ҚАЗАҚСТАН БІРІНШІД ҮНИЕЖҮЗШК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДА

. ҚАЗАҚСТАН БІРІНШІД ҮНИЕЖҮЗШК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДА
Бірінші дүниежүзілік соғыс 1914жылғы 19шілдеде(1тамызда)басталды. Ресей соғысқа дайындықсыз, әскери- өнеркәсіптік әлеуеті төмен, көлігі на-шар дамыған жағдайда кірісті, армия әскери-техникалық жағынан нашар қам-тамасыз етілген еді. Соғыс басталған соң жалпы империяда, ішінара Қазак-станда өндіргіш күштердің даму деңгейі бірте-бірте кеми берді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс Қазақстаи экономикасын құлдырауға әкеп соқты. Ауыл шаруашылығында өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады. Ол қүнарлы жер көп болған, егіншілікпен оны жаксымеңгерген және орыстың коныс аударушы шаруаларынан тәжірибе алған халықайна-лыскан аудандарда бәрінен де жақсы дамыды. Соғыс егін шаруашылығына елеулі өзгерістер енгізді. Ең алдымен ауыл шаруашылық бақша дакылдары-ның егіс көлемі үлғайды. Мәселен, Қазақстан бойынша күзгі бидайдын егіс көлемі, 1913 жылмен салыстырғапда 1917 жылы 63,5%-ға, жазғы бидай — 8,4%-ға, тары — 22,1 %-ға, картоп — 46,3%-ға қыскарды. Ал бақша дақыддары-ның егіс келемі 433,8 мың десятинадан 1115,0 мың десятинағадейін.яғни екі еседен астам көбейді.57 Өлкенің солтүстік-батыс және батыс облыстары бойыншадәндідақылдардыңөнімділігі 1914жылдан 1917жылғадейінәрдеся-

тинадан алынатын 38,7 пұттан 29,8 пұтка дейін төмендеді.58 Соғыс жылдарын-даш өлке егіншілігі жағдайының сипатты ерекшелігі оның жүргізілуі деңгейініңтөмендігі болды. Бұл еңгізілген ауыспалы егіс жүйесінің болмауы-нан, жердің жөне түқымдық материалдардың енделу сапасының төмендігінен көрінді. Егіскелемі мен енім көлемінің қысқаруының негізгі себебі жұмыс күшініңжетіспеуі болатын. Акмола облысының Көкшетау уезінен ғана 1915 жылы армияга ауыл шаруашылығымен айналысып келген, орыс тілді халық-тың 39%-ы шақырылды. Қазақстанның басқа аймактарында да нақ осындай керініс байкалды.
Ер азаматгарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының да кұлдырау-ына өкеп сокты. Оган сан және сапасы жағынан үлкен зардап келтірілді. Үсақ мал көбірек, ал ірі мал азырақ өсіріле бастады. Жылқы өсіру кысқарды, сон-дыкган олардыңсаны кеміп кетті. Байырғы халықтың басым көпшілігі тұра-тын жерлерде жылкы, түйе, ірі кара саны кеміді. Мөселен, Ішкі Ордада 1915 жылы жылқы саны 310,8 мың болса, ал 1916 жылы 160,2 мың болды, үлес салмағы женінен жылкы саны 48,5%-ға кеміп кетгі, осы кезең ішінде Ордада ірі караның саны тиісінше 25%-ға кеміді. Маңғыстау уезінде, Сырдария жөне Жетісу облыстарында нақосындай керініс байкалды.60
- - Соғысжылдарында казақтың мал шаруашылығы бірінші кезекте жай-ылымдық алаптарды одан өрі тартып алу салдарынан зардап шекті. Бұл мал санының азаюына өсер етті. Қазактардан тартып алынған жерлерде капиталистік үлгідегі ірі мал өсіретін шаруашылыктар қүрыла бастады. 1913—1917 жылғадейінказакхалқынан жалпыкөлемі 764,4 мыңдесятина жайылымдықалаптыңжылкы-ірі қара жайылатын 190 жайылымы тартып алынды жене жалға алуға дайындалды.6,^
і^ Соғыс жылдарында мал санының қысқаруына ауык-ауықөткізіліп тұра-г тын реквизиция да өсер етті. Патша екіметі соғыс кажетгері үшін жергілікті халықган түйе, жылкьі, сиыр жинады. Осы жылдарда Түркістан өлкесінен 300 мыңпұтет,70мыңжылкы, ІЗмыңтүйеөкетілді.621914жылішіндеЖетісудан ғана 34 миллион сомның малы жөне.мал енімдері тасып өкетілді.63
■Мал саныныңқыскдруы еңалдымен казақхалқыныңармия кажетгері үшін мөжбүрлеу төртібімен ет беруге міндетгі болғандығынан орын алды. Сан мил-лиондықармияныңөсетүскен кажеттерін канағаттандыру мүмкін емес еді. Өйткені қазақшаруашылыктарывдағы мал саны жылдан-жылға азая берді. Осыныңсалдарынан соғыстапсырыстары көбінесе орындалмай қалатын.
