Нарықтық экономикадағы несиенің функциялары

Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берілетін саудалық капитал қозғалысы.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет те , үкімет те, сондай – ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнына уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми - техникалық прогрессті жеделдету;
1) Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Осы қызмет арқылы экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады.
2) Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл айналыс шығындарын үнемдеуге көмектеседі.
3) Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Бұл қызмет несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегіиен жүзеге асады.
4) Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдайжасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
5) Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми – техникалық ұйымдастыру қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондай –ақ несие өндіріске ғылыми – техникаларды жаңалық ретінде енгізу ушінде аса қажет болып табылады.

4.Салық салудың жалпы теориялары
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтардың жалпы теориясы – салықтар мен салық салу жүйесінің проблемасын жалпы зерттегендіктен жалпы теория деп аталады. Бұл теорияға мынадай теориялардың түрлері жатады.
1) Салықтардың айырбас теориясы – негізгі идеясы бойынша, бұл азаматтар мен мемлекет арасындағы өзара келісім нәтижесі болып табылады. Бұл келісім бойынша әрбір азамат мемлекет көрсеткен қызметі үшін салық төлеу, яғни мемлекетпен айырбас процесі жүреді.
2) Салықтардың рахаттану теориясы – идеясы бойынша салықтар мемлекеттік азаматтар мен мемлекет арасындағы белгілі бір қызмет көрсеткені үшін қажетті төлем төлеу.
3) Салықтардың классикалық теориясы – идеясы бойынша салықтар бұл мемлекеттің қазынасын құрайтын мемлекетті ұстау үшін қажетті ақшалай қоры.
4) Салықтардың кейнсиандық теориясы – идеясы бойынша салықтар бұл ел экономикасын реттеудің ең негізгі құралы болып және бұл құрал ең тиімді болып табылады.
5) Салықтардың сақтандыру теориясы – бұл салықтардың сақтандыру ретіндегі төлемі.
6) Ұсынысты үнемдеу теориясы – бұл салықтардың төлеміндегі үнемделуі.

9.Акцизделетін тауарлар импортына салық салу
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын жанама салықтың бір түрі. Акциз бюджет кірістерінің 2,7%-ын құрайды.
Акциздерді өзінің айырмашылықты ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер төлейді.
Акциз әмбебаптық және жеке дара акциздер деп бөлінеді. Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан өндіріледі. Оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды жатқызуға болады. Ал жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мысалы, ҚР-ның аумағында өндіріспен және ҚР-ның аумағына импортталатын тауарлардың тізбесі және акцизделетін қызмет түрлері.
Акциз салығы: біріншіден, ҚР аумағында өндірілген және ҚР аумағына импортталатын тауарларға; екіншіден, қызмет түрлеріне салынады.
Акциз салығын төлеушілер:
1) ҚР-ның аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын жеке және заңды тұлғалар.
2) Акцизделген тауарларды ҚР-ның кедендік аумағына импорттайтын жеке және заңды тұлғалар.
3) ҚР аумағында бензиннің және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.
4) Егер ҚР-ның заңдарына сәйкес бұрын ҚР аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және ҚР-ның аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.
5) Резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері.
6) ҚР аумағында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес акцизделетін тауарлардың тізбесі:
1) спирттің барлық түрлері;
2) арақ;
3) ликер-арақ өнімдері;
4) күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5) шарап;
6) коньяк;
7) шампан шарабы;
8) сыра;
9) шарап материалдары;
10) темекі өнімдері;
11) құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12) бекіре және қызыл балық, бекіре және қызыл балық уылдырығы, бекіре және қызыл балық және уылдырықтан дайындалған жеңсік тамақтар.

24.Салықтың түрлері және олардың жіктелуі
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей және жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және кемімелі салық;
4. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
5. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
6. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
7. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті және пассивті салық;
8. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар.
1) Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады. Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыссалығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
2) Нақтылы салық – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы белгісіне қарай алынады. Оларға жер, мүлік, бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салық – бұл салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы алынады.
3) Үйлесімді салық – бұл салық объектісінің өсуіне немесе азаюына байланыссыз бірқалыпты ставка түрі. М: акциздер, ҚҚС.
Үдемелі салық – бұл салық объектісінің өсуіне байланысты өсетін ставка түрі. М: жеке табыс салығы, мүлік салығы.
Кемімелі салық – салық объектісінің өсуіне байланысты кеми түсетін ставка түрі. М: ол ең көп АҚШ-та қолданылады.
4) Жалпы салық – бұл кез келген мақсатқа жұмсалудағы салықтың түрлері. Оларға: ҚҚС, акциз, мүлік салығы.
Мақсатты салық – бұл белгілі бір арнайы мақсатқа жұмсалатын салықтар түрі. Оларға: әлеуметтік, көлік құралдары салығы жатады.
5) Заттай салық – белгіленген белгілеріне қарай заттай формада болады.
Ақшалай салық – тек ақшалай төленеді.
6) Жай салық – мемлекеттің қалыпты жұмыс деңгейінде қолданады.
Төтенше салық – төтенше жағдайларда орын алған залалсыздандыруға алынады.
7) Активті салық – ағымдық шаруашылық және өндірістік қызметтерден түсетін салық. М: жеке табыс салығы, ҚҚС, акциз.
Пассивті салық – салық төлеушінің ақшаны қайдан алатыны қызықтырмайтын түрде салынатын салық.
8) Тұрақты салық – белгілі бір кезең шегінде тұрақты болатын салық.
Біржолғы салық – бұл қоғамда орын алған жағдайда болатын салық түрі.

8.ЕДБ-нің бағалы қағаздармен жүргізетін эмиссиялық және инвестициялық операциялары
ЕДБ эмиссиялық операциясы – сол банк Акционерлік қоғам болып табылса немесе өзге де бір мақсаттарда бағалы қағаздардың түрлерін шығаратын болса, жүргізетін қызметі.
Инвестициялық қызметі деп банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары 2 топқа бөлінеді: қор және коммерциялық бағалы қағаздар.
Қор бағалы қағаздарының өзін 2 топқа бөледі:
1) мемлекеттің бағалы қағаздары.
2) мемлекеттік емес.
Коммерциялық бағалы қағаздар келесідей: акция, облигация, ипотекалық куәліктер, депозиттік және жинақ сертификаттары, депозиторлық қолхаттар.
Банктердің инвестициялық операциясы – жаңа бағалы қағаздарға қаражат орналастыруға кепілдік беру, сондай-ақ клиенттерге қандай бағалы қағаз түрін қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы кеңес беруді сипаттайды. Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге асырылады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты, өтімділікті қамтамасыз ету. Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс жасауын, нәтижелігін немесе пайдалылығын, сондай-ақ өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегиялар жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.