Алашорда және қазақ әдебиеті

Қазақ әдебиетінің тарихын, көне дәуірден бүгінге дейінгі өткен жолын зер сала қараған адам сол дәуірдің бәрінде де жалғасып үзілмей келе жатқан бір ұлттық идеяны көреді. Ол – халықтың бірлігі, тәуелсіздік, ешкімге бодан болмай дербес ел болу идеясы. Сол арқылы халық өзінің намысын, биік мәртебесін қорғаған. Мұның тегі арғы түрік мұраларынан бастау алатыны даусыз, «Күлтегін» жырында кездесетін «әкеміз, ағамыз құрған халықтың атақ-даңқы өшпесін деп, түрік халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым» - деген сөздер сол халық мүддесі жолына өмірін арнаған, жанын да қиюға дайын батырдың монологы. Осы ұлт мүддесі үшін ол сыртқы жаумен алысады, елінің тұтастығы мен бірлігін сақтауға тырысады.
Таза қазақтың әдебиеті туған кезде де, хандық дәуірде бұл идея үзілген де, бәсең тартқан да емес. Бұқар жырау өзінің тілек өлеңінде «Желкілдеген ту келіп, Жер қайысқан қол келіп, Сонан сасып тұрмауды», «Алпыс басты ақ орда, Ардақтаған аяулың, Күнінде біреуге тегін олжа болмауын» тіледі. Мұның бәрі сахарадағы көшпелі елге көз тіккен сырткы көршілерден сақтаудың, тәуелсіз болу үшін керек бірлік пен ынтымақтың сөздері болатын.
Орыс отаршылдығы кезінде бұл идея ашық та, тұспалдау жолмен де айтылды. Ашық дейтініміз байырғы қазақ жерін біртіндеп жаулап, елді ата қонысынан айыра бастаған саясатқа қарсы наразылық сөзі еді. «Еділді тартып алғаны - етекке қолды салғаны, Жайықты тартып алғаны — жағаға қолды салғаны, Ойылды тартып алғаны - ойдағысы болғаны» дегенді Мұрат ақын айтты, Махамбеттің Жәңгірге қарсы күресінің негізінде отаршылдыққа қарсылық жатқаны белгілі. Ол да елі, жері үшің қырқысты, «Еділ үшін егестік, Жайық үшін жандастық, Қиғаш үшін қырылдық, Тептер үшін тебістік» деп тебіренді Бірақ мұндай ашық күрестің жолы болған жоқ. Ел отаршылдыққа мойын ұсынды. Бірақ тәуелсіздікті аңсау тоқталмады, Іштен тыну, заманның өзгерісін көріп торығу - «Зар заман» сарынын туғызды. Ақындар уытты сөзін Жәңгірге төккен Махамбетке ұқсап, ел басындағы әкімдерге арнады. Солардың «Әбілпейіз, Абылай - екі асыл сұңқардың» (Дулат) ел ұстау дәстүрінен айрылып қалғанын, жаудың қай жақтан келетінін аңғармай, дұшпанына қызмет істеп отырғанын сынады. Еспембет сияқты батырлардың өтіп кеткенін, енді ондай ел қорғар батырлар жоқтығын күңірене жырлады. Абай мен Ыбырай халық басына түскен осы ауыртпашылықты көрді. Бірақ олар орыстармен ынтымақтаса отырып, солардың мәдениетін, білімін, ғылымын игеріп, сол арқылы теңдікке, тең тұруға жетіп барып, тәуелсіздік аламыз деп ойлады, XX ғасырдың басында қазақ киген отаршылдық қамыты қатайып, мойын бұрғызбай, күшейе түсті. Жергілікті халықты орыстандыру, шабындык, егіндік, шырайлы жерлерді тартып алып, Орталық Ресейден әкелінген жерсіз шаруаларды қоныстандыру саясаты жедел жүрді. Дамудың мешеу күйінде тұрған елді отаршылдық пен ұлттық езгі екі жақты қыспаққа алды. Қазақ елінің болашағына қауіп төнді.