1916жылғыкетеріліс кезеңіндепатшалықөкіметорындары қазақхалкы-
на арнайы контрибуция салды, оның бүкіл ауыртпалығы еңбекші бүқараның
мойнынатүсті. Көтеріліске катысқан-катыспағанына қарамастан олардың
мүдкі доен малы тартып алынды. Мөселен, Жетісу облысында казақтардан мал
мен мүліктің тең жартысы алып қойылды. Бүл орайда орыс шаруалары да
зардапшекті. Жетісу облысы губернаторының 1916 жылғы есебінде көтеріліс
салдарынан мал шаруашылығына да үлкен зиян келтірілді деп көрсетілген.
Орыс селолары малыньщ кемінде 90%-ынан айырылды. Көптеген қожалық-
тар мүддезкұмыс көлігі мен сауын малынсыз калды. Облыс үшін көшпелі
шаруашылыкка да келтірілген зиян едеуір болды. Бұл облыстың казақ халкы
тұратын, мал саны 6 миллионнан астам болған төрт уезінде оның кемуі 30%
депаныкгалады.64 *
<,щ Өлкедегі коныс аударушы шаруалар мен кдзақтар шаруашылықтарының жай-күйі, олардың күш-көлігімен қамтамасыз етілуіне байланысты еді, Қазак

шаруашылықтарында малды реквизициялауға және жылқы малын есепсіз пайдалануға байланысты мал санының қысқаруы село менауылдашаруашы-лықты қалыпты жүргізу үшін оның жетіспеушілігіне өкеп сокты. Жылқы малы өсіресе солтүстік облыстарда едәуір азайып кетті. Соғыс жылдарында армияны жабдықтау үшін едәуір мөлшерде ет керек болды, мұның езі мал және ет енімдері бағасының өсуіне әкеп соқты. Осыған байланысты бұл ке-зенде өлкеде неғұрлым арзан ет беретін сала — шошқа шаруашылығыжедел дамибастады.
Реквизициялар бфігілі ру билеушілері мен ірі мал иелеріне соқпай, ха-
лыктың кедей жөне орташа топтарына ауыр салмақ болып түсті, сол арқылы
кедей-орташа кожалықтардың қайыршылану үрдісін едәуір тездетгі, қазак
шаруаларыныңтақыркедейболыпқалуыкүшейді. ■
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған соң, Кдзақстан өнеркәсібі де соғыс
қажеттері үшін жұмыс істеді. Өлкедегі кен енеркәсібінің маңызды салалары-
ның бірі Успен және Сасық-Қарасу кеніштерінен темір кенін ендіру болды.
Бұл кеніштерден 1914 жылы — 246 пұт, ал 1916 жылы — 1551 пугтемір кені
өндірілді. Соғыстың үш жылы ішінде темір кенін өндіру 6,3 есе ұлгайды.65
Салықтардың жоғары, қатынас жолдарының қашык, құрал-жабдыкгардьщ.
