Қазақ Жоңғар қатынастарының шиеленісуі

Қазақ -жоңғар қатынасы одан әрі шиеленісті. Қантөгіс соғыстарға ұласып, кейде бәсеңдеп уақытша бітімге келісіп, 120 жылға созылды . Бұл екі арадағы талас тартыстардың негізгі түйіні көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған екі елдің шұрайлы, жайлы жерлерге және Жетісу мен Сырдария өңірін басып өтетін керуен сауда жолдарындағы қалаларға таласуда болды.
Батур хұнтайшының тұсында қазақ жоңғар қатынасы мейілінше шиеленісті. Бұл кезде жоңғар феодалдары Қазақ хандығына үш рет ірі шапқыншылық жорық жасап, Қазақ хандығы мен жоңғарлар арасында үш рет қанды қанды шайқас болды . Бұл соғыстың қалай аяқталғаны жайында толық дерек жоқ осы соғыста қазақ әскерлеріне қолбасшылық еткен Жәңгір хан қолға түсіп, қашып құтылған, бұл жоңғарлардың басым болғандығын байқатады. Екінші шайқас 1643-жылы болды. Бұл шайқаста Жәңгір хан әскери тактиканы шебер қолданғандықтан Батур хұнтайжы күйрей жеңіліп, шегінуге мәжбүр болды.
Үшінші шайқаста қазақтар жеңіліске ұшырады. Осы шайқастан соң батыр хұнтайжы өлді. Батурдың орнына баласы Сенген отырды. Бұл тұста жоңғар феодалдарының арасында билікке таласқан ішкі қырқыс үдей түсті. Ақыры Сенген осындай таластың бірінде өлтірілді. Оның орнына інісі Халдан Башұкті хан болды. Ол ішкі-феодалдық қырқыстарды пайдаланып, Оңтүстік Шыңжаңды басып алған. Кейіннен Чиң әсерлері талқандады. Жоғарыдағыдай ішкі қырқыс пен сыртқы соғыспен айналысқан жоңғар феодалдары қазақ даласына жорық жасауды бір мезгіл толастатқан еді. Бұл мезгілде қазақ жоңғар арасы соғыстан аман болып, отыз жылдай тыныш өтті. Жоңғар феодалдары Оңтүстік Қазақстан мен Сырдария бойындағы керуен жолдары мен сауда орталығы саналатын қалаларды басып алу үшін бірнеше дүркін жорық жасады. Бұл жөнінде орыс елшісі И. Виковский былай жазған: “Тауық жылы (1681) ол ( Халдан Башұқті хан) шеру тартып барып Сайрам қаласын қоршады, ит жылы (1682) қайтадан келіп Іле өзенінің бойын қыстады. Доңыз жылы ( 1683) қайтадан Сайрамға жорық жасап, жазда Сайрам қаласын қиратты. Халдан Башұқ хан өліп оның орнына Суан Рабдан отырды. Осы Суан Рабдан тұсында жоңғар феодалдарының қазақ даласына шапқыншылығы үдеп кетті. Жоңғар феодалдары Жұңгоны билеген Чиң әулетіне бағынышты иелік екенін мойындап келгенмен әскери жақтан күшейіп алған соң Чиң әулетіне қарсы шығып, одан бөлініп шығуға әрекет жасады. Сонымен қатар көршілес елдерге үздіксіз жорықтар жасалды. Әсіресе жоңғар билеушісі Суан Рабдан билік басына шыққанан кейін қазақ жеріне жеті дүркін (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 жылдарда) басып кірді. Қазақ жоңғар қатынасының мұншалық шиеленісуінің себебін жоңғар хұнтайжысы Суан Рабдан өзінің Каңчи патшаға жолдаған мәліметінде: Қазақтың Тәуке ханының ойраттарды қырғындап, ұранқайларды шапқандығынан болды,- деп түсіндіреді .
Суан Рабдан орыс елшісі Иван Виковскийге айтқан сөзінде: бұл соғыстың басталуына қазақтар себепші болды қалмақ ханы Еділ жағасындағы Аюке ханның Суан Рабданға ұзатылып бара жатқан қызының көш керуеніне Тәуке хан шабуыл жасады деген. Бұл тек сыныққа сылтау еді. Сөйтіп, 18-ғасырдың алғашқы ширегінде жоңғар феодалдарының шапқыншылығы қазақ халқын “ Ақтабан шұбырынды” апатына душар етті. 1718-жылы Тәуке хан қайтыс болды. Қазақ хандығы ауыр дағдарысқа ұшырады, қазақ халқының басына зор зорбалаң бұлты төнді. Қазақтың феодал шонжарлары арасындағы алауыздық хандыққа таласқан өзара қырқысқа айналды. Таукенің орнына отырған Болат ханның тек атағы болды.
