Қазақ халқының ХVІІІ ғасырдағы саяси жағдайы

17 - ғасырдың аяғы мен 18-ғасырдың басында Қазақ хандығы аса ауыр жағдайға тап болды. Қазақ қоғамының өндіргіш күштері өте өндірістік қатынастар бұрынғысынша патриархаттық феодалдық қалпына еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялы күштеріне байланысты болды. Феодалдық негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала берді. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери - феодалдық шонжарлар арасында ішкі тартыс пен алауыздық туып ұлғая берді. Қазақ хандығы өз ішінен үш жүзге (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз) жіктелетін еді. Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хандар үш жүздің ұлы ханына сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыстарды билеген сұлтандар да дербестікке бой ұрды. Сөйтіп, Қазақ хандығы саяси тұрғыдан бөлшектенген елге айнала бастады. Саяси берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп, жүздердің арасындағы шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді, жоңғар феодалдарының шапқыншылығы салдарынан сыртқы базарлармен де сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды .
Бұл жағдайлар халықтың шаруашылығы мен тұрмысына қыруар қиыншылықтар туғызды. Елдің экономикалық өмірінде үлкен рөл атқарып келген оңтүстік Қазақстандағы қолөнер мен сауда орталығы болған қалалар құлдырап кетті. Жекелеген хандардың (Хақназардың, Тәуекелдің, Тәукенің және т.б. Қазақтың барлық жүздерін біріктіріп, біртұтас қазақ хандығын құрмақшы болған әрекеттері көшпелі қоғамның табиғаттың өзінен туындаған объективті себептердің салдарынан сәтсіздікке ұшырап отырды. Қазақ жүздерінің арасында орнықты саяси - экономикалық байланыстар қалыптаспады. Әсіресе орта жүз бен кіші жүз арасындағы байланыстары нашар болды.
Әрбір жүздің әдет правосы негізінде реттеліп отыратын өзінің көшім қоным жері болды. Мәселен, кіші жүз қазіргі батыс Қазақстанның жерін мекендеді. Оның жазғы жайлауы үстірт жазығында сондай ақ Ор, Жазық, Елек, Жем, Темір өзендерінің сағаларында Мұғалжар тауларында орналасса, қысқы қыстаулары Ырғыз өзені мен онң салалары өңірінде және Ырғыз бойының оңтүстігіне таман, Сырдарияның төмеңгі ағысында, Арал теңізінен батысқа қарай, Маңғыстау түбегінде, Атырау жазығында, Нарын құмында орналасты. Орта жүз орталық Қазақстанды мекендеді, ал оның жазғы жайлауы мен қысқы қыстауы Сарысу өзенінің бойын, Есілдің бастауын, Тобылдың салалары мен Торғай өзенінің бойын, Ұлытау таулары және оған шектес көлдер өңірін қамтиды. Ұлы жүз оңтүстік шығыс Қазақстанды мекендеді.
Қазақ хандықтарының 18-ғасырдың алғашқы үштен біріндегі ішкі саяси өміріне тән нәрсе ортақ шешімге келуді талап еткен мәселелерді шешу үшін үш жүздің үшеуінің мезгіл мезгіл өтіп отыратын біріккен жиналыстары еді. Сұлтан және Қалыби билердің айтуынша үш жүздің өкілдері жыл сайын маслихат құру үшін Сайрам маңындағы таулардағы Мәртөбе жотасына жиналып отырған. Мұнда “қай жерді қыстап, қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай сақтап, қалай соғысу керек екендігі” туралы мәселелер талқыланады . Кеңестерде көші қон, жерлерді бөлу, көшіп қонудың тәртібі, тайпа аралық және ру аралық дау шараларды шешу, соғыс және бітімге келу, сыртқы қатынастар мәселелерімен қоса аса маңызды эконмикалық және саяси мәселелер бойынша шешімдер қабылданып отырды. Ру басыларының ханға вассалдық көзқарасының тұрақтылығы Тәуке тұсында қазақ хандығы беріктігінің саяси негізі болған. Вассалдық қарым қатынастар жүйесіндегі негізгі нәрселер төмендегінше көшіп қонғанда өз иесінің нұсқауын қолданудың міндеттілігі, сыртқы саяси қарым қатынастардың хан арқылы жүргізілуі, сұлтанды ел басқарушы етіп ханның тағайындауы, не болмаса тануы, соғыс жәрдемінің көрсетілуі ең ақырында вассалдардың жоғарғы өкімет иесіне және оның атағына нұқсан келтірмеуін, қорғауға міндеттілігі Қазақ хандығы жағдайының қалыптан тыс ауырлауына ішкі алауыздықпен бірге сыртқы шапқыншылық себеп болды, бұл мезгілде қазақ-жоңғар қатынасы мейлінше шиеленісті. 