Екінші деңгейдегі банктердің теориялық негізі

Банктің инвестициялық операциялары. Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Банктік инвестиңия - пайда табу мақсатында банктің ресурстарын орналастыруға бағытталған активгік операциялардың жиынтығы. Банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жүмсаған қаражаттарды да түсінуге болады. Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге асырылады. Инвестиция >ік саясаттың негізгі мазмүны қаражат жүмсау үшін біршама тиімді бат іы кағаздың' түрлерін анықтау, әр уақыт кезеңіне инвестиция портфе. һ\ қүрылымын оңтайландырудан түрады. Банктердің инвестициялық қызм-ггі жаңа бағалы қағаздарға қаражат орналастыруға кепілдік беру (андеррайтинг), сондай-ақ, клиенттерге қандай бағалы қағаз түрін, қай уақытта шығаруға және үсынысты қалай жасауға болатыны жайлы кеңес беруді сипаттайды.
Траст операциялары. «Траст» ағылшын тілінен аударғанда «сенім» деген сөзді білдіреді. Траст операциясы - клиентгіц сенімді түлғасы ретінде оның мүлкін басқаруға және тапсырмасы бойынша басқа да қызмет көрсетуге байланысты операциялар. Траст операциясына қатысушылар:
1. Траст қүрылтайшысы - сенімді меншік иесіне сенімхат арқылы
басқаруға беретін, мүліктің немесе мүліктік қүқықтардың меншік
иесі.
2. Трастыны иемдеыуші - траст келісімшартындағы көрсетілген
жағдайға сәйкес, мүлікті басқару қүқығын өзіне қабылдайтын түлға.
3. Бенефициар - траст келісімшартын өзінің пайдасына жарататын кез
келген заңды және жскс гүлі а.
Сонымен, банктің траст операциясы - бүл банктің өз клиенттерпіе көрсететін әр түрлі қызметі түріндегі сенім операцияларын білдірсді. Траст қызметіне:
• жылжымайтын және жылжитын мүліктерді басқару;
• инвестициялық портфельді қалыптастыру және оны басқару;
• қүндылықтарды сақтауға қабылдау;
• түрақсыздыққа үшыраған фирмаларға қатысты несие берушілердің
коятын талаптарын реттеу;
• мүраға қалдырған мүлікті басқару қызметтері жатады.
Екінші деңгЬйлі банктердің траст бөлімдеріыің қызметтерін негізгі 3
топқа бөлуғе болады: I
1) Клиенттердің мүраға қалдырылған мүліктерін иемдену.
2) Сенімхат бойынша операциялар жүргізу.
3) Агенттік кызметтер.
Мүраға қалдырылған мүлікті иемдену - мүраға қалдырылған мүлікті пайдаланудың басты міндеті сот шешімін алу үшін мүраға қалдырылған мүлікті жинау және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету, әкімшілік шығыстарды төлеу және қарыздары бойынша есеп айырысу, салықты төлеу, қалған мүлікті отбасы мүшелері арасында бөле отырып оларға жекелеғеті

қызмет көрсету болып табылады.
Келісімшарт негізінде клиенттің мүлкін басқару - бұл операциялар сенім білдіруші тұлғаға берумен байланысты жасалынатын келісімнен туындайды. Агенттік қызметтер:
1. Активтерді сақтау:
• Бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау.
• Бағалы қағаздар бойынша табыс алу.