Мұндай жағдай бір біздің басымызда ғана емес, Ресейге бодан болған бұратана халықтың бәрінің басына туды. Ресейдің ішкі өмірінде жағдай ауырлап, наразылық күшейді. Оған капиталистік қарым-қатынастардың шиеленісуі, империализмнің өрістеуі себепкер болды. Патшашылдыққа қарсылық ұлғайды. Реакция бұл толқуларға қарсы дөкір саясат ұстанып, халық толқынын күшпен басуға тырысты. Мұның аяғы XX ғасыр басындағы буржуазиялық революцияларға алып келгені белгілі. 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс революциясы тұсында-ақ «бүкіл дала саясат аясына тартылып, азаттық жолындағы қозғалыс тасқыны құрсауына енді» деп жазды Ә.Бөкейханов.
Осындай, қазақ халқының ояна бастаған тұсында, оның ұлт-азаттық жолындағы күресі туын берік ұстап, халық өмірінің шындығы мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық сананың бір түрі - қазақтың ұлттық әдебиеті болды. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті Абайдың ағартушылық, демократтық жолын ұстана отырып, оны саяси күрес идеясымен толықтырды, отаршылдықты, ұлттық езгіні айыптады, халықтың қараңғылыққа қамалып отырған күйін керіп күйініп, оны өнер-білім үйренуге шақырды. Орыстың ұлы революционер-демократы А.И. Герцен XIX ғасырдағы орыс әдебиетінің қоғам алдындағы еңбегін зор бағалай келіп, «бұл әдебиет саяси бас бостандығы жоқ елде жан ашуын айтатын бірден-бір трибунаға айналды» деген еді. Біздің әдебиетіміз де XX ғасыр басында осындай үлкен қоғамдық міндет атқарды. Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың осы әдебиеттің басы-қасында болуы», ұлт мүддесі жолындағы саяси күресті әдебиетшілердің бастауы – біздің әдебиетіміз үшін үлкен мақтаныш. Қазақ халқының патриархалдық мешеулікке байланып, орыс отаршылдығының езіп-жанушы күшейген тұсында қиналған халықтың жан ашуын алдымен осы екеуі айтты. Халқына жаңа сөз арнады. Бірі сөз тыңдауға салғырт надан халқының құлағына маса боп ызыңдап, екіншісі бар даусымен «оян, қазақ» деп жар салды, XX ғасыр басындағы қазақтың прогресшіл әдебиеті, оның қайраткерлері осы идеядан нәр алды. Халық бостандығы тақырыбына жыр жазған ақындардың барлығы да Ахмет пен Міржақыптың кең қолтығының астынан өрбіді. Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі, алдыңғы қатарлы елдерге теңелу, оқу-білім үйрену, халық тұрмысының ауыртпашылықтарын ашына сөз ету бүкіл дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне айналды.
Ахметтің ақындығы 1909 жылғы Петербургте басылған «Қырық мысалдан» басталады. Бұл И.А.Крылов мысалдарының аудармасы еді. Алайда, Ахмет кітабында орыс мысалшысының аудармашысы дәрежесінде қалып қоймады, шығарма сюжеті мен идеясын қазақ жағдайына ыңғайлап, қоғамдық әділетсіздік пен адам мінез-құлқындағы ұнамсыздықты тұспалдап айтты, оған қарсы үн таратты. Ал, «Маса» (1911. Орынбор) кітабында заман жайлы ойларын көркем бейнелей отырып жеткізді. Ол ұлт тағдырын, оның бостандығы идеясын, қанау астындағы күйін шебер суреттеп, адам бойындағы азаматтық сезімді, намысты оятуға қызмет етті.