Орта жүзді Сәмеке хан мен Күшік хан биледі. Ұлы жүзді Жолбарыс хан биледі, кіші жүзді Әбіхайыр хан биледі. Бөлшектенген хандар мен сұлтандар жауға қарсы күш біріктіре алмады.
Осыны пайдаланған жоңғар феодалдары үртіс-ұдай шабуыл жасап, жеңіске жетіп отырды. Мұндағы негізгі себеп, жоңғар әскерлерінің жауынгерлігінде емес. Мұны өз заманындағы жазба деректер дәлелдейді “1718-жылдың көктемінде Аягөз өзенінің бойында қазақ жасақтары мен жоңғар әскерлерінің арасында болған үш күндік қан төгіс ұрыс, алғашқы екі күннің ішінде қазақтар біршама ойдағыдай ұрысса да, соңы қазақ жасақтарының жеңілісімен аяқтады... Бұл жорықта қазақ әскерлерінің саны 30 мың адам болды .
Орыс елшісі Бранцевтің айтуына қарағанда, ұрыс қатты болған. “Қазақтың жеңілуіне себеп екі ұдай болып жауласып жүрген Әбілхайыр сұлтан мен Қайып сұлтанға қараған жасақтардың әскер басылары өздерінің соғыс қимылдарын келісіп жүргізбеген”. 18-ғасырдың басындағы қазақтардың жағдайын Ш.Уалиханов былайша суреттеген “18-ғасырдың алғашқы онжылдығы қырғыз халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Олардың ұлыстарын жоңғарлар, еділ қалмақтары, жайық казактары және башқұрттар әр жақтан талқандады, малын айдап әкетіп тұттас әулеттерді тұтқын етіп алып кетті” .
1718-жылы көктемде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян өзендері бойына шұғыл жорық жасап, Түркістан қаласына тақап келді. Олардың ниеті қазақ хандарының ордасын басып алу болатын. Сырдария орта ағысы басындағы қазақ қалалаларына қауіп төнді. Бірнеше шайқас болды. “Жоңғарлар қазақ ордасын шапты,” бірақ санының аздығымен өз қоныстарынан ұзап кетуі олардың толық жеңіске жетуіне мүмкіндік бермеді.
Бұл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары едәуір табысқа жетті. Олар Елек, Мұғалжар, Ұлытау аудандарынан 30 мың адам болатын әскер жинп алды. Түркістан ауданына аттанып, жоңғарларды Оңтүстік Қазақстанның едәуір бөлігінен қуып шықты. Жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне қарсы неғұрлым батыл қимылдар жасауын Жоңғар хандығының Цинь билеушілері әскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежеген еді. Бірақ 1722 жылы Қытай императоры Канси қайтыс болғаннан кейін бұл қауіп уақытша болса да бәсеңдеді. 1723 жылы Жоңғар-Қытай бітімі жасалды . Шығыс жақтағы өз тылын қауіпсіздендіріп алған жоңғар қонтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап дайындала бастады. Бірақ 1722 жылы Қытай императоры Канси қайтыс болғаннан кейін бұл қауіп уақытша болса да бәсеңдеді.
1723 жылы Жоңғар-Қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын қауіпсіздендіріп алған жоңғар қонтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап дайындала бастады.

2. 1 “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” оқиғасының басталуы

1723 жылға қарай қазақ-жоңғар қатынастарындағы жағдай күрт өзгерді. Қытай императоры Канси өліп, жоңғар-қытай шарты жасалды, Ертіс бекініс шебінің құрылуына байланысты Ресей үкіметі қандай да болсын нақты талаптар қоймады. Оқиғалардың күтілмеген бетбұрысын жоңғар қонтайшылары мен тайшылары қазақ жеріне шабуыл жасау үшін пайдаланбақшы болып ұйғарды. Қазақ хандықтарының бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа мықтап дайындалып алған жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін Қазақстан шегіне аттандырды .
Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес қазақ мемлекеттілігін сақтап қалу жөніндегі маңызды саяси шешімдерге ықпал жасаған негізгі факторға ғана емес, қазақ халқының өмір сүруінің өзі туралы мәселе туған кезде өмірлік қажетті факторға айналды. Өткен замандағы аса көрнекті тарихнамашы Шәкәрім Құдайбердиев жоңғарлар басқыншылығы - Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” кезеңінде бүкіл халықтың үштен екісі қырылды деп көрсетеді. Жоңғарлардың 1723 жылғы шапқыншылығы елеулі оқиға болып қана қойған жоқ, ол қазақ халқы өмірінің барлық салаларына және бірінші кезекте саяси ахуалына қатысты болды.
Жоңғарлардың бұл теңдесі жоқ әрекетке өздерінің әрбір қадамын әр түрлі жеті бағыт бойынша күтпеген жерден берілетін және қуатты соққының барлық салдарын өлшестіре отырып мұқият дайындағанын мойындау керек. 1723 жылғы шапқыншылыққа дайындалу барысында жоңғар ханы Цеван Рабтанның елеулі рөл атқарғаны да көрінеді . Қазақтардың көптеген рулары мен қауымдары көшпелі шаруашылық үшін өмірлік маңызы бар жұмыстар басталған сол бір ерте көктем кезінде жоңғарлардың күтпеген жерден жасаған шабуылына қарсы әзір емес еді.Оның үстіне жоңғарлардың жекелеген жасақтарының ширек ғасыр ішін-дегі жыл сайын деуге болатын шабуылына ұшырап, халықтың өзі моральдік жағынан күйзеліс жағдайында болатын, ал көптеген сұлтандар мен рубасылары бір-біріне барған сайын оқшауланып алған-ды. 1723 жылы Жетісу мен Ертіс өңірінің қазақтары біріші болып жау
табанына түсті, шабуылдың тұтқиыл да тегеурінді болғаны сонша, жұрт ең қауқарсыз қарттар мен бала-шағаны тағдырдың тәлкегіне тастай қашты. Сондықтан ол жылдар жөнінде халық жадында “зар заман жылдар” қасіреті ретінде сақталған.
Шоқан Уалиханов бұл дәуірді “ Қазақ халқының өміріндегі сұмдық ауыр уақыт болды. Жоңғарлар, Уолга бйындағы қалмақтар тұс-тұстан қазақтардың ұлыстарын қырғынға ұшыратты, малдарын айдап әкетті. Қазақтарды бүкіл семьяларымен тұтқындап алды” деп жазған. Қазақ халқы өз өміріндегі аса ауыр апат зор зобалаңға тап болып, адам айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Ата қоныс, құтты мекен, мал мүлкінен және баспанасынан айырылып, аш жалаңаш жаяу жалпы шұбырған қарапайым халық бұқарасы жаздың қайнаған ыстығында қар көк мұз қақаған аязында күн көрісі малын жұтатып, үіп өлді. Ашаршылыққа ұшыраған жұрт жол жөнекей қозықұйрық сияқты жабайы өсімдіктерді теріп жеп қайыр сұрап күнелтті Әйелдер мен балалар және қарт адамдар адам төзгісіз жол азабына шыдай алмай, бұрғылап жапан түзде қалып аштан қырылды . Қазақтардың ауыздан ауызға тарап келген аңыздарында бұл кезең “Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама” деп аталады. Мұның былай аталуы жаудан қашып жаяу шұбырған қалың қауым, әрі болдырап әрі ашаршылықтан бұралып, Алқакөл көлінің жағасына келіп сұлап жатқанда, көп ішінен бір ақсақал адам шығып “Адам баласы өмірде көрген жақсылық пен жаманшылықтың бәрі ұмытпауы керек біз осы көрген күніміздіне деп айтсақ болар деп сұрапты. Сонда тағы бір қария орнынан тұрып мұның аты Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама болсын депті. Мұның мәнісі атамекен мал мүлкінен айырылып, жаяу жалпы босқан ел шұбыра шұбыра табаны ағарып, азып-тозды деген сөз екен. Бұл оқиға қазақтың кіші жүзі арасында Сауран айналған деген атпен әйгілі болды.
Жоңғар феодалдарының шапқыншы әскерлерінен қашқан кіші жүз қазақтары соңынан түскен жауды көз жаздыру үшін Сауран қаласын айнала көшкендіктен, бұл оқиға “Сауран айналған” деп аталған екен.
