ХХ ғасырдағы қазақ мәдениеті

20-30-шы жылдардағы оқу-ағарту ісімен мәдениет мәселесі тарихымызда әлі толық анықтала қоймаған күрделі мәселе. Мұның басты себебі, осыған байланысты ресми мәліметтердің өзара кайшылықта болуы дер едік. 20-30-шы жылдардғы ұлт зиялылардың ағартушылық қызметі арқылы тоталитарлық жүйесі қарсылығының ерекше түрі болғандығын көрсетуі біздіңше құптарлық пікір деуге болады. Кеңес заманында қазақтарда қазан революциясына дейін оқығандар болған жоқ деген тезис белең алып келгені баршаға мәлім. Ал шын мәнінде тарихи шындық басқаша болған. Профессор Х.Әбіжановтың статистикалық мәлім еттеріне сүйеніп жасаған мына мәліметгеріне сүйенсек, XX ғасырдың басында қазақ өлкесінде қазақтардан 3000-дай мұғалімдер, 600-ге жуық ауыл шаруашылық мамандары, ал 30-ға жуық қазақ азаматы жоғарғы медицина мамандық алған.
Қазақтың ұлттық интелегенциясынын өсіп-өркендеуі қиын тарихи жағдайда жүрді. Бір жағынан уақыты өткен ескі қоғамдық қатынастар аяқтан тартып, мешеуліктен шығуға кедергі жасаса, екінші жағынан отарлық езгі, патшалықтың «әскери-полицейлік» тәртібінің күшейуі қазақ елінің алдағы болашағын күмәнді етті.
Ақыры 1917 жылы Ақпан төңкерісі женіп, патша тақтан түсті. Қазақ демократиялық зиялылары бұл хабарды қуанышпен қарсы алып, ендігі жерде қазақ халкының бостандығын қамтамасыз ететін сәт жақындады деп сенді. Осыған байланысты, сол кездегі халықтың көңіл күйін А.Байтұрсынов былайша сипаттайды; «Қазақтарға Ақпан Төңкерісі қаншалықты түсінікті болса, Қазан (әлеуметтік) Төңкерісі оларға соншалықты түсініксіз көрінді» /12/.
Олар алғашқы революцияны қандай қуанышпен қабыл алса, тура сондай үреймен екіншісін қарсы алуға мәжбур болды. Қазақ халқымен таныс адамдар үшін қазақтардың бұл төңкеріске деген мұндай қатынасы әбден табиғи және түсінікті болатын. Алғашқы төңкерісті қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ал бірініден бұл төңкерістің оларды патша үкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқаруына және екіншіден, олардың өзімізді өзіміз басқарсақ деген ескі үмітін нығайта түсуінде еді. Міне осылайша қазақ зиялылары Ақпан төңкерісінің нәтижесінде ұлттық-азаттық қозғалыстың негізі мәселелері - ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, мәдениетті өркендетуге және басқа мәселелерді шешуге мүмкіндік туады деген сенімде болды /11/.
Осы орайда оқу-ағарту саласына ерекше көңіл бөлген ең алдымен Түркістан Республикасы Халық комиссарлар Кеңесінің төрағасы Тұрар Рысқұловтың, сонымен бірге Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұлов, Санжар Асфандияровтардың атқарған қызметтерін атап өткен орынды.
Уақыт талаптарына сай Түркістанның саяси басшылары 20 жылдардың басыңда ірі станционарлы педагогика оқу мекемелерін ұйымдастыру арқылы республиканың ұлттық-кеңестік мектептеріне білікті мұғалім кадрларын дайындай бастады /32/. Осы бағыттағы жұмыстың нәтижелігін өсіру мақсатымен 1920 жылы 27 сәуіріпде Түркістан Орталық Атқару комитетінің Алғарту Коллегиясының Комиссариатының жаңа құрамы құрылды, оған Төрекұлов (ағарту комиссары), Лепешинский (комиссар орынбасары), мүшелері: Н.Ходжаев, Дволайцкий, И.Тохтыбаев. 1920 жылы маусымында Халық Ағарту Комитетінің Коллегиясы Халыққа білім беру Институттарының арғысын дайындап, бекітті:
1. Түркістанның барлық халықтарына арналған орыс тілінде білім беретін
К.А.Темирязев атындағы институт;
2. Қырғыз (қазақ) тілінде білім беретін институт;
3. Өзбек тілінде беретін институт;
4. Татар тілінде беретін институт;
Осы аталған институттардың барлығын 1920 жылдың қыркүйегінде ашу көзделді.