Бүкіл өзінің саяси-қоғамдық, ағартушылық және әдеби-публицистік қызметінде Ахаңның қасында болған идеялас жолдасы, сенімді досы және інісі Міржақып Дулатов еді. Бұл екеуінің өмірінде де ұқсас жайлар көп. Екеуі де орыс мектебінде білім алып, ауылдық мектептерде мұғалім болудан бастады. Елді оқу-білімге үгіттеп, патша әкімшілігінің зорлық-зомбылығына қарсы күреске дайындады. Екеуінің саяси-революцияшылдық қызметі де басталды. 1905 жылғы орыс революциясы күндері Қарқаралыда болған халықтық демонстрацияға, Оралдағы конституциялық-демократиялық партияның сьезіне қатысты. Міржақып сол съездің жұмсауымен 1906 жылы Петербургке барып, «Серке» атты қазақша газет шығаруға араласты. Газеттің 1907 жылғы бірінші санында «Жастарға» деген өлеңін бастырды, екінші санында «Біздің мақсатымыз» атты мақала дайындады. Онда Қазақстанда 1905 жылы демонстрация кезінде патша өкіметінің атына айтылған талап-сындар жазылғандықтан, газет конфескеленіп, таратылмай өртеніп кетті. Полиция күзетінің мәліметінде мақала «Қазақ халқын жергілікті және орталық өкіметке қарсы қою рухында жазылған» делінген.
Дулатовтың ақындық публицистік қызметі де осы тұстан басталады. 1909 жылы ол атақты «Оян, қазақ!» атты өлеңдер кітабын жариялады, 1911 жылы қайта басылған кітапты патша әкімшілігі конфескелеп, баспаға айып салды, авторын түрмеге жапты. Петербургтегі баспасөз істерінің кеңесшісі В.Д. Смирнов кітапты оқып отырып, оның мазмұнын «Серке» газетінің екінші санындағы мақалаға ұқсастық тапқан.
Осы сияқты қуғынға қарамастан, М. Дулатов өзінің әдеби-публицистік қызметін тоқтатқан жоқ. «Бақытсыз Жамал» атты роман (1910), «Азамат»(1913), «Терме»(І915) кітаптарын жариялады.
Түрмеге бір түсіп, бір шығып, өмірін қуғын астында өткізген ол ақыры 1913 жылдан бастап Орынборға тұрақтап, Ахметпен бірге «Қазақ» газетін шығарысты.
Ахмет пен Міржақып шығарған «Қазақ» газеті олардың көркем туындыларында көтерген идеяны ашық публицистика тілімен халыққа тікелей жеткізуге қолайлы жағдай туғызды. Олар сол бір аласапыран тұста қазақ халқының тағдырына қатысты оқиғаларға өз көзқарастарын ашық білдіріп отырды. Қазақ қоғамының дамуында ұлттық демократиялық бағыт ұстанды. Патша саясатының қатал сыншысы болды. Бірақ орыс халқына теріс көзқарас ұстанған жоқ. Ұлтаралық сөзге, іске бармады. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерлісіне, майданға солдат беру мәселесіне, Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің мақсат-міндеттері жайлы әңгімелерге қатысты ой-пікірлерінде олардың үлкен азаматтық, қайраткерлік тұлғасы танылады. Осындай мақалаларды бірге жазысқан Ә.Бекейханов та қайраткерлігіне қоса әдебиет мәселесін жетік білетін адам еді. Оның әдеби-сын мақалалары, зерттеулері әдебиеттік фактілер негізінде қазақ халқының ұлттық мүдделерін корғау идеясына құрылды.
«Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, елін ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған. «Қазақ» газеті болатын» деп М.Әуезов тегін жазбаған.
