Қазақстан Республикасында еңбек нарығын мемлекеттік реттеу шаралары

Еңбек нарығын реттеу саясаты экономикалық саясаттың қүрамдас бөлігі ретінде үш негізгі мақсатты көздейді: қүрылымдық қайта қүруды ынталандыру және босап қалған жүмыскерлерді қайта бөлу процесін жеделдету; жүмыссыздарды мүмкіндігінше тез жүмысқа тарту; әрбір жүмыс іздеушіге жүмыс беру.
Шет ел тәжрибесіне жүгінсек, жүмысбастылық саясатын қалыптастырудың түрақты қүралдарының' жоқтығы көрінеді. Ол әр елдің өзіндік әлеуметтік-экономикалық және саяси қүрылысына, мәдени дәстүрлерінің ерекшеліктеріне қарай түрленеді де, экономика мен еңбек нарығындағы жағдайдың өзгеруіне байланысты модификацияланады. Бірақ елдер арасындағы айырмашылықтарга қарамастан дамыған елдердің жұмысбастылық саясатының эволюциядағы белгілі сатыларды ажыратуға болады.
Соғыстан кейінгі жылдарда экономиканы мемлекеттік реттеудің кейнсиандық түжырымдамасының көрінісі болып табылатын реттеу моделі кең өріс алды. Оған жүмыс орнын қорғау және сақтау кепілдемесін беретін заң щараларын жасау және жүзеге асыру, яғни толық жүмысбастылықты қолдау жөніндегі өкімет міндеттемелері арқылы, еңбек жағдайлары қауіпсіздігі, еңбекші үйымдарының қызметтерін дамыту және белсендету мәселелерін түратын еңбек қатынастарын мемлекеттік бақылау, жүмыс күшінің үдайы өндірісі жөніндегі әлеуметтік шығындар бөлігін мемлекеттің өз мойнына алуы жатады. Бүл кезеңде жүмыссыздық бойынша жәрдемақының жалпы үлттық бағдарламаларьгжасалды, олардың көпшілігі жалдамалы жүмыскерлердің жүмыстан арылу жағдайда міндетті сақтандыруға сүйенеді. Еңбек нарығын реттеу моделі экономикалық өсу қарқыны күшейтетін салықтық қарсы саясатының қажеттілігі негізінде қүрылды.
70-жылдардағы дағдарыс нәтижесінде инфляциялық тенденциялар күшейді, табыстарды қайта бөлу жүйесінің тиімділігі төмендеді, жаппай және үзақ жүмыссыздықтың өршуі жүмысбастылықты қолдау жөніндегі шараларды алдыңғы қатарға шығарады. Жүмысбастылықты реттеуде жергілікті органдардың ролі артты, мемлекет мамандарды даярлау және даярлауды қамтамасыз етуге белсенді қатысты. Бірқатар елдерде қысқартылған жүмыс аптасына өту салдарынан еңбекшілердің жоғалтқан табыстарын компенсациялаудың өкіметтік бағдарламалары қабылданды. Сонымен бірге жүмыс орындарын қүру қүралы ретінде қоғамдық жүмыстар мәні жоғарылады.
80-жылдары мемлекеттің әлеуметтік саясаты және де жүмысбастылықты реттеудің мемлекеттік әдістері экономикалық өсуді
баяулататын кедергі ретінде, кәсіпкерлік пен бастамаға қысым көрсету құралы ретінде, қарастырыла бастаған. Бірақ сонымаен қатар экономикадағы құрылымдық қайта қүру, өнеркәсіптегі жүмысбастылық үлес салмағының қысқаруы және қызмет көрсету саласының өсуі, өндірістің материалды базасының үздіксіз жаңаруы, тауарлар мен қызметтерге сүраныс көлемі мен құрылымның әрдайым өзгеруі кәсіпорындардың жүмыс күщінің саны мен сапасына деген қажеттіліктерін өзгертті. Жұмысбастылықтың стандартты режимдерінде жүмыскерлердің еңбек жағдайын қатаң белгілеу өндіріс икемділігіне тосқауыл болып, кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігінің төмендеуіне әкелді.
Экономика дамудағы мүндай тенденциялар еңбек рыногының қызметтестірілуінің жаңа формаларының, атап айтқанда кәсіпорын қызметінің жұмыскерлердің босатылуы мен жүмысбастылықтың икемді формаларымен байланысты болатын шаруашылықтың өзгермелі жағдайларына қарай тез бейімделуі үшін әлеуметтік-экономикалық, өндірістік және заңды сипаттағы шаралар кешені ретінде түсіндірілетін икемді еңбек рыногының туындауына әкеп соқты. Икемді еңбек рыногының моделіне өтудің негізгі мәні жүмыс күші мобильділігінің барлық формаларын ынталандыру, кәсіби даярлау және қайта даярлаудың түрлі әдістерін дамыту арқылы оның үсынысын барынша үлғайту еді.