• Бағалы қағаздар бойынша шотына түскен қаражат туралы сенім
білдірушіге уақтылы хабарлап отыру.
• Бағалы қағаздарға айырбастау.
• Мерзімі өткен облигациялар бойынша қарыздарды қайтару.
• Активтердің жалпы қүнын сақтап қалу мақсатында бағалъ
кағаздарды сату және сатып алу.
• Мүлік куәлігі бойынша сомаларды алу.
• Клиенттерге бағалы қағаздарды жеткізіп беру.
• Сейфтерді жалға беру
2. Агенті немесе өкілі ретінде клиенттің активтерін басқару:
• Бағалы қағаздарды сату және сатып алу.
• Бағалы қағаздар қоржынын сақтайтын бағалы қағаздар бағамын
бақылап отыру және баі алы қагаздар қсржынын қалыптастыру.
• Клиенттердің тапсырмасы бойынша барлық табыстарды алу.
• Сенім білдірушінің шоттарын төлеу.
• Сақтандыру полисін рәсімдеу.
Клиент келісімшартқа сәйкес немесе сенімхат ыегізінде коммерциялык банкке өзінің атынан агенттік қызметтерді жүзеге асыруды тапсырады. Ол үшін банктің мынадай қүжаттары болуға тиіс:
■ Клиент атынан келісімшарт жасау.
■ Акциялар мен облигацияларды беру.
■ Несие алу.
■ Чек жазу.
■ Вексельді аударып жазу.
Траст операцияларын жүзеге асыру үшін ең бастысы сенім білдірушінің банкпен үйым арасында жасалған келісімшарт болуы тиіс. Осы келісімшарт негізщде мынадай қызметтер атқарылады:
• Бағалы қағаздарға деген меншік күқығын беру.
• Бағалы қағазды үстаушы эмитенттер және өзге де үйымдар үшін
шоттарды жүргізу.
• Пайыздарды төлеу және қарызды өтеу.
• Облигациялық заемдар бойынша қарызды өтеу қорларын иемдену.
• Мүлікті кепілдіктен босату.
• Корпорацияның қорларын басқару.
• Сенімхатка сәйкес бір бағалы қағаз алып, басқасын беру, яғни бағалы
кағаздарды айырбастауға байланысты агенттік қызметтер жүргізу.

• Акционерлік қоғам акциялары бойынша дивиденттер толеу.

1.2 Екіші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын бағалау.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер қызметінде лизинг операцияларь қолданыс тапты. Лизинг - машина, құрал-жабдықтардың, автокөлік қүралдарын, құрылыс жоне ауыл шаруашылыгы техникалары, әр түрлі өндірістік ғимараттарды және интеллектуалды меншік қүқығын орта және үзақ мерзімге жалға беру болып табылады. Аренда және жалға беру туралы арендалық операциялардың 3 түрі ажыратылады: қысқа, орта, үзақ мерзімді аренда. Лизинг әдетте үзақ уақыт пайдалануға болатын түтыну тауарлармен жылжымайтын мүлікпен жабдықтау үшін бөлінетін қаржылардың ерекше түрі. Арендатор үшін жабдықтар табу және қаржылык мәселесі қолданатын қүралдардың есебінен бір мезгілде шешіліп отыр. Сатып алу, сату келісімнен ерекше лизингте аренда мүлкін иелену қүқына арендаға бсруші ие болады. Лизинг келісім мерзімі аяқталған соң лизинг алушы келісілген баға бойыніші келісім обьектін сатып алуына болады.
Валюталық операциялар. Валюталык нарық - бүл сүраныс пен үсыньк
негізінде қалыптасқан бағам бойынша валютаны сату және сатып ал\
жүргізетін ресми орталық. Кез келген нарыққа сәйкес валюталық нарықтык
өзінің белгілері бар:
• Валюталық нарықтағы валюталық операциялар жүргізу ерекшелігі.
яғни валюталық операциялар жүргізу техникасы өте қарапайым.
Барлық есеп айырысулар банктің корреспонденттік шоттары арқылы
жүзеге асады.
• Валюталық нарықта валюталық операцияларды жүргізу
үзіліссіз болуы, яғни валюталық операциялар әлемнің кез келген жерінде
тәулік бойына жүргізіледі.
• Нарықтың икемділігі, яғни тәулік бойына валюталық. нарыққа
қатысушылар барлығына валюта курсының өзгерісі және тағы басқа.
• Жекелеген валюталық операциялардың екіжақты рольде болуы.
• Валюталық спекуляция мен валюталық арбитраждың кеңінен дамуы.
Банктің валюталық операцияларына:
1. Меншік қүкығының және өзге де қүқықтардың валюталык
қүндылықтарға ауысуыма байланысты операциялар.
2. Валюталық қүндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан
Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ ҚР-нан әкету және
жөнелту. ч
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен байланысты операцияларға бөлінеді. Ағымдық операцияларға:
• Тауарлар, жүмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге үзартуды көздейтін
экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар.
• 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу.
• салымдар, инвестициялар, займ және өзге де табыстарды алу және
аудару.