«Қазақ» газеті ұлт-азаттык қозғалысының бостандық үшін күрес идеясына ұласуына зор әсер етті. Алашорда кұрылған тұста тәуелсіз мемлекеттің идеологиясына негіз болған осы идеялар еді. Ахмет пен Міржақып идеясы елді оятты. Алдымен ойы бір, ақылы бір жас таланттар оянды. Олар ұстаздарының ісін жалғастырып алып кетті. С.Торайғыров, М.Жұмабаев, С.Дөнентаев, М.Сералин, С.Көбеев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов сияқты бірін-бірі толықтыра шыққан жастар тобы әдебиеттің жанрлық, тақырыптық ізденістерін байытып, қазақ халқы өмірінің шындығын кең көлемде бейнелеуге жетті. Елдің артта қалушылығын сынап шеней отыра, отаршылдық езгіге қарсы үн көтерді, тәуелсіздіктің туын биік ұстауға тырысты. Бұл салада Сұлтанмахмұттың таланты айрықша танылды. Ол Алашорда көтерген идеяның жауынгер жақтаушысы болды. Ұлт көсемдерінің соңынан еріп, қазақ халқына атар таң, келер жарық, сәуле, нұрды солардың есімімен байланыстырды. "Таныстыру" (1918) поэмасында "Дулатов, Байтұрсынов, Бөкейханов... бірі - Күн, бірі - Шолпан, бірі Айым" деуінің де сыры осында. "Әлиханның Семейге келуі" ("Сарыарқа", 1917. 30 қазан, 1З қараша) атты мақаласында Сұлтанмахмұт елдің "еңбегі сіңген ерін" күтіп алғанын суреттей келіп: "Ол ері - елі үшін құрбандыққа жанын берген, бит, бүрге, қандалаға қанын берген, көрдей сасық ауа, темірлі үйде алаш үшін зарығып бейнет көрген, басқан аяқ кер кеткен заманда жасымай алашына қызмет еткен, болса да қалың тұман, қараңғы түн, туатын бақ жұлдызына көзі жеткен, түймеге жарқылдаған алданбаған, басқадай бір басы үшін жалданбаған, қайткенде алаш көркейер деген ойдан басқа ойды өмірінде малданбаған Әлихан Нұрмұхамед ұлы Бөкейханов еді", - деп жазды. Осы сөздердің өзі-ақ Сұлтанмахмұттың Әлихан бастаған іске тілектестігін танытады. Ол Алашорда құрылған күндері "Алаш ұранын" жазып, патшаның құлауына, елдің автономия алуына қуана үн қосты. Сұлтанмахмұт шығармашылығы ақынның заман туралы үлкен толғанысынан туады. Әсіресе, оның романдары реалистік өнердің күшімен XX ғасыр басындағы қазақ елі өміріндегі қайшылықтар мен рухани сілкіністі кең бейнелейді. "Қамар сұлуда" ол қазақ әйелінің тағдырына үңіле отырып, ескі ауылды құрт аурудай есеңгіреткен, тоздырып бара жатқан қараңғылықты, әдет-ғұрыптың кертартпа жақтарын ашына сынай суреттесе, «Кім жазықтыда" қазақ қоғамы жайлы ойларын ел билігін ұстаған адамдардың әрекеті арқылы көрсетеді. Әжібайды жаңалық атаулыға бөгет болып, ескі тіршілікті бар күшімен қорғап отырған ауыртпалықтың шындық бейнесіне айналдырады. Ақынның "Шындықтың аулын іздеп шығуы да" заман, уақыт әсері.
Сұлтанмахмұтпен бірге Алашордаға қатысып, оған арнап өлеңдер жазған ақын Сәбит Дөнентаев еді. Оның өлеңдерінде қазақ халқының тағдыры мен ішкі өмірінің қайшылықтары терең қойылды. Ақын патшалық Ресейдің бодан халық жөніндегі саясатына сенімсіздікпен қарап, әкімшіліктің зорлық-зомбылығына қарсы үн көтерді. Ол өмір шындығын аллегориялық әдіспен, тұспалдау жолымен суреттеді. Заманның азулы мен тырнақтынікі екенін көрді. Адам төзгісіз тығырыққа тірелген халықты бірде-бір жағы өрт, бір жағы жар ортасында тұрған бейнеде, бірде биік таудың тасасына тығылған мүсәпір күйде бейнелейді.
Кез келіп арыстанның арбауына,
Тап болып қу түлкінің алдауына,
Бірі ойнап, бірі шындап итермелеп,
Тықсырды жердің биік жарлауына.
немесе:
Біз келдік биік таудың, панасына,
Жаһанның сыймай сахара даласына,
Құйын мен жел, дауылда аман-есен,
Биік тау, бізді сақтап қаласың ба?
Тынышты алып төбемізге тас құлатып,
Әлде өзің тырнағыңды саласың ба? –
деген жолдар Сәбиттің отаршылдыққа деген көзқарасын айқын танытады. Ақыры биік тау пана бола алмады, төбесіне тас құлатып, тырнағын салды. Қазақ биік жар мен өрттің ортасында қалды.