Өндірістік процестердегі жаңа тенденцияларды, яғни жаңа мамандық түрлерін қажет ететін және жүмыскерлердің сапалық көрсеткіштеріне жаңа талаптарын қоятын ҒТР дамуына байланысты техника мен технологияның жаңа формаларының пайда болуын ескер отырып, экономикалық белсенділіктің жандануы сатысында мұндай саясаттың жарамсыздығы және ақаулары айқындалды.
Осылайша, 80- жылдардың соңында жаңа саты орын алды, яғни жоғары деңгейдегі жүмыссыздық, жаңа технологияларға көшу, маманданған кадрлардың жетіспеушілігі жағдайында көптеген өкіметтер еңбек нарығында белсенді саясат жүргізетін органдарға назарын аударды. Бұл стратегия жүмыс орындарының үлғаюын еңбекшілердің экономикалық және қоғамдық қызметке қатысу және кәсіпкерлік ортаға араласумен байланыстырады.
Еңбек нарығындағы белсенді саясат мәні жұмыс күшіне деген сұранысты да, ұсынысты да ынталандыру арқылы мүмкіндігінше жоғары және түрақты жұмысбастылық деңгейіне қол жеткізу үшін қолайлы жағдайлар жасау; және негативті әлеуметтік қүбылыстармен күресіп қана қоймай, олардың пайда болуының және жаппай тарауының алдын алу, адам ресурстарына инвестицияларды тартуды күшейту болып табылады.
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу шараларын қорытындылау мақсатында және оларды Қазақстанда қолдануды талдау, сол реттеуші құралдарын енгізуді зерттеу түрғысынан қолданылатын шараларды бірлік классификациялық схема шеңберінде бейнелеу қажет (11 кесте).
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу шараларының классификациясы мен сипаттамалары үшін белгілердің келесі жүйесін үсынуға болады:
1. Еңбек рыногының белгілі бір элементтерін реттеу мемлекттік әсер ету шараларының бағыттылығы. Оның маңызды элеметтері жұмыс күшінің ұсынысы, жүмыс күшіне сұраныс және оның бағасы - еңбекақы болып табылады. Осыған сәйкес үсыныс пен сүраныстың шамасы мен қүрылымына және еңбекақыны реттеуге ықпал ететін шараларды бөліп көрсетуге болады. Еңбек үсынысын ынталандыруға бағытталған бағдарламалар бірінші кезекте кәсіби және территориялық мобильділікті жоғарылату жөніндегі шаралардан түрады. Еңбекке сүранысты үлғайтуды жүмысбастылық деңгейін сақтау немесе оны жоғарылату үшін субсидиялар беру арқылы да, қоғамдық жүмыстар және бағытталған шаралар арқылы да жүзеге асыруға болады.
2. Шаралар сипаты. Шаралар экономикалық, әкімшілік, үйымдық болып бөлінеді, бірақ аралас сипаттағы шаралар да болуы мүмкін. Мысалы, көп жағдайда жүмысбастылық облысындағы әкімшілік талаптар жүмыскерлер немесе жүмыс берушілер тарапынан кері реакцяны бәсеңдету үшін экономикалық шаралармен ілесе жүреді.
3. Әсер ету тәсілдерінің тікелей және жанама түрлерін бөліп көрсетуге болады. Мүнда экономикалық реттеушілер ролі жоғары. Тікелей әсер ету шаралары (мақсатты қаржыландыру, аймақтық және мақсатты бағдарламалар) арқылы дгг, жанама реттеушілер (бюджеттік-салықтық, ақша-несие саясаттары) арқылы да экономикаға ықпал ету еңбек рыногындағы жағдайдың өзгеруіне әкеп соғуы мүмкін.
4. Шаралар мазмүны: ынталандыру және шектеу. Ынталандыру шаралары еңбек рыногындағы жағдайды жақсартуға бағытталған қызметті қолдау үшін қолданылады. Шектеу шаралары, керісінше жүмысбастылық саласындағы жағдайды нашарлататын қызметті шектеуге арналған.
5. Халық топтарының қүрылымындағы ықпал ету объектісі. Шаралар мүндай топтардың барлығы немесе тек олардың бір бөлігін ғана қамтитынына қарай олар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
6. Қаржыландыру көздері белгісі бойынша мемлекеттік реттеу шараларының төрт тобын ажыратуға болады: республикалық бюджет, жергілікті бюджет, кәсіпорын қаржыларынан,аралас қаржыландыру.
Жүмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты болжау.
Оңтүстік Қазақстан облысының жүмыспен қатуды үйлестіру жәнә
әлеуметтік бағдарлмалар департаментінің болжамы боиынша 2006-2008
жылдары жүмыс істеп келушілер саны 65,1 мың адам болады., оның
жартысына жуығы жүмыспен қамтылады. Осының негізінде халықты
жұмыспен қамтудың деңгеиі көтеріледі және еңбк рыңогындағы жағдаи
жақсарады. ,
Алдын-ала болжам боиынша 2006-2008 жылдары облысымызға бекітілген квота шегінде шамамен 5325 отбасы келеді деп күтілуде.
Мугедектердің кәсіби оңалтылу жағдаиын жақсарту, олардың орта және
кәсібіи білімдерін, кәсіби даярлығы мен қайта дайярлығын,өзін-өзі
жұмыспен қамтылуы мен жұмысқа орналасуын жетілдіруді
көздейді.Оларды еркін еңбек рыногынаендіру үшін қосымша шаралар қабылданады , нысаналы топтарға арналған жүмыс орындарын қүру арқылы мақсатты жүмысқа орналастыру үйымдастырылады.
Оңтүстік Қазақстан облысында тоқыма кластерін дамыту үшін, «Оңтүстік» арнайы экономикалық аймағының ашылуына байланысты, қүрылымдық-техникалық қайта қүруларға сәйкес жүмыспен қамтудың қүрылымы өзгереді, өнеркәсіп саясатында импорт алмасуға, өндірісті диверсификациялау мен жаңа жүмыс орындарын ашуға бағытталған басымдықтарды таңдап алуға жағдай туады.
Экономиканың қүрылымдық қайта қүрылуы жүмыс күшіне сүраныстың және оның кәсіби-біліктілігі қүрамының өзгеруіне әкеледі. Бос жүмыс орындары қүрылымында жоғары-техникалық, білікті мамандарға сүраныс артады.
Агроөнеркәсіп кешенін дамыту бағдарламасының аясында ауыл шаруашылығы мамандарына сүраныс артырады.
Нарықтық инфроқүрылым түрмыстық және халыққа сервистік қызмет көрсету, қүрылыс,көлік байланыс үйымдарының қызметкерлеріне және мектептегі білім берушілерге түрақты сүраныс болжамдануда.
Экономианың білікті кадрларға деген қажеттілігі басқару және әкімшілік-өндірістік қамтамасыз ету саласындағы басшылармен мамандарға түрақты сүраныспен сипатталатын.
Агроөнеркәсіп кешенінің, өнеркәсіп, көлік, қүрылыс, байланыс кәсіпорындарының шаруашылық қызметінің менеджмент және талдау жасау саласындағы мамандарға деген сүраныс өседі деп күтілуде.
Қоғамда ақпараттандару процесінің дамуына байланысты компютерлік технология мен техникалық орындаушы мамандарға сүраныс артады.
Жүмыс күшіне сүраныс пен үсыныс болжамдарын ескере отырып облыс халқын жүмыс пен қамтуға көмектесу жөнінде іс-шаралар жасалындв\ы, оларды жергілікті бюджеттерден қаржыландыру қарастырылу отыр.
Қажетті ресурстар мен қаржыландыру көздері
Халықты жүмыспен қамту іс-шараларын жүзеге асруға аудан, қала
бюджетерне барлығы 913,0 мн.теңге қаралып отыр, Оның ішінде 2006жылы
-255,8млн . теңге ,2007жылы-316?1 млн. Теңге 2008жылы З41.млн.теңге (№1
қосымшалар) -
Жүмыспен қамтылған халықты әлеуметтік қолдауды қамтамассыз ету. Үйымдастырылған мемлекеттік әлеуметтік қолдау жүйесінде жүмыспен қамтылған халықты әлеуметтік қолдау "Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформараларды онан әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасының" (міндетті аударымдар). Екінші деңгейі бойынша екі бағытпен өрбейді; Жүмыс істеушілерге мемлекетіміздегі ең төменгі кепілдік жалақы жүмысының күрделілігіне қарай төлеу және жинақтаушы зейнетақы және әлеуметтік қамсыздандыру қорларына міндетті және ерікті жарналар аудару, ондағы қаражат зейеткерлік жасқа жеткееде, қатерлі топқа жататындарға жәрдем көрсетуге мүмкіндік береді.