16
және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
• ФОРВАРД (мерзімді, аутрайт) - бір валютаға қарсы екінші валютаны
сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі
екінші банктік жүмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген
операциялар.
• СВОП мәмілесі - бір валютаға қарсы екіпші валютаны сатып а.іу
және сатуға байланысты осы валютаны болашақа қайта сатып алу жәнс
сатуға сәйкес, яғни екі қарама-қарсы операциялардан түратын банктік
мәміле.
• Опционмен жасалатын мәміле - валютамен жабдықтаудың күні
белгіленбеген шартын сипаттау.
5. Халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар. Сырткы саудада есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады: қүжатталынған аккредитив, құжатталынған инкассо, банктік аударым.
Қүжатталынған аккредитив - аккредитивте көрсетілген қүжаттарға қарсы экспортердің (бенефициарға) пайдасына өзінің бүйырушы-клиентінің (импортердің) өтініші бойынша жасайтын аккредитив ашушы банктің (эмитент банк) міндеттемесін білдіреді.
Құжатталынған инкассо - эмитент банктің, сенім білдірушінің берген қүжаттарын төлеушіге (импортерға) төлеу үшін үсынуға немесе ақшасьін алып беруге өзіне алған міндеттемесі.
Банктік аударым - Санктік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысуларға валюталық түсімдердің өкілетті банктің
шотына есепке алынуын білдіреді. !|
Факторинг. Коммерциялық банктердің ең көп таралған делдалдық қызметінің бір түрі - факторинг. Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған тауары үшін уақытын кешіктіріп төлеуге беретін тауар формасындағы және ашық шот түріндегі рәсімделетін коммерциялық несиенің болуын сипаттайды. Факторинг деген тауарларды немесе қызметтерді жабдықтаушыдан төлем қүжаттарын сатып алуды білдіреді. Факторинг мақсаты - кез келген несиелік операциялардың ажырамас бөлігі болып табылатын тәуекелді қалпына келтіру.
Факторинг - жабдықтаушы-клиенттің жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметтері үшін төленбеген төлем талабын банкке сатумен байланысты комиссиондық-делдалдық операция.
Банк төленбеген төлем талабының иесі ретінде, борышқордың несиелік қабілетін тексергенімен де олардың төленбей қалуына байланысты тәуекелге барады. Келісімшартка сәйкес банк жабдықтаушының контрагеиттері өздерінің қарызын өтеғеніне қарамастан төлем талабындағы соманы төлеуге міндеттеме алады. Дәл осы жерде факторинг пен банктік кепілдеменің арасындағы айырмашылық байқалады. Яғни, баыктік кепілдеме бойынша

