Шоттардың экономикалық мазмұны бойынша жіктелуі

Банктердегі арнайы шоттар мен есеп айрысу шотындағы нақты ақша қозғалысы туралы ақпараттардың қалыптасуындағы бухгалтерлік есептің мәні мен рөлі.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын)банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Бенефициар аккредитивтін. пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.
Дәлелденген аккредитив — бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа орындаушы банктердің қосымша кеплідігі бар болса ғана жүзеге асатын аккредитив.
Трансферабельдік (аударма) аккредитив - бұл бенефициардың өзінен басқа (екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.
Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен телеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнін, ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтін, ашьшғаны жөніңде жабдықгаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынган құжатгардың толық тізімі және нақгы сипатгары, тауарларды тиегеннен кейін кұжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, баска кажетгі кұжаттар мен шарттары болуы кажет. Аккредитивтің қандай түрге бататындығы анық болуы керек, яғни қайтарып алынатын ба, жоқ әлде қайтарып алынбайтын ба? Егер де бұндай белгілері анық болмаса, онда ондай аккредитивтер қайтарып алынбайтын болып саналады. Сондай-ақ аккредитивтін. пайдалану тәсілі де анық болғаны жен: ұсынған заматта төленетін немесе бөліп-бөліп төлеуге болатын және аудармалы вексельді акцептеу немесе негоциациялау1 үшін пайдаланатын болып бөлінеді.
Аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарларды тиеген соң, тауарлардын. тиелгені жөнінде және басқа да аккредитивтің шарттарында көзделген қүжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемді растайтын құжаттар жабдықтаушы аркылы банкке аккредитивтің мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және аккредитивтің барлық шартгарының орындалғанын айғактауы керек. Осы шарттардың біреуі бүзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.
Бенефициар банкісі аккредитив бойынша қаржынын. дүрыс пайдаланылуын бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген келемде делдаддық ақша телейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Бенефициар банкісі (атқарушы банк) аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының аккредитив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді, сондай-ақ шоттар тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы бенефициардын қолы мен мөрінің белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетгі.
Егер аккредитивтің шартгарында уәкілетгі сатып алушының келісімі кезделген болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды кабылдап алар кезде шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-келік құжаттарынын немірі, тауарды байлаиыс мекемелері аркылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының немірі, кабылдау, қабылдау-еткізу құжаттарының немірі немесе толтырылған күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі керсетілмесе шот-тізбесін төлеуге беруге болмайды. Жабдықгаушы арқьшы банкіге реестрдің (шот-тізбесінің) үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланьшады, үшінші данасы шот-тізбесінің қабылданганын бідціретін қолхат ретінде жабдықгаушыға беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-келік құжаттарының каттамасымен және банкінің белгісімен жабдыкгаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі. Аккредитивті қолма-кол ақша түрінде төлеуге рүқсат етілмейді. Егер аккредитивтің шартгарымен уәкілетгі сатып алушының акцепті кезделген болса, онда аталған түлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: телқүжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде жок, болган жағдайда өз колының үлгісін (қолдың үлгілері карточкасының бланкісіне толтырылады); іс-сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйым берген сенімхатын үсынуға міндетті.
Аккредитив есебінен төлеу ушін, акцептелінген шотгар тізбесінде (реестрінде) немесе тауарлы-көлік кұжаттарында (накладнойында) екілетгік берілген тұлға акцепт жөнінде жазбаны береді.
Аккредитивтің мерзімінің етуіне байланысты жабдықгаушыға қызмет керсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк банк-эмитентті хабардар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланьшмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотка қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылган аккредитавтің сомаларына банк-эмитентген мәліңцеме келіп түскен күні кемітіледі. Аккредитивтің жабылғаны женівде банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.
Банктегі шоттардың ашылуы, жүргізілуі, есебін ұйымдастыру.
Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында қаралады.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 601 "Банк несиелері" шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 441 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша" шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (441, 604) кредиттеледі де, 421 "Аккредитивтердегі ақша қаражаттары" шоты дебеттеледі.Жабдьіқтаушылар шотын төлеу 421 шоттың кредиті бойынша және 671 "Жабдыкгаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" шотыныңдебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті түтастай немесе бөлшектей кері кайтару 441,431,432,601 шоттарының дебеттерінде және 421 шоттың кредитінде керсетіледі.
Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 821 шоты дебеттеледі де, 441 шоты кредитттеледі.
422 "Чек кітапшаларындағы акдиа қаражаттары" шоты бойынша есеп айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек — бұл езінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы кағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің) өзіне кызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.
Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 422 дебеттеліп, 431,432,441, 601 шоттары кредиттеледі.
Кітапшалардағы чектерге төлем жасалуы үшін чектер чек ұстаушьшар арқылы банкке чек реестрімен ұсынылады. Чек кітапшаларын есеп беруге жабдықтаушыларға (экспедиторларға) және басқа түлғаларға беру кезінде 334 "Басқа да дебиторлық қарыздар" шотының, "Өздеріне берілген чек кітапшалары бойынша есеп беретін түлғалар" деп аталатын аналитикалық шоты дебеттеліп, 687 "Басқа кредиторлық қарыздар" шотының "Чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу" деп аталатын аналитикалық шоты кредиттеледі. Төленген чектердің сомасына 687 шоты дебеттеліп, 422 шоты кредитгеледі.423
қагаздар ретінде шығарылған баска да құжаттар) және ақша құжатгары (маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама, авиабилеттер және т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы калдыққа қосылмайды; кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылары және басқа да құндылықтардың бар болуы женіндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және сомасы көрсетіледі.

Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша күжаттарын түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі. Тексеріс қүжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, немірі, сериясы және нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі (қолда бар ақша қаржысын түгелдеудің актісі жогарыда келтірілген).
Жол үстіндегі ақша қаражаттарын түгелдеу осы шотта тұрған сомаларды: банк мекемелері, байланыс бөлімшелері берген квитанцимарының деректерімен бірге түсімді өткізу кезінде, банк инкоссарторларына түсімді өткізуге берілетін жолдама тізімдемесінін. кешірмесін еткізу кезінде және т.с.с; бас кәсіпорынға аударылған сомалар бойынша немесе керісінше одан түскен сомалармен қатар олардан мерзімі, тапсырманын, нөмірі, сомасы және аударымды қабылдаған банк мекемесінің немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп, түскен мәлімдеме (авизо) деректерімен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылады.
Банктерде есеп айырысу (ағымдағы), валюталықжәне арнайы шотгардатұрған ақша қаражаттарын тізімге алу, кәсіпорын бухгалтериясының деректері бойынша берілген деректермен салыстырып, тексеру арқылы жүзеге асырылады.
Ақша қаражаттарын, кұнды кдғаздарды және қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу олардың қаддықтарымен салыстыру арқылы жасалады.
Ақша қаражаттарының және қүнды кағаздардың артык шықкдн сомалары кіріске алынуға тиісті: ол кезде 411, 422, 451, 452 шоттары дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі.
Кем шыққан ақша қаражаттары мен құнды қағаздар өтеуі үшін материадцы жауапты тұлғаның есебіне шығарылады:
334 шоты дебеттеліп, 411,422,451,452 шоттары кредиттеледі.
Егер де кінәлі түлғалар табылса, онда 334 шоты кредиттеліп, 333 шоты дебеттеледі, яғни 334 шоты жабылады.
Егер де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем шыққан сомасы 334 кредитінен 821шотгыңдебетінеесептен шығарылады. Өзіндік балансы бар және меншікті айналымдық қаражатқа ие, заңды тұлға болып табылатын әрбір субъект Қазақстан Республикасы ¥лттық банкі Басқармасының 2000 ж. 2 маусымдағы №266 «Клиенттердің Қазақстан Республикасы банктерінде банктік шот ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулық» Қаулысына сэйкес бос ақшалай қаражатты сақтау мен есеп жүргізу үшін банктерде ағымдағы, корреспонденттелетін немесе жинақ шоттарын ашады.
Ағымдық және жинақ шоттары - жеке және заңды тұлғалардың заңды тұлғалардың жекелеген бөлімшелерінің (филиалдарының және өкілдіктерінің) банктік шоттары.
Корреспонденттік шоттар - банктік операциялардың жекелеген түрлерін атқаратын банктер мен ұйымдардың банктік шоттары. Аударылымдық операцияларды жүзеге асыратын субъектілерге корреспонденттік шоттар Ұлттық банктің операцияларға лицензиясы бар болса ғана ашылады.