жетіспеуі салдарынан және басқа себептерден алтын кеніштерініңсаны қыс-
қарды жөне алтын өндіру 30%-дан астам төмендеп кетгі.66 Түсті металдарға
деген қажеттердің өсуі және олардың бағасының күрт артуы соғыс жылда-
рында түсті металлургияның, әсіресе Риддер және Сокольский кеніштерінің
дамуынатүрткі болды, түсті рудалар өндіру 1913 жылмен салыстырғанда, 1917
жылы 25,3 есе өсті.67 Ресейде тендесі болмаған Екібастұз қорғасын-мырыш
зауыты зор қорғаныс маңызына ие болды, 1916жылдан жүмыс істей бастады,
бірақ оның құрылысы соғыстың аяғына дейін толықаяқталмады. 1917 жьш-
дың қаңтарына дейін зауытта 13 пұт мырыш балқытылды.68 «Қырғыз коғамы»
Екібастұз зауытының мырышымен соғыс кезеңінде қорғаныс мұктаждары
үшін жүмыс істеген Кыштым зауыттарын, сондай-ақ өскери ведомствоныц
Ижорь, Обухов зауыттарын жабдықтап отырды.69 ■■>■.■
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында мыс рудасын негізінен «Спасск мыс рудалары» акционерлік қоғамы мен «Атбасар мыс кендері» акционерлік коғамы өндірді. Түтас алғанда бұл кезенде мыс кенін өндіру жыддан-жылға кеми берді. Мыс кені бірден-бір мыс балқыту зауыты — Спасск зауытында өндірілді. Жер қойнауын жыртқыштыкпен пайдалану «Спасск мыс кені» акционерлік қоғамының Успен кенішіндегі барлық бай кенді (құрамындағы мыс 25%) алып коюына әкеп соқты. Соғыс жылдарында Сарысу байыгу фаб-рикасы салынды. Ол революцияға дейін қүрамында 25-30% мыс бар 128 мың пұт концентрат өндірді.70
Спасск көсіпорындарының отын базасы Қарағанды кен орындары болды. Көмір ендіру Семей, Торғай, Ақмола облыстарында жүргізілді. Соғыс жыл-дарында Екібастүз көмір кен орындары елеулі рөл атқарды. Ол Екібастұз қор-ғасын-мырыш зауытын, Ертістегі жекеше пароходствоны, Оралдағы Бого-словск жөне Қыштым зауыттарын көмірмен жабдықгап отырды.71
Соғыс қарсаңында және соғыс жылдарында шетелдік ірі магаатгарКдзақ-станныңмұнайөнеркәсібінедееніпалды. 1912жыдцан 1917жылғадейінДос-сорда 11 мүнай бүрқағы жүмыс істеді. 1914 жылы Орал-Жем ауданы Ресейде мұнай өндіру жөнінен үшінші орын алды. 1914 жылы мұнай өндіру рекордтык мөлшерге жетті, онда кәсіпшіліктер елде өндірілетін бүкіл мұнайдын.3%-ын

берді, 1915 жылдан мұнай өндіру құлдырай бастайды. Бұған көсіпкерлердің барыншапайдатабуғатырысып, жаңамұнай аландарын дайындау жөніндегі барлау жұмыстарына салғырттықтанытуы себеп болды.
• Патша үкіметінің буржуазияны әскери-өнеркөсіп өндірісін ұйымдасты-руға неғүрлым кең көмек көрсетуге тарту мақсатымен Ресей буржуазиясына жеңілдік жасауынатура келді. Бұл өрекетгердің нәтижесі өскери-енеркәсіп комитеттерін (ӘӨК) ұйымдастыру бодды, олар армияны азык-түлікпен және қару-жарақпен жабдыісгау ісіндегі буржуазия мен патша өкіметінің органда-ры ретінде кұрылды.
Қазақстанда ӘӨК ұйымдастыру өр түрлі мерзімдерде жүргізілді. Мүны Қазақстанның негізгі әкімшілік аудандарында өнеркәсіп дамуының өр түрлі деңгейімен, бұған отаршылдық өкімшілік басшыларының өр түрлі көзкара-сымен, буржуазиялық енеркәсіптік топтардың үйымдасқандық жөне топтас-кандық деңгейімен түсіндіруге болады.
Омбы облыстык әскери-өнеркөсіп комитетініңотырысында Сем