Сол кездегі қабылданған «Халыққа білім беру институттары» туралы ереже бойынша негізгі курстарда мынадай топтар оқу алды:
А) Халыққа білім беру бөлімінің ұсынысымен мектепке дейінгі, мектептен тыс, мектептегі мұғалімдер;
Б) 17 жастан асқан педагогикалық саланы таңдаған жеке тұлғалар;
Ары қарай мынадай ескертпелер жасалды:
«Барлық институттардың негізгі курстардың тыңдаушылары, кейбір пәндерге жеткіліксіз дайындалған болса, олар курстардың кеңестің нұсқауы бойынша өздерінің пәндеріне қоса, педагогикалық курстарда жоғарыда аталған пәндерді қайта толықтыра оқиды. Осы курстарға мүлдем дайын емес тыңдаушылар дайындық курстардың қатарына қосылады. Барлық институттардың негізгі курстарының тыңдаушылары оқуын аяқтағанша мобилизацияланғандар болып есептеліп, қызыл әскер ретінде саналды. Осыған орай тыңдаушылар басқа білім беру мекелерін жіберілмеген, Курстарды аяқтаған соң тыңдаушылар халық ағарту комитетінің қол астына өтеді»/43/.
Қырғыз (қазақ) ағарту институтының оқу мекемесі ретіндегі дәрежесінің жалпы концециясы «Қырғыз (қазақ) Халық ағарту институтының ережесі» жобасында белгіленді. Бұл жобаны қазақ зиялылары дайындады. Оның негізгі мазмұны төмендегідей:
«Институттың міндеттері және олардың құрамы.
1. Түркістан Республикасының барлық халықтары, өзіндік мәдени
даму жолын таңдауға құкығы бар екендігін ескеріп, ағарту комиссариаты
Қырғыз (қазақ) Институты білімнің түрлі салалары бойынша дайындайтын
мекеме ретінде ғана емес Қырғыз (қазақ) халқын ағартуының мәдени
орталығы ретінде қарастырды.
2. Қырғыз (қазақ) Халық ағарту институты келесі бөлімдерден тұрады: педагогикалық, медициналық, ауыл шаруашылық, физика-математикалық. Ескерту: Қырғыздар (қазақтар) арасында ғылыми-
педагогикалық кадрлардың жетіспеушілігінен уақытша бір ғана
педагогикалық бөлім ашылады, қалғандары ана тілде оқыта алатын
қызметкерлердің табылуына байланысты жабылуы тиіс.

4. Институттың негізгі бөлімдеріне тыңдаушы кадрларды айындау үшін бір жылдан екі жылға дейінгі дайындық курстары ашылады.
5. Ғылымның түрлі салалары бойынша мамандарды дайындаудан бөлек институттың бағдарламасына мына міндеттер енгізілді:
А) Жалпы сұрақтардан бөлек педагогикалық практикадан шығатын арнайы мәселелерді ғылыми түрде өңдеу мысалы: Қырғыз (қазақ) мектептерін анықтау, ана тілінде бағдарламаларды құрастыру т.с.с.
Б) Европалық ғылымдарды қысқа уақытта үйрену мақсатымен Қырғыз (қазақ) тілін жетілдіру;
В) Ғылыми пікірталастар үшін терминологияны құратыру;
Г) Қырғыз (қазақ) көркем әдебиеттің жинау және өңдеу;
Д) Қырғыз (қазақ) халқының ежелгі ескерткіштерін, өнер жәдігерлерін жинау және жүйелендіру;
Е) Қырғыз (қазақ) тарихын зерттеп құрастыру;
Ж) Қырғыз (қазақ) халқының өткен және кәзіргі кездегі салт-дәстүрлерін, шаруашылық-тұрмыс құбылыстарын зерттеу;
З) Халық арасында жаңа тәртіптің, жаңа мектептің идеяларын лекциялары, эпизодтық оқулар арқылы кең түрде тарату;
И) Халықка білім беру сұрақтары бойынша жинақтарды,
монграфияларды, мерзімді басылымдарды басып шығару.
6. Жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін институтта келесі
мекемелер болуы тиіс:
А) Тәжірибелік балабақша, бірінші дәрежедегі мектеп және халық аудитоииясы;
Б) Қосымша кітапхана, бау-бақша, егіншілік бойынша форма;
столярлық токарлық, слесарлық шеберханалар, ағаш және металдарды өңдейтін ұстахана; физикалық, химиялық, жаратылыс-тарихи лабораториялар.