Әдебиетте Алқакөл сұлама термині жөнінде алуан пікірлер айтылады. Біреулер қателесіп Алқакөл емес, Алакөл деп есептейді. Бұл жөнінде сол қасіреттің куәгері болған Қожаберген жыраудың Елімай дастанында: Қырылу Алқакөлден басталып тұр, - деп тікелей көрсетілген. Жекелеген зерттеушілердің пікірінше ”Алқакөл” - Сырдарияның арғы жағындағы,өзеннің сол жақ жағалауындағы Бетбақдаладағы көл. Екінші бір нұсқа бойынша, ”Алакөл емес,”Алқакөл”, бұл ”топтасып, қол ұстасып” алдында жатқан адамның тізесіне басын қойып отыру немесе тізіліп жату, жорықтағы демалыс әдісі.” Сұлама”-әбден шаршап-қалжырап, басын көтере алмай жату.
Қожаберген жыраудан кейін Е. Бекмаханов ”Алқакөл” емес, ”Алакөл”деп санады. Бұл түсінікте де,өйткені Алакөл ”Жоңғар қақпасының” кіре берісінде жатыр. Сөйтіп жоңғар феодалдары қазақтарға қатты соққы беруге және қазақ жеріне, одан әрі Орта Азияға басып кіруге ұйғарды. Шабуыл жасауға 1723жылдың көктемі таңдалды.
Қыс қыстаудан жүдеп шыққан қазақ ауылдары жайлауға көшуге дайындалып жатқан кез еді. Сол жылы қатты жұт болды. Қазақтардың жадында: ”Қайың сауған ақ тышқан жылы” айрықша қалған. Қазақтардың халықтық күнтізбесі бойынша, тышқан жылы мен қоян жылында көбінесе жұт болып, мал қырылып отырған. Мұны кейінгі жылдардағы мұрағат материалдары растайды. Қазақтар нақ осындай кезеңде жоңғарлардың ауыр соққысына ұшырады. Қазақ жеріне шабуыл жасағанда жоңғарлар кенеттен тез арада тегеурінді қимылмен басып кіру факторын да пайдаланды.

2.2 Алапат ауыр жылдар

Жоңғарлар ірі-ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70 мың адамнан тұратын әскермен шабуыл жасады. Мәселен, Цеван Рабтанның баласы Галдан Церен 10 мың әскерімен Балқашқа, және одан әрі Қаратауға қарай аттанды. Қонтайшының інісі Құлан Батур Алтайға және Көктал өзенінің бойына беттеді.
Қонтайшының немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзенінің алабына бағыт алды. Галдан Цереннің баласы Цеван Доржы Шелек өзенінің аңғарына аттанды. Галдан Цереннің екінші баласы Лама Доржы Ыстықкөлге бағыт ұстанды. Нойон Дода Доржым Шу өзеніне қарай ұмтылды. Цеван Рабтанның өзі Іледен өтіп Жетісудің оңтүстігіне қарай жылжыды. Басып кіруге жалпы басшылықты Цеван Рабтанның ағасы Шона Доба жүзеге асырды. Олар өз жолындағыны жыланша жылап, қынадай қырды. Қыс жұтынан әбден қажыған қазақ қауымдары күшті қарсылық көрсете алмады. Шу аңғарынан жалайырлар қуып шығарылды. Олар көп шығынға ұшырап Ұлытау мен Көкшетау жаққа кетуге мәжбү болды. Талас өзенінен Арыс өзенінің орта ағысына дейін қоныстанып жатқан наймандардың садыр руы түгелге дерлік қырғынға ұшыратылды, тірі қалғандары босып кетті. Қожаберген жыраудың дастанындағы мәліметтерге қарағанда, найманар Алтайдан кеткен.
Қаратауда, Арыс өзені алабында да ойран салынды. Қапы қалған қазақтар малын, үйін, мүлкін тастап кетуге мәжбүр болды. 1724-1725 жылдары жоңғар феодалдарының шапқыншы әскерлері Сырдария алабындағы отырықшы егінші ауылдар мен қалаларды ойрандап, қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласын және қазақ хандығына қарасты Ташкент, Сайрам т.б қалаларды басып алып, талан-таражға ұшыратты және қиратты. Жетісу мен Сырдария өңіріндегі егістік жерлер құлазып, қаңырап, қолөнер мен сауда-саттық жым-жылас болды. Бұл егіншілік ошақтары мен қолөнер, сауда орталықтарынан қол үзу елдің экономикасын қатты күйзелтті. Көптеген адамдар Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық өзендерінен, Сырдариядан өту кезінде қаза тапты.