Дәуірдің негізгі оқиғаларына өзі куә болып, ой елегінен өткізген, елі мен жерінің тағдыры қатты толғантқан Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері бұл дәуірдегі қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Ол отаршылдық психологияға қарсы болып, қазақтың еркін өмір сүруін қалады. Оның өлеңдері ой еркіндігінен туатыны да осыдан.
Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған артық ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсем де, алаш өлмес, көркейер
Істей берсін колдарынан келгенін,
Мағжан отаршылдыққа қарсы түркі халықтарының бірлігін көтерді, шығыстың абыройын көкседі.
Бір күнде сенің иең түрік еді,
Ер түрік ен далаға көрік еді.
Отырса, көшсе, қонса, ерік еді.
Тұрғанда бақыт құсы бастарында
Іргесі жел - күн тимей берік еді,-
дейді ол "Орал тауы" өлеңінде.
Жүсіпбек пен Мұхтардың алашқа қатысы, тілектестігі бұрыннан белгілі. 1918 жылы Семейде Алашорда жұмысына араласып, екеуі "Абай" атты журнал шығарды, елдіктің, тәуелсіздіктің туын көтерген өлең, әңгімелер, мақалалар жариялады, Жүсіпбектің «Ұран», «Әскер марсельезасы» өлеңдері сол тұста жазылған. Олар қазақ халқының азаттық, тәуелсіздік жолындағы күресінің ұранына айналды. Патша құлағаннан кейінгі үмітін ақын Алашордаға артты.
Жүсіпбек пьесалары мен романдары қазақ халқының ел болуын, тәуелсіздік жолымен дамуын, оның оянып, есейіп келе жатқан жаңа адамдарын бейнелеу мақсатын көздеді. Ол шын мағынадағы европалық үлгідегі бірінші қазақ романын жазды, «Қартқожа» мен «Ақбілек» арқылы халық ішінен шығып, ұзақ өмір талқысынан өтіп барып жолын тапқан жас ұрпақтың өкілдерін көрсетті.
1917 жылғы бір мақаласында Мұхтар Әуезов: «Қазақтың ұлттық қалпы өзгерілді, Тізгін мақсұты басқа, ниеті шалғай, суық бауыр жаттың қолына тиді... Кемеңгер билердің заманы құрып, адамды мал мен пұлға сатып алатын заманға киліктік», - деп жазыпты ( «Алаш», 1917. 30-наурыз). Автор ұзақ жылдар бойы отаршылдықтың халықтың мінез-құлқына, әдет-ғұрпына жасаған өзгерістерін құлдық психологияны, ұйымсыздық, ұсақтық, рушылдық, жікшілдік, парақорлық, арызқойлық, әйел халіне теріс көзқарас сияқты кеселдерді атап көрсетті. Ол кеңес үкіметінің алғашқы шараларға осы жағдайды түзеуге пайдаланбақ болды. Жаңа жағдайда отаршылдық көзқарастың жалғасуына, заманның келеңсіз өзгерістеріне наразылығын Семейде, Орынборда кеңес жұмыстарына қатысып жүргенде-ақ талай байқатқан. Сондықтан да қазақ обкомы оған: «Партия жұмысына дұрыс қарайды, бірақ тәртібі нашар. Ұлтшылдықпен ауырады, ұлт мәселесін өзінше түсінеді. Революция ісін тұтас бір ұлттың мүддесіне пайдалануға тырысады, - деп мінездеме берген. Бұл жағдай М.Әуезовтің Орынбордағы партия ұйымы басшыларымен келісе алмай, партия билетін тапсырып, Ташкентке кетіп қалуына себеп болған. 1926 жылдың өзінде «Қаракөз» пьесасының прологында көпті көрген Тарих деген шалдың атынан айтылған монологта жазушы заман өзгерістеріне сыншылдықпен қарап, қазақтың ертедегі еркін өмірін қызықтайтынын білдірді. «Сарыарқадай, сары жайқын даланың кешегі бір кезде өскен сері жігіт, еркін кызы шығады. Хан - қара, би мен бек, ана мен баланың қиялын тербеткен жыршысы шығады. Заманның жігіт, еркетотысы келеді, танырмысың, танымассың. Ол аса бір соққан желдей, алыста сары белдей, Арқаның ақ төсінде ақ айналы көлдей» толықсып аққан селдей, шырқап кеткен келмей, алыстағы асқардай, алқынсаң да келмейтін аршындап өткен заман ғой. Сол күн есіңде қалмады ма екен? Жасыл бел басына тіккен ала туды ұмытты ма екен? Қайғылы сары өзен сыбызғы үнін ойлай ма екен?