7. Осы міндеттер Халық Ағарту Комитеті тұсындағы Қырғыз (қазақ)
Ғылыми Комиссиясының бағдарламасымен дайындалып, жүзеге асырылады
және Қырғыз (қазақ) Халық ағарту лекторлары мен оқытуылары оның
ғылыми қызметкерлері болып табылады» /43 /.
Туркістан Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы ретінде Т.Рысқұловтың ерекше көңіл бөлген саласының бірі оқу-ағарту мәселесі болды. Республикада сауатсыздықты жоймай халық шаруашылығын қалпына келтіріп, өркендету мүмкін емес еді.
1922 жылы желтосан айының басында өткен Түркістан Республикасының Кедестерінің XI съезі респубикада мәдени құрылыстың басталуына зор ықпал жасады. Съезд халық ағарту ісіне мемлекеттік бюджеттің 30 пайызына дейінгі, ал жергілікті бюджеттердің 24 пайызына дейіпгі бөлігін босату туралы шешім қабылдады. Мұндай көлемдегі пайыздық қаржы одан кейінгі онжылдықтардың бірде-бірінде бөлінген емес. Республикада жалпы білім беретін мектептер мен мектеп жасына дейінгі мемелерді кәсіптік-техникалық оқу орындары мен жоғарғы оқу орындарын дамытудың' жоспары әзірленді. Негізгі күш-жігер республикада сауатсыздықты жою мәселесіне жұмылдырылды.
Үкімет ен алдымен жұмысшылар мен шаруалардың балаларын оқыту мселесін өрістетіп- Мысалы, 1923 жылы республикадағы мектеп оқушыларының 90 пайызы жұмысшылар мен шаруалардың балалары болды. Түркістан республпкасының Орталық Статистикалық басқармасының есебі бойынша республикада 1923 жылы 1032 түрліше мектептер жұмыс істеді. Оларда 85 912 оқушылар оқыды.
Түркістанның қала халқының 32,5 %-і сауасыздыққа үйренді, ал бұл көрсеткіш 1920 жылы 27,5 % болатын. Рсспублика үкіметі ауыл мектеп терін дамытуға ерекше маңыз беріп, ауыл мектептеріне мұғалім мамандарын даярлауды жоғары қарқынмен жүргізді.
1923 жылы республикада 6 оқу-ағарту институттары (оның біреуі әйелдер институы) жұмыс істеді: оларда 1500 адам білім алды. Ал, 1924 жылы республикада 7 педагогикалық және 11 ауыл шаруашылық училище болды. Оларда 1523 студент оқыды. Студнттердің ұлттық құрамы бірте-бірте жергілікті халықтың пайдасына қарай өзгеріп отырды. Аталған училищелерінің 1523 студентінің ұлттық құрамы мынадай болды: 494 өзбек, 334 қазақ 252 еуропалық халықтарының өкілдері, 106 түркмен, 62 тәжік және т.б. Орта Азия университетінде 1923 жылы 214 студент оқыды. 1924 жылы республика астанасы Ташкент қаласындағы мемлекттік уіниверситеттің 6 факультетінде 2353 студент, сондай-ақ шығыс, қазақ, өзбек, түрік-татар, Өлкелік өзбек әйелдер институтында тағы да 755 студент оқыды.
1923 жылы маусымда Т.Рыскұловтың төрағалық етуімен өткен Халық Комиссарлар Кеңесінің Үлкен Ксңесінің мәжелісінде республикадағы ауыл шаруашылығы мектептердің жағдайы талқыланды. 1923 жылы жазда республикада барлығы 6 ауыл шаруашылық мектептері (оның 3-і Жетісуда, бір-бірден СырдарияІ- Самарқанд, Түркмен облыстарында) болды. Оларда 61 мұғалім сабақ беріп, 497 бала оқыды. Оқушылардың негізгі бөлігі еуропалық халықтардың өкілі болды, яғни 350-і еуропалық болса 88-і қазақтар. Т. Рыскұловтық жетекшілігмен Халық Комиссарлар Кеңесі республикада сауатсыздықты жою мәселесін қарап, бақылауға алды. Түрікатком мен Халық Комиссарлар Кеңесінің 1923 жылғы 28 шілдедегі №115-ші қаулысына сәйкес, республикада жастар арасындағы сауатсыздықты жоюдың соңғы мерзімі ретінде 1924 жылғы 1 мамыр белгіленді, 1923 жыл күзде Түркістан Республикасында - сауатсыздықты жою мектептерінің саны үздіксіз өсіп, яғни 1-ші қазанда-214 1-ші қарашада-235, 1-ші желтоқсан-317, 1-ші ақпанда-367-ге жетті.