Қазақ рулары Сырдарияға қарай қашып, оның арғы бетінде ғана өздерін қауіпсіз сезіне аламыз деп санады. Жоңғарлар ауыл-ауылды тонады. Бұл жөнінде Ресей капитаны И. Унковский “ Қонтайшының баласы Шона Добаның Қазақ ордасына аттандырылғаны, ұрыс барысында ол қазақтардың үш қалашығын алғаны және қазақтардың 1000 отбасын әкеле жатқаны, олардың көп кешікпей күтіліп отырғаны жөнінде хабар бар екенін” хатқа түсіреді. Ал берілген қалалар Ташкент, Сайрам, Харамурт, болды. Қазақ ауылдары әсіресе қонтайшы Шоба-Добаның шабуылдарынан қатты зардап шекті. Ол өз жасақтарымен Талас аңғарына, Сырдария өзенініңбойына өтті. Түркістан, Қарамұрт ( Шымкент түбінде) Тараз, Шымкент, Ташкент қалаларын жаулап алуды ол өз табысы деп санай алатын. Шона-Добаның жасақтары қазақ қоныстарына жортуыл жасап, ауылдарды шапты тұтқындар алды. Тек соның жасақтары ғана қазақтардың 5000 дай отбасын тұтқынға алды олардың мың отбасы қонтайшының ұлысарына жіберді .
18 ғасырдың 20 жылдарына қарай жоңғарлар қазақ жерінің орасан көп бөлігін басып алды. Жоңғарлар мен қазақтар иеліктерінің арасындағы шамамен алғандағы шекара Ұлытау, Балхаш көлі мен Шу, Талас өзендері арасындағы өңір болды. Үмбетей жырау өз толғауларында жоңғарлардың Баянауыл, Қызылтау, Абралы,Шыңғыс таулары мен Қара Ертіс бойындағы мамырықты және Алатауды қалай жаулап алғаны суреттеген. Жоңғар жайсаны Черен Дондук Лепсі және Қаратал аңғарында көшіп жүрді. Онда қонтайшынікінен кем түспейтін жеке үлкен жасақтары болды. Ұлы жүздің Жетісуда көшіп жүретін ру басылары соның жасақшыларына бағынды. Сондай ақ көптеген қазақтар Шу, Талас аңғарларына, Бетбақдалаға кетіп қалды.
Левшиннің атап өткеніндей, “ отарлар мен табындар күн санап кеми берді, айырбас сауда тоқтап қалды, жұрт жаппай қайыршылық пен қайғы қасіретке ұшырады, кейбіреулері аштан өліп, басқа біреулері әйелдері мен балаларын тастап кетті...
Егер оңтүстікке кетпесе, үш жақтан қысым көріп, қудаланған оларды қырып жіберу мүмкін еді. Ұлы жүз бен орта жүз қазақтары Сырдариядан өтіп, Ходжентке көшіп, Орта жүз руларының көпшілігі Самарқанға кетті, ал Кіші жүз Хиуа мен Бұқараға шегіне көшіп барды.
Ақтабан шұбырынды жылдары Отан алдындағы өз жауапкершілік шамасын түсінген халық еркін жасытпады. Табан тірескен және ұзаққа созылған шайқастар жүріп жатты. Ташкент қаласының қазақ жасағы бастаған 300 мыңдай тұрғындары үш айға жуық қахармандықпен қорғанды. Ташкенттің ізінше Сайрам мен Түркістан да құлады. Бүкіл халықтық қарсыласуды ұйымдастырушылар Бөгенбай, Қабанбай, Саңырақ, Жәнібек, Малайсары, Елшібек және басқалар халықты туған жерін қорғауға көтерді. Жоңғар әскерлері қазақ халқының табанды қарсыласуымен санасуға мәжбүр болды. Жау таулы жерлерде, алыстағы далалық аудандарда, қалаларда тойтарыс алды. Қожаберген жыраудың айтуынша, айтуынша қазақтар ұрыса отырып шегінген, жасақтар Бетбақдала құмдарына қуып келе жатқан жаудан қара үзіп кетіп Таңбалытас ауданындағы ұрыстарда оған тойтарыс берген, сөйтіп оны Сарысу өзенінің жағасында қорғанысқа көшуге мәжбүр еткен. Жоңғарлар Түркістанға шабуыл жасаған кезінде Айшыбек батырмен бірге Қабанбай қала қорғанысына тікелей қатысты.