Бүгін дала жай болып сарылған, бүгінгі ән мұңайған, жүдеу, қаралы жел шалқып еспей күңіренеді, домбыра күй тартпайды, жылайды, қыз ән шырқатпай сыбырлайды», - дейді Тарих-шал сахнаға шығып.
Халықтың дербестігін сақтау, ұлттық намыс, ұлт абыройы Мұхтардың өмір бойғы арманы болып кетті. Ол халқын, оның елдігін, көшпелі мәдениеттің үлгісін әлемге паш етті.
Ахмет пен Міржақыптың қазақ әдебиетіне әсері ақын-жазушылардың Алашордаға қатысуымен өлшенбейді. Олар көтерген ұлттық тәуелсіздік, бодаңдыққа қарсылық, халықты оқу-ағарту жолына тарту, ұлт мүддесіне адалдық XX ғасырдың әдебиетіне түгелдей осы идея арқылы тарады. Мұны біз сол дәуір әдебиеті өкілдерінің бәрінен табамыз. Тіпті кезінде Алашорда автономиясы идеясын қолдамаған Сәкеннің өзі жалпы халықтық шығармаларымен оларға көп жақын келді. Ол да орыс отаршылдығына қарсы өлеңдер жазды, қазақтың ұлттық мүддесін, тәуелсіздігін жоғары қойды. Мұны ол кеңес өкіметі жылдарында да ашық көрсетіп жүрді. XX ғасыр басында халықтың ауыр күйі мен отаршылдық езгіге наразылықты ашына жыр еткен Ахмет пен Міржақып қана болса, өзінің қызылшылдығына қарамай, кеңестік бұрмалаушылықтар мен ұлт тағдырын аяққа басуға ашық қарсылық айтқан, «Жан ашуын» білдірген жалғыз Сәкен болды. Бұл - оның күрескерлігінің бір саласы. 20-жылдардың басында Орынбордағы қазақ коммунистері қол қойып, Орталық партия комитетінің хатшысы Е.Ярославскийдің атына жазылған «Он төрттің хаты» осының алғашқы мысалы. Сәкен ол кезде Халық Комиссарлар кеңесінің төрағасы еді. Сәкен бастаған он төрт коммунист Қазақстан автономия алғанмен, онда ұлт жағдайын көтерер ештеме істелмей жатқанын, қазақ тілінде басылымдардың, кітаптардың жеткіліксіздігін, істің қазақша жүрмейтінін, қазақ мектептерін ашу қажеттігін, әкімшілік жүйеде орысшылдықтың басым екенін айтқан. Е.Ярославский ашуланып, оларға ұрсып, мұның негізінде ұлтшылдық жатыр деп қорқытқанмен, іс жүзінде осы шараларға қозғау салды. 1924 жылы қазақ тілінің орыс тілімен бірге мемлекеттік тіл болып бекітілуі осының салдары болатын. Сәкен қазақша іс жүргізу туралы нұсқаулар беріп, бұл тақырыпқа бірнеше мақала жазды. Қазақша газет-журналдар көбейіп, қазақша кітаптар шыға бастады. Қазақ мектептері ашылды. 1923 жылы Ахмет Байтұрсыновтың 50 жылдығы тұсында Сәкен екі рет мақала жазып, оны қорғады. «Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз Ахмет еді», - деп жазды ол. Сәкеннің «Аш қазақ», «Совет баласы», «Азия», «Отарбаның жұмсақ вагонында», «Қызыл ат», «Біздің тұрмыс» сияқты шығармалары түгелдей кеңестік бұрмалаушылықтарға қарсы жазылған. Табиғаты таза, ұлт мүддесіне адал, шын коммунист ақын әділетсіздікті көргенде шыдамады, шынын айтты. Сол үшін таяқ жеді, қызылдардың сойылын соға жүріп, «ұлтшыл», «оппортунист», «жікшіл» деген айыптан құтылмады. НЭП-тің қазақтың еңбекші бұқарасына жасаймыз дегенін ол «Мынау қу НЭП, қойды ғой жеп» деген өлең жолдарымен білдірді. Азия халықтарының бірлігін уағыздап, оны озбыр Европаға қарсы қоя жазды. Голощекин тұсында оның оппозицияда болғанын сол кездегі өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі I.