Шертпелі аспаптар
ЖЕТІГЕН
Жетіген - ең көне ішекті аспаптардың бірі. Қалай пайда болғандығы жөнінде ғылыми тұжырым жасалған жоқ. Бір кездерде аты тұрмақ да көзден таса, көңілден ада болған бұл аспаптың қайта жаңғырып, өмірге келуіне үлкен күш салып, зор еңбек еткен ғылым Болат Сарыбаев еді. Ол жетігеннің атын да, затын да тауып, оның қазақ музыка аспабы екендігін ғылыми негізде длелдеп берді. Көптеген аңыз-әңгімелерді жинақтап, сан алуан ғылыми деректерді жарыққа шығарды.
Ел аузында манадай аңыз бар.
«Қаһарлы қыстың қақаған аязынан мал қырылып, үлкен жұт болады. Қазақтың ауылы ашаршылыққа ұшырайды. Онымен қоймай, сүзек ауруы тарап, ел ішінде көбейеді. Көпке әйгілі күйші қарттың жеті ұлы бірдей осы ауруға шалдығып, бірінен соң бірі көз жұмады. Қаралы қайғыға душар болған күйші көкірегін кернеген мұң-зарын күйге қосады.
Үлкен ұлының дәм-тұзы таусымғанда «Қарағым», екінші ұлы өмірден қайтқанда «Қанат сынар», үшінші ұлы қайтыс болғанда «Құмарым», төртінші ұлы қаза тапқанда «От сөнер», бесіншісінің жүрегі тоқтағанда «Бақыт көшті», алтыншысының жамбасы жерге тигенде «Күн тұтылды», жетіншісі жер жастағанда «Жеті ұлымнан айрылдым», деп азалы күй шерткен екен».
АДЫРНА
Соңғы кезде табылып, қайта өмірге келген ең көне музыкалық аспап. Әлі толық жетілдіріп, профессионалдық аспаптық музыкамызға еніп кете алған жоқ. Сондықтан біз қазіргі шеберлердің ізденістерінен туған бірнеше түрін ғана оқушы назарына ұсынбақпыз.
Арқар тұрпатты адырна. Әуелі тұрпатты шанақ жасалады. Шанақтың асты мен үсті ашық болады. астына тері керіледі. Содан соң мүйіз орнатылып, үш жағына тіреу қойылады. Мүйізге жағалай құлақ отырғызылады. Астыңғы терілерден белгілі мөлшерде тесіп, жоғары қарай ішек тартылып, құлаққа байланады. Ішектер бір-бірінен белгілі бір ара қашықтықта, оң қол саусақтарымен де, сол қол саусақтарымен де, іліп-тартып ойнауға ыңғайлы керіледі.
Бұл аспапта ойнаушылар ел ішінде жоқ. Сол себепті де бүгінгі өнерпаздардың алдында бұл аспапта ойнау біраз қиындықтар туғызуда. Екі тізенің ортасына қысып ұстап ойнағанда аспап дыбысының біраз бөлігі адам денесіне кетеді және тізеде ұзақ қысып отыру ыңғайсыз.
Осындай қиындықтардан арылу үшін адырнаның бітімі бөлек, басқа түрін жасау қолға алынады. Бұл садақ пішінді болды.
Садақшаның бір ұшы жерге тіреледі де, бір ұшы өнерпаздың иығына ілінеді. Жебе келетін тұсқа орнатылады. Шанақтың ортасына тері керіледі. Шанақты ұстап тұратын кергі - тіреу бекітіледі. Ішектердің бұрынғы орналасуы сақталады. Дегенмен мұның да басты кемшілігі - дыбыс қуаты, үн ауқымы әлі де болса аздық етеді.
ҮРЛЕМЕЛІ АСПАПТАР
Қарапайым, ойнауға жеіл, кішігірім үрлемелі аспап өте ерте заманда-ақ пайда болған. Оны ойлап табуға тегінде екі жағдай ықпал етсе керек. Бірінші - табиғат құбылыстары. Боран соғып, дауыл тұрғанда айналадан құйқылжыған дыбыстың естілуі: жел үрлеген құбылыстардың сырын ашуға ұмтылуы. Бұл ұмтылыс өмірге ысқыру құралын әкеледі. Екінші, осы ысқыру құралын күнделікті тұрмыста жан-жақта пайдалану, іске қосу. Яғни, белгілі бір дыбыс беріп, сақтандыру немесе шақыру, жай хабарлау мүмкіндіктерінің тууы.