17
міндеіті болып табылады. Факториштік қызметтің мақсаты төлеушініц төлем қабілетіие баплапыссьп факториштік кслісімшартта корсетілгеи мерзімде арада қаражаггы алу болып табылады. Факторппг операциясына үш тарап катысады:
1. Факторингтік компания (банктің факторингтік бөлімі) - өздерінің
клиенттерінен шот-фактураны сатып алатын арнайы мекеме.
2. Клиент (тауарды жабдықтаушы, несие беруші) - факторинг
компаниясымен келісімшарт жасасушы өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы.
3. Кәсіпорын (қарыз алушы) - тауарды сатып алушы фирма.
Факторинг мәмілесін жүзеге асырудан бұрын толық талдау жүмысы
жүргізіледі. Кәсіпорыннам тапсырыс алғаннан соң факторинг комгкши;
немесе банктің фактор болімі 1-2 апта ішінде клиенттің экономикалық жош
қаржылык жағдайын зерттейді. Егер де кәсіпорын факторинг компаниясы
немесе банктің фактор бөлімінің клиенті бола қалған жағдайда, ол факторині
компаниясына сатып алушыға жіберілетін барлық шот-фактураны
тапсырады. Әрбір құжат бойынша клиент төлеуге келісім алуға тиіс.
Факторинг компаниясы барлық шот-фактурамен таныса отырып, сатып
алушының төлем қабілетін анықтайды. Бүған 2-3 күн мерзім уақыт қажет
етіледі. Факторинг компаниясы төлемнің уақыты жеткен кезде немесе
мерзімнен бүрын төлей алады.
Факторингтік операциялар банктер және арнайы үйымдар арқылы .жүзеге асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуға тиіс. Факторинг операциялардың мыналар бойынша жасалмайтынын ескеру қажет:
• Жеке түлғалардың қарыздық міндеттемелері бойынша.
• Бюджеттік мекемелердің қоятын талаптары бойынша.
• Банктің несиелеуден алынып тасталған немесе төлем қабілетінсіз деп
танылған кәсіпорымдар мен үйымдардың міндеттемелері бойынша.
• Кәсіпорындардың филиалдары немесе бөлімдерінің міндеттемелері
бойынша.
Форфейтинг. Форфейтинг пен факторинг операциялары өзара үқсас болып келеді. Бірақ форфейтингтің факторині^ен айырмашылығы -форфейтинг сатқан тауарлар мен қызметтерге деген қүқықтарды қайта сату арқылы ақшалай4 қаражаттарды қарызға алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді. Форфейтинг - тауарларды жабдықтау немесе қызметтерді көрсету барысында пайда болатын және алдағы уакыттарда өтелуге тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін пайдаланылатын термин.
Форфейтинг - бүл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы компаниянын экспортерға импортердің төлеуге тиісті төлем талабын сатып алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге алушыны - импортерді іздейді. Ал импорг^р болса, оған жай немесе

аударма векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. һге} вексель берушінің беделі немесе қаржылық жагдайы жақсы болса, оііда вексельге кепіл беру талап етілмеуі мүмкін, дегенмен де имгюртер аудармалы векселі бойынша авалыпыны (төлеуге кепіл беруші түлғапы) табады. Осы жерде басты мән берілетіні мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының төлем қабілеттілігі, аваль берушінің қаржылық жағдайы. Форфейтинг мәмілесінде үш катысушы болады:
1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші.
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы.
3. Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы
ұйым.
Форфейтинг мәмілесі бірнеше кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде мәміле дайындалады. Бүл кезеңде экспортер, экспортср банкі немесе импортер мәмілені бастаушылар болады. Экспортер үшін кепілдемеге қатысты форфейтордың талабын білу маңызды. Сонымен бірге, осы кезеңде форфейтор экспортердің өтінішін қарайды. Екінші кезеңде, болатын МӘІҮШК туралы ақпараттар жинастырады. Содан кейін барып, форфейтор-банк несиелік талдау жүргізеді. Келесі кезеңде экспортер вексельді алады және оған авальдың берілуін, яғни үшінші бір түлғаның кепіл беруін талап етеді. Форфейтинг механизмін мынадай екі мәміле түрінде пайдаланады:
1) Қаржы мәмілесінде - орта мерзімді қаржы міндеттемесін тезарда іске
асыру мақсатында.
2) Экспорттық мәміле бойынша- шетелдік сатып алушыға несиеге тауар
бергені үшін экспортерға қолма-қол ақшамен түсім түсуге ықпал ету
мақсатында.
Форфейтингтеуге әдетте сауда тратталары (аударма вексель) немесе
жай вексельдер қабылданады. ■
Форфейтингтегі дисконт мөлшерлемесінің қүрамдас элементеріне мыналар жатады:
• Еуровалюталар нарығындағы несиенің қүны (ЛИБОР - Лондондық
банкаралық пайыз мөлшерлемесі);
• Импортер елінің тәуекел қүны және валютаны аударуға байланысты
тәуекел қүны 0,5%-дан 6%-ға дейін жылдық мөлшерде ауытқиды;
• Несиені басқаруға қатысты форфейтордың шығындары (0?5%-ға
дейін жылдық);
• Міндеттеме үшін алынатын комиссия (1- 1,5% жылдық).
Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары. Банк тәжірибесінде банктің есеп айырысу кассалық операциялары мынгдай түрлерге бөлінеді:
• банктік шоттарды ашу;
• үлттық немесе шетел валгөтасында аударым операциялар;
• алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, үлттық валютадағы
аударым операциялары;
• төлемдердің шартын өзгерту не қайтару;