18-ғасырда жоңғар феодалдары Қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасады. Оңтүстік Қазақстанды және Сырдария бойындағы базарлы қалаларды, сонымен қатар ең маңызды керуен жолдары өтетін территорияны да басып алуға тырысты. “1681-1685-жылдарда жоңғар феодалдары оңтүстік Қазақстанға бірнеше рет шабуыл жасады, Сайрам қаласын қиратып, егіншілікпен айналысқан аудандарды күйретті. 18 - ғасырдың бас кезінде жоңғар әскерлерінің бір тобы Сарысу өзеніне жетсе, екінші бір бөлігі орта жүздің шығыс солтүстік аудандарына басып кірді” .
Қазақ ханы Әз Тәуке береке бірлікті барынша күшейтіп, сыртқы жауға батыл күрес жұмсау үшін қажырлы қайрат жұмсады. Ол қырғыздармен, қарақалпақтармен, одақтаса отырып күрес жүргізді. Бұл күреске ақыл-қайрат, күш-көмегі тиетіндердің бәрін төңірегіне топтауға тырысты. Түркістан маңындағы Тауке ханның ордасын бұл кезде “әскери адамдардың айнала қоршай қонған еді. 1710-жылы жауға қарсы қалай төтеп беру мәселесін талқылау үшін Қарақұм маңында барлық қазақ жүздерінің өкілдері бас қосты. Халық жасақтары құрылды, бұлар жоңғар әскерлерін шығысқа қарай ығыстырды” .
Өйткені бұл кезде қазақтар бытыраңқы болды. Бұл жағдайды пайдаланған жоңғарлар феодалдары шабуылды қайта бастады, 1716 - жылы бұлардың әскерлерінің негізгі бөлігі Іле өзенінен Аягөзге қарай жорық бастады. Нақ осы кезде жоңғарлардың қосыны Абақанға қарай беттеп, Бие және Катун өзендерінің арасындағы жерді басып алды.
Жоңғарлар 17-ғасырдың екінші жартысы мен 18-ғасырдың басында әскерін жарақтап әбден күшейтіп алды. Олар Сібірдегі орыс қалалары мен бекіністеріне айырбас сауда жасап, олардан қару жарақ сатып алып отырды.
“Жоңғар әскерлері жорық кездерінде жүз мың адамға дейін жетті, бұлардың әскерінде қолға түскен тұтқындардан болған құлдар пайдаланылды. Әскер ішінде қатаң тәртіп сақталынды, бұл тәртіпті бұзғандар қатты жазаланып отырды”.
Жоңғар феодалдары өзінің әскеи күшіне сене отырып, Моғолстан хандығы мен қазақ хандығының жоңғарларға іргелес жатқан өңірлеріндегі ұлан байтақ жайылымдарды иеленіп алды. Бұрын ойрат-жоңғар тайпаларының біразы қазақ хандығына бағынған болса, енді жоңғарлар басып алған кезде қазақ тайпаларының біразы жоңғар хұнтайжыларына бағынып алым-салық төлеп, аманат беріп отыратын болды. Сөйтіп, жоңғарлардың өріс-қонысы Батыс Монғолиядан Іле өңіріне дейін созылды. Және қазіргі шығыс, шығыс оңтүстік Қазақстан территориясының бір бөлігін алып жатты

Ұқсас жұмыстар

Әлеуметтік топтардың қызметінің негізгі бағыттарын айқындайтын зерттеулерді талдап, оның маңыздылығын айқындау

Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылым тарихының зерттеудегі теориялық методологиялық мәселелері

ХVІІІ ғасырдағы қазақ-орыс қарым-қатынастары

Қасым хан, Хақназар хан

XVII-XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ЖОҢҒАР МЕМЛЕКЕТІ

Абылай сұлтанның қоғамдық-саяси өмірі

ХVІІІ ғасырдың екінші жартысындағы Орынбор губернаторларының қазақ даласына қатысты саясатын толық және жүйелі көзқарас тұрғысынан зерттеу

Қазақстанның патшалы Ресейге бодан болуы

Шақшақ Жәнібек батырдың өміржолы мен ұрпақтары

Қазақстанның экономикалық тарихы пәнінен дәрістер

Қазіргі дүниежүзінің саяси картасы