Адамзат ақыл-ойы өсе келе осы ысқыру құралына әуен, ырғақ шығаруға болатынын түсінді. Бірақ, бұл процесс қашан, қай жерде басталғанын дөп басып айту қиын. Әйтсе де бүгінгі ғылым ашқан жаңалық-деректерд келтіре кеткен артық болмас.
Египеттегі Нахт қабірінің қабырғаларына салынған музыканттар бейнесіне назар аударсаңыз, біреуінің үрлемелі аспапты ойнап тұрғанын байқайсыз. Бұл суреттің салынғанына үш мың бес жүз жылдай болған екен.
Осыдан он жылдан астам уақыт бұрын КСРО Ғылым академиясының Сібір бөлімшесі Хакасиядағы Кіші Сыя елді мекенінің маңында қазба жұмыстарын жүргізген. Көптеген қызықты заттармын бірге сыбызғы тәрізді үрлемелі аспап та табылған екен. Музыка аспаптары археологиясының тарихындағы ең көне есептелетін бұл сыбызғы әлбетте тұңғыш емес. Өйткені бұның да дәл осылай музыкалық аспап ретінде қалыптасуының бұған дейінгі өзіндік даму, жетілу баспалдақтары бар Бұл баспалдақтарда ол сөз жоқ үнемі дамып отырды.
Әлем халықтарының музыкалық өмірін саралай келгенде, үрлемелі аспаптардың дүниеге келуі бір ғана ұлттың тұрмыс-тіршілігіне байланысты емес екендігін аңғаруға болады. Үрлемелі аспаптардың барлық халықта болуы және ұқсас клу сол халықтарды жақындастыра, топтастыра түседі.
ҮСКІРІК
Аспап 1974 жылы саңғышылақ облысы, Маңғыстау ауданы, Емір совхозынын табылды. Халық шебері Балапаш Әнесов жасаған бұл аспапты оның қызы Хадиша арқылы алдырып, ғалым Болат Сарыбаев біршама зерттеді. Оның құрылыс бітімін, дыбыс шығару мүмкіндігін, жасалу жолдарын, ойнау тәсілдері анықтады. Ішкі мүмкіндіктерін айқындап, мүмкіндігінше жетілдіруге күш салды. Осындай ыждаһатты еңбектің нәтижесінде аспапп өмірге келді.
Үскіріктің үні майда, құлаққа жағымды. Ойнай білген одан құйқылжыған сан алуан дыбыс шығауруына болады. Құстың сайрағанын, асау боран уілін, сәбидің жылаған дауысын, қасқыр ит ұлығынын келтіру өте оңай. Халық әндерін орындап, күй, би сүйемелдеуге де ыңғайлы. Басқа көне аспаптар сапында тұрып, ансамбльге өзіндік үн қоса алатын әлдеқашан дәлелдеген бұл аспап қазірше музыка мамандары тарапынан қолдау таба алмай келеді.
Шертпелі аспаптар
Қазақ мәдениетінің қалыптасуы туралы
Шертпелі аспап – Жетіген
Қазақтың ұлттық аспаптары туралы
Мектеп жасына дейінгі балалардың музыкалық аспаптарда ойнауы
Музыкалық аспаптардың тарихы
Қазақтың ұлттық аспаптары туралы
Фольклорлық музыка аспаптары
Қазақтың ұлттық аспаптары
Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі ұлттық өнердің рөлі
Электрлік оптикалық аспаптардың конструкциялық элементінің параметрлерін жобалау
БЕЙІНДІК МЕКТЕПТЕ МУЗЫКА ПӘНІН ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АСПАПТАР АРҚЫЛЫ ҮЙРЕТУ
Саздан жасалған аспаптар
Түзу тісті кесетін аспаптар
Кескіш аспаптары