19
• валюталық операцияларға бақылау жасау;
• шоттың архивін беру;
• ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
• банктен кеңсеге дейін немесе керісінше нақты ақшалардь
инкассациялау;
• құндылықтарды жеткізіп беру.
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Есеп айырысу субьектілеріне қарай.
2. Есеп айырысу обьектілеріне қарай.
3. Есеп айырысу аумағына қарай.
4. Есеп айырысу уақытына қарай.
5. Есеп айырысу жүйелеріне қарай.
6. Есеп айырысу формаларына қарай.
7. Есеп айырысу тәсіліне қарай.
8. Құралдарына қарай.
9. Шамасына қарай.
Ю.Кезектілігіне карай.
Нақсыз есеп айырысудың төлем қүжаттарының дұрыс толтырылуыня үлкен мән беріледі. Әсіресе, ондағы төлемдердің тағайындалу коды 1999 жылы ҚР-ң мемлекеттік классификаторлары төлемнің тағайындалуының бірдей классификаторларын пайдалану ережесі туралы ҚР-ң Үлттық Банк Басқармасының бекіткен қаулысына сәйкес болуға тиіс. Төлемнің тағайындалуының бірдей классификаторлары ҚР-ғы ақша-несие және валюта саясаты, сыртқы карыз, төлем балансының параметрлерін банктік жүйе жағдайында шүғыл түрде талдау, жоспарлау және бақылау ақша ағымын талдауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін калыптастыруға арналған. Төлемнің тағайындалуының бірдей классификаторларының қүрылымы мынадай:
Экономика секторының коды:
0- Халықаралық үйымдар.
1 - Орталық үкімет.
2 - Аймақтық және жергілікті басқару органдары.
3 - Орталық банк.
4 - Басқа депозиттік үйымдар.
5 - Басқа қаржылық үйымдар.
6 - Мемлекеттік қаржылық емес үйымдар.
7 - Мемлекеттік емес қаржылық емес үйымдар.
8 - Үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциялық емес
үйымдар.
9 - Үй шаруашылықтары.
Төлемнің тағайындалуының коды операциялардың түрін анықтайтын 10 санаттан тұрады:
10-Зейнетақы және жәрдемақы. - Нақты ақшалар операциялары.

20
2- Шетел валютасы және бағалы қағаздармен операциялар.
3-Депозиттер.
4-Ссудалар.
5 - ҚР-ң резидент еместері шығарган бағалы қағпздар, вексельдер,
депозиттік сертификаттар, шетел капиталына инвестициялар.
6 - ҚР-ң пезидетің шығарған бағалы қағаздар, вексельдер, жон
Қазақстан капиталына инвестициялар.