Қабыловтың өзі мойындап жазған. Ол Қазақстанда болған бұрмалаушылықтарды көрсетуде Сәкеннің өлкелік комитетінің VI пленумынан бұрын-ақ үн көтергенін айтқан. 1937 жылы Мағжанның Алматыға келуіне көмектесіп, онымен достық қатынасын қайта жалғаған Сәкеннің қылықтарында да бұрынғы замандағы бөлінушілікті қайта карау ниеті болғаны даусыз. Мағжанды оңаша қонақ қылып, оған материалдық кемек бергенін Мағжанның әйелі Злиха айтқан, Сайфи Құдаш та жазған. Мағжанның 1937 жылы қайта ұстағанда ол айдаудан келген соң Сәкенмен табысып, екеуі жаулығын бірге жасаған деген де айып бар. Ол Мағжанның ісінде көрсетілген. Мұның бәрі Сәкеннің ұлт мүддесіне, әдебиетіміздің халықтық дәстүріне адалдығын танытады.
Қазақ халқының отаршылдық езгі астындағы тағдыры жайлы ойлану Б.Майлин, Ғ.Қарашұлы, Н.Орманбетұлы, М.Көпейұлы сияқты ақындардың өлеңдерінде анық байқалады. Ахмет пен Міржақып көтерген идея оларға да ой салғаны даусыз, Бейімбет - «Қазақ» газетін оқып, соның идеясымен суарылып өскен акын. 1917 жылы патша тақтан түскенде ол:
Бұрынғыдай байың, жарын шашылма,
Бірлікпенен жұмыс атқар басыл да.
Азын-аулақ миың болса басында,
Партия, штат, дау-дамайды қой, қазақ, -
деп елдің бөлінбеуін қолдап өлең жазды. Ғұмар алғашқы Бүкілодақтық съезге (1917 шілде) қатысып, тілектестігін білдірді. Саясаттан алыстап, оңашаланып кеткен Шәкәрім де ақпан революциясын қуана қарсы алып, Алашорданың алғашқы шараларына атсалысты.
Ахмет пен Міржакып шығармаларының идеясы ғана емес, реалистік дәстүрі қазақ әдебиетінің өмір шындығын шынайы бейнелеу мен образ жасаудағы ізденістеріне де мұрындық болды. Реалистік әдебиет дәстүрі қалыптасты. Ол заман шындығына, тәуелсіздік пен азаттық жолындағы күреске ұмтылған халықтың ой-санасына, арман-тілегіне сай дамыды. Қазақ қоғамының мешеу қалпында, халықтың қараңғылық пен надандығына сыншылдықпен қарау реализмнің сыншылдық бағытын өрістетті. Ауыз әдебиетінен ауысқан дидактикалық сарын азайып, көркем суреттер мен жанды бейнелер молырақ көріне бастады. Әдеби тілдің дамуы мәселелері күн тәртібіне қойылды. Бұл жайлар қазақ әдебиетінің озық дәстүрінің жалғасуын, Ахмет пен Міржақып бастаған жолдың өміршеңдігін дәлелдеді. Жаңа әдебиет азаматтық рухтың биіктігін, гуманизм мен демократтық көзқарасты, Отан сүюшілік пен туысқандық идеяларын жырлаушы болды.