген нүктеден қалай болса, солай бағытталған екі тік сызықжүргізуге болса ол екеуіне перпендикуляр етіп әр уақытта үшінші сызықты да жүргізуге болады. Бұл жағдайда үшінші тік сызық біреу болады. Кеңістік үш өлшемділігі мынадан да көрінеді: кеңістіктегі кез келген нүктенің орнын осы нүктеден есептеу системасы ретінде алынған біріне бірі кесіп өтетін үш жазықтыққа дейінгі қашықтықты көрсету арқылы анықтауға болады. Белгілі бір көлемі болғандықтан кез келген материялдық дене міндетті түрде үш өлшемді болады. Оның кеңістіктен маңызды бір айырмашылығы осында болады.