7 - Тауарлар мен материалды емес активтер. І
8 - Көрсетілетін қызметтер.
9 - Бюджеттен төлсмдер, бюджетке төлемдер.
Банктің барлық есеп, айырысулары нақты және нақсыз ақшалар
қозғалысымен жүреді. Көбіне нақты ақшалармен есеп айырысу тиімсіз
болуына қарай казіргі кезде нақсыз ақшалармен есеп айырысу қарқынды
өсуде. Нақсыз ақшалармен есеп айырысулар - бұл клиенттің банкте ашқан
шоттары көмегімен олардың тапсырмасы негізімде бір шоттан екінші бір
шотқа аударылатын төлемдердің жиынтығы. Банктерде нақсыз есеп айырысу
кезінде қолданылатын төлем құжаттары:
1) Төлем тапсырмасы.
2) Төлем талап-тапсырмасы.
3) Инкассалық өкім.
4) Чек.
5) Вексельмен есеп айырысу т.б.
Төлем тапсырмасы - ақшаны аударушының аталған тапсырмалардг көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы кызмет көрсетуш банкке берген тапсырмасы. Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем тапсырмасына акцепт беруі мүмкін. Бүл жағдайда банк тапсырмадағы соманы төлеу үшін тиісті каражатты жеке бір шотқа аударып қояды. Төлем гапсырмасы толтырылған күннен бастап 10 күнгс жарайды. Төлем тапсырмасы арқылы есеп айырысудың кемшілігіне қаражат айналымының біршама қиындығы мен үзақтығы және клиенттің шаруашылық айналымынан белгілі бір қаражат бөлігінің шығып қалуы жатады.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы былай болады: 1-бенефициар аударушыға тауарды (қызметті) жабдықтайды, 2 - аударушы өзінің банкіне, яғни «Аударушының банкі» төлем тапсырманы банқке беріп, шоттан қаражатты шегереді, 3 - аударушының банкі бенефициар банкіне қаражатты аударып, алушының шотына есептейді, 4 - бенефициар банкі бенефициар щотына қаражат түскендігін хабарлайды.
Төлем талап-тапсырмасы - бүл нақсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа формасы. Төлем талап-тапсырмасы - бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жүмыстар және көрсетілген қызмет қүнын жіберілген есеп айырысу қүжаттары негізінде төлеу тәртібі. Төлем талап-тапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялык күжаттармен бірге бірден аударуісының банкіне жібереді. Аударушының банкі төлем талап-тапсырманы төлеушіге жібереді.
21
Төлем талап-тапсырмасы бойынша төлеуден бас тартқан жағдайда, оны осы 3 күн ішінде банкке хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту күжаітарымен және төлеуден бас тартуын хабарлайтығ қүжатпен бірге тікелей бенефициарға қайтарылады.
Инкассалық өкім - заң актілерінде көзделген жағдайда ақшань жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін пайдаланылатын төлем қүжаты. Инкассалық өкім салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді, сондай-ақ соттың шешімі бойымша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында қолданылады. Инкассалық өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға күқық беретін заңдық актіге сілтеме көрсетіледі.
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы
аударушының шотындағы қаражат көлемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат
көлемі толық жетпеген жағдайда, сол қүжаттың келесі бетіне «жартылай
төленді» деген белгі қойылады. \
Чекті есеп айырысу барысында төлем қүралы ретінде заңды және жеке түлғалар пайдалана алады. Чектер мынадай түрлерге бөлінеді:
Кепілденген чек - чек берушінің банкіндегі шотындағы қаражаттың көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы толеуге қызмет көрсегуші банктің беретін кепілін корсететін чек.
Кепілдендірілмеген чек - чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген чек.
Қамтамасыз етілген чек - банкке алдын ала салған депозитпен
камтамасыз етілген чек.
Қамтамасыз етілмеген чек - депозитпен қамтамасыз етілмеген чек.
Чек - бүл чек берушінің чекті қабылдаушы банкпен өзара жасалған келісімшарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті үстаушыға төлеу туралы бүйрығы. Чектің өзіне тән мынадай керсеткіштері болады:
1. «Чек» деген атауы.
2. Чек нометі мен сериясы.
3. Чектің қызмет ету мерзімі.
4. Чек берушінің аты-жөні, СТТН-і
5. Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы, чек
берген жері және чекберушінің қолы мен мөрі.
6. Чек үстаушының аты-жөні, СТТН-і.
7. Чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы, коды.
8. «Төлемнің тағайындалу» кестесі. ;
9. «Бүйрық бойынша төлеңіз» кестесі.
Ю.Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек үстаушының белгі соғатын
орны.
Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі. Есеп айырысу барысында пайдаланылатын вексельдің түрлері: жай жәые аудармалы болып бөлінеді.

2
Жай вексель (соло) - вексельді үстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің ешнәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) - вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туоалы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) ешнәрсемеғ негізделмеген ұсынысып (бүйрығын) сипаттайтын вексель.