Жаулап алушыларға Түркістанды қорғаушылар ғана қарсылық көрсеткен жоқ. Сайрамды жау қоршаған кезінде де қала тұрғындары қахармандық көрсетті. Жоңғарлар қаланы шабуыл арқылы бірден басып ала алмады, олар қаланы айнала қоршап, қамауға алды. Олардың мақсаты қаланы басып алу, тонау болатын. Алайда мұны істей алмады. Сонда қонтайшы өз әскелерінің бір бөлігін тауға жіберіп, қаланы сумен жабдықтап тұрған Сайрамсу және Тубалық өзендерінің арнасын бұрып жіберуге бұйрық берді. Сайрам тұрғындары сусыз қалды. Аңызда бұл туралы былай делінген:” Олар қаланы қорғап, ұзақ уақыт бекінді, бірақ ақырында, дінсіздер жеңді” .
Жоңғарлар мұнда мол мүлікке жолығып, көптеген тұтқындар алды. Тұтқындарды шығыс Түркістан ауданына алып кетті. Қазақтар Сырдарияның орта ағысына ғана емес, бұл өзеннің төмеңгі сағасына қарай да шегінуге мәжбүр болды. Ресей елшілігінің курьері Николай Мине сыртқы істер алқасына жоңғарлар “ондағы жердің бәрін, тіпті Сыр өзеніне және Бұхара жанындағы Ходжентке дейін иеленіп алды деп хабарлады .
Көптеген қазақтар Сырдарияның сол жақ жағалауындағы Бетбақдалаға, Жызық және Нұраты таулары ауданында, Зеравшан аңғарына кетті. Бұл жөнінде орта азиялық тарихшы Хожамқұлибек Балхы былай деп көрсетеді: “ Қонтайшы (қалмақ) өз ұлын қазақ жұртын Ташкентті, Әндіжанды, Сайрамды, және Сейхун жағалауындағы аудандарды жаулап алуға тағайындағандықтан, шамамен алғанда үш лек қазақтар Ташкенттіктермен бірлесіп соғысуға бел буды. Әскелерін шепке тұрғызыып екі жақ бір ай бойы үздіксіз ертеден кешке дейін шайқасты. Асқан дана жаратушы мұсылмандардан жеңісті дінсіздерге алып берді. Шамамен алғанда бір лек( жүз мың. - Рет) адм азапты өлім суын ішті. Қазақтар қатты жеңіліс тапты. Қазақтардың бір лек 50 мыңнан астам шаңырағы Самарқанға қарай үрке көшіп бет алды.” Әрине, Балхы келтірген цифрлар сын көзбен қарауды керек етеді, алайда қазақтардың халықтық қасіретінің сипаты дұрыс көрсетілген. А.И.Тевкелеев жоңғарлар шапқыншылығы жылдарындағы қазақ халқының жағдайын сипаттай келіп, сол кезде олар “талқандалып, бытырап және күйзеліп кетті” деген-ді. Жеңілістің жалпы жағдайын А.И.Левшин былайша сипаттайды: Бұл көшу сөзсіз күйзелу мен қырылуға әкеп соқты. Мал мен табын күн санап азая берді, айырбас сауда тоқтап қалды, қайыршылық пен қасірет қайғы жалпы жұртты жайлап алды: біреулер аштан өлді, басқа біреулері бала шағасын тастап қашты. Ақырында босқындар тоқтады. Көшпелі халық үшін аса қолайсыз құлазыған қу Медиенге ат басын тіреді”.
Аңыздарға қарағанда, ұлы және орта ордалар (арғындарды қоспағанда) Самарқан мен Бұқараға, ал кіші жүз Хиуаға көшкен. А.И.Левшин кіші жүз қазақтары Бұқара мен Хиуаға кетті деп пайымдайды. Онда бұл оқиғаларға дейін де қазақ халқының бір бөлігі тұрып, қоғам өмірінде елеулі рөл атқарып жатқан еді. Орта Азия хандықтарындағы қазақтар саны едәуір болды. Алайда қаншалықты зор күш жігер жұмсағанымен, қазақ халқы жоңғар әскерінің тегеурініне төтеп бере алмады. Жау күштірек болып шықты да, қазақ жасақтарының шегінуіне тура келді. Садыр руының қазақтары Самарқан төңірегіне Зеравшан аңғарына барды. Сөйтіп осы аймақта Найман, Жалайыр, Қыпшақ осы рулардың көптеген тармақтары атымен аталған қыстақтары пайда болды. Қоңыраттар Сырдарияның сол жақ жағалауында орналасты. Оларға босқындар ағылып келе жатты. Мұнда Жызақ таулары мен Зеравшан өзені жазағында қазақ даласынан келген босқындарының көп болуы себепті аштық болды. Мұхамед Якут Бухари былай деп жазды:” жеті жыл бойы үздіксіз шабуыл жасап көшпелілер Самарқан мен Бұхара орналасқан егіншілікті аудандарды күйзелтті. Мауранахрда ашаршылықтың күшті болғаны сонша адамдар тіпті өлгендерді жерлемей, адам етін жеуге де барды. Нағыз аласапыран туды. Жер жердің бәрінде жұрт туған жерлерінен безіп жан жақа бытырап кетті. Бұхарада екі гузар тұрғыны қалды. Самарқанда бірде бір тірі жан қалмады. Сол кездегі әсерлеп көрсеткенімен бұл шындыққа жақын болатын.
“Ақтабан шұбырынды” апатында зар заманды басынан кешірген қалың қазақ қауымы өзінің аянышты ауыр халі мен көңіл күйін бейнелейтін “Елім-ай“ сынды мұңлы ән шығарды. Бұл ән жұрт жүрегінде жатталып бүгінгі күнге жетіп отыр.
“Қаратаудың басынан көш келеді
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел жұртынан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.

Мына заман қай заман қысқан заман,
Басымыздан бақ дәулет ұшқан заман.
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман.

Мына заман қай заман, бағзы заман,
Баяғыдай болар ма тағы заман...
Ата қоныс, туған жер қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын”

Ел есінде сақталған “ Елім-ай” әнінің бұл шумақтары халық бұқарасының зар замандағы мұң зарын бейнелейді.
“Ақтабан шұбырынды” қазақтарға шабуыл мен талан тараж тұс тұстан анталады. Жоңғар феодалдары қазақтарға шығыс оңтүстік жағынан қаптағанда Еділ бойындағы қалмақ хандары батыс солтүстік бүйірден тиісті. Орта Азия хандықтарының жеріне ауып барған қазақтар бұл арадан мал жайылымдарына қолайлы жер таба алмай сенделіп, көзге түрткі болды. Иран мемлекетінің маңына ығысып барған қазақтар Иран шахы Нәдір Афшардан зорлық зомбылық көрді. Қазақ халқы сонша сұмдық жағдайда жүрсе де, олардың ешқайсысына құлдық ұрмай өзіне тиіскендердің бәрімен шайқасты. Бұл кезде орта азияның өзі де аласапыран жағдайда болатын. 1721 жылдан 1725 жылға дейін Бұхарада болған орыс елшісі Флорио Беновни былай деп хабарлаған: Орта Азияда үздіксіз соғыс болып жатыр, бұл соғысқа ауғандар, парсылар, хиуалықтар, бұқаралықтар, қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар және қалмақтар қатысуда .
Жоңғар хұнтайжысы Суан Рабданға жіберілген орыс елшісі капитан Иван Внковский өзінің( 1722-1724) жылдардағы күнделік дәптерінде: Өзі билік жүргізе бастағаннан бері хұнтайжы қазақ ордасымен үздіксіз соғысуда, қазақ ордасы қарақалпақтармен бірлесіп соғысуда, ал хұнтайжы қазақ ордасына қарсы 30 мыңдай адам ұстап отыр және хұнтайжы көп қазақты жеңіп алды. Деп жазған.
Жоңғар феодалдарының шапқыншылығы тек қазақ халқына ғана емес, сол кезде қазақтармен одақтас қырғыз халқына да қарақалпақ халқына да ауыр зардабын тигізді. “ Ақтабан шұбырынды кезінде” қаарақалпақтар қазақтармен бірге орта азия хандықтарымен Ресей шекарасына қоныс аударған. Бұл шапқыншылық соғыстар ойрат жоңғар тайпаларының еңбекші халқына да ауыр зардабын тигізді, феодалдар оларды бұл соғыстарға еріксіз айдап салды, толассыз жүргізген соғыстардың алым салық ауыртпалығы еңбекші шаруаларға түсті олардың өмірін біршама күйзелтті, соғыс талан таражынан түскен олжалар тек соғысушы екі жақтың әскери феодалдық шонжарларын ғана жырғатты.
Жоңғарлар тықсырған қазақтар Сырдарияның орта ағысына қарай, қарақалпақтардың едәуір бөлігі жоғарғы қарақалпақтар тұратын жерлерге кетті. Алайда Әбілқайыр қарақалпақтармен қатынастарды нығайту үшін дипломатиялық қабілетімен байланыстарын көрсете білді. Ортақ қасірет туыстас екі халықты біріктірді. Қазақ хандығының жалпы жағдайы ауыр болды. Бұл кезең туралы Қанжығалы Бөгенбай батыр былай деген:” Қазақтар өздерін үрейге билетіп, көрінгеннен қашып, тазыдан қашқан қояндай жан сауғалаумен болды, сөйтіп күйзеліске ұшырады, мал жанын, тіпті бала шағаларын да тастап, өздері ғана бас сауғалады... Жоңғар қалмақтары шапса бір жақа, ал башқұрттар шапса басқа жаққа тентіреді .
Қазақтардың батысқа қарай жаппай жөңкілуі Жайық пен Еділ аралығында көшіп жүретін қалмақ тайшылары арасында зор алаңдаушылық туғызды. Мысалы, қалмақтардың билеушісі Доржы Назаров пен Қалмақ хандығының номестнигі Черен Дондук Астрахан губернаторы А. Волынскийге: “ Сөйтіп жиналып алып қазақтарға қарсы 30мың қолмен келе жатыр және қалмақтарды жаулапалып, қалмақтар көшіп жүрген жерлерді иеленіп алмақшы.” деп жазған. Өз кезегінте Астрахан губернаторы Әскери алқаға егер рас болса қалмақтар қазақтарға төтеп бере алады деген ешбір сенім жоқ. Деп мазасыздана баяндады. Жайыққа келген қазақтардың жаңа толқыны көп болғаны сонша, қалмақ хандығы тағдырдың өзі қыл үстінде тұрды. Мұны патша үкіметінен Еділдің сол жағындағы жазғы жайлауларын қорғау үшін қалмақ әміршілерінің әскери көмек сұрағаны дәлелдейді. Патша әскерлері қолдаған қалмақтар Еділ мен Жайық арасындағы өз қоныстарын негізінен сақтап қалды. 18 ғасырдың орта шенінде Жайық қазақтар мен қалмақтар арасындағы шекараға айналды.
Сол кезде Әбілқайыр мен оның жақындарының қоныстары Елек өзенінің жоғарғы ағысында орналасты. Бұл қауіпсіз болмады. Солтүстік жағында Тобыл, Есіл бойында Башқұрттардың қоныстары болды. Нақ сол жерде Жемнің жоғарғы ағысы бойына Аюке ханға бағынатын Доржы Назаров бастаған қалмақ қоныстары орналасты. Жоңғарлармен соғыс шаруашылық және аумақтық тұтастық пен тәуелсіздікті сақтап қалу қажаттігі жауап шаралар қолдануға мәжбүр етті. Атап айтқанда Бакуниннің Астрахан губернаторы Волынскийге 1725 жылғы 9 ақпандағы хаты соны дәлелдейді. Онда былай делінген Бұхарадан Доржы Назаровқа керуен келіп, жазада келген қайсақтар кейін төрт топқа бөлініп қалмақтарға, башқұрттарға, Бұхараға хұнтайшыға қарсы аттанған және барлық төрт топ қиратылған . Басқа бір қжатта былай деп хабарлаған Қарақалпақтар мен қазақтардың ханы Әбілхайыр өзіне елу мың әскер жинап алып, қонтайшымен шайқасты, ал қонтайшы олардың он мың шаңырағын қиратты, ал қалған қырық мың шаңырақ қалмақ әскерлерін алу үшін осында беттеп келді, Қазір олар Жем өзенінде” Қазақ жасақтары табысқа жеткен жоқ, алайда халықтың басқыншыларға қарсы күресуінің жалғасу фактісі атап өтерлік.