НЕКЕ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҮНЫ

Отбасы — әлеуметтік институттардың белгілерін бой-ына сіңірген, әлеуметтік жүйенің маңызды саласы.Ютба-сы —- қоғамдық қүрылымның шағын, ерекше улгісі, сонымен қатар адамдардың өзара қарым-қатынаста бо-латын тұрақты тобы, қоғамның алғашқы үясы. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы қажет,
Олай болса неке және отбасы дегеніміз не?
Неке — әйел мен еркек .'арасындағы табиғи қажеттілік, олардың табиғи шарты,. өзара құқықтары мек міндеттерін белгілейтін формасы. |
Неке — отбасының заң жүзіндёй негізі, еркек пен әйелдің өзара түсінісуініңг еріктілігінің негізінде қүрыла-тын одағы, адамның әлеуметтік табйғи? сонымен қатар материалдық және рухани өмірінің қажеттілігУ Себебі жыныстық қатынас биологиялық, сүюспеншілік қатыыас қана емес, сонымен қатар адамгершілік, эстетикалық қатынас, Сондықтан некенің мазмүны мен ерекшелігі ЖЫНЫСТБІҚ қатынаспен ғана шектелмейді.
ЧНекенің негізі — суйіспеншілік. Неке әйел мен ер-
кектің тарихи өзгеріп отыратын қатынастарының әлеуметтік формасы,, Қоғам олардың жыныстық өмірін тәртіптендіріп отырады, ата-аналық қүқық пен міндетті орнатады|
НекеТзіздің елімізде тіркеуден (ЗАГС) өтеді. Ертерек-те неке суын ішу мешіт арқылы іске асырылған, Қазір әлемнің көптеген елдерінде шіркеуде тіркеледі. Бул біздің өмірімізге де еніп келеді. ЗАГС арқылы некеге тұру (тіркелу) қазіргі азаматтық заңдардан туындаған. Себебі ажьфасқан жағдаида ол негізгі құжат болып санала-ды. Балаға материалдық кепілдеме алу? дүние-мулікті бөлісу соның негізіңде, сот арқылы шешіледі.
Қалай болғанда даг некенің заң жүзінде немесе дін орындары арқылы тіркелуі жүбайлардың отбасындағы белгілі міндеттерін қалыптастырады, жауапкершілігін арттырады.
Некелік қүқықты енгізу, жүбайлар арасьшдағы бул қатынастың пайда болуы табиғи заңдылық қана емес, ол прогрессивтік уақиға, адамгершілік, эстетикалық құнды-лықтарды байытатын тарихи қүбылыс.
Неке — махаббаттың іс жүзіне асуы. Некеге дейінгі қатынас жастардың бірін-бірі сүюіне, махаббатына бай-ланысты. Сүю -— сүйген адамның өмірімен өмір сүру, басқаның бақытынан өзіңнің жеке басыңның бақытын табу, берік, шын махаббаттың негізі.
2. ОТБАСЫНЫҢ МАЗМҮНЫ
ІОтбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен бірге пайда болды. Отбасының дербестігі болғанмен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның даму-ымен тікелей байланысты.
Отбасы — шағын әлеуметтік топ. Оның мушелері не-кемен, қаны бір туыстығымен, түрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік, жауапкершілік байланыспен өмір сүреді.
Отбасы — қоғамның бастапқы үясы. Ол әлеуметтік, қоғамдық дамуда маңызды рөл атқаратын қүрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастар ерекше тиісті міндеттерге негізделеді. Бүлар-ды тәртіп бойынша орындағандар — қоғамның жалғасуына, нығаюына қызмет еткендер, ал орында-мағандар болса, одар — қоғамның тәртібін бүзған, әлеуметтік тәрбиеден үлгі ала алмаған бақытсыз жандар.
Адам баласы қасиетті борыштарын үлкендерге
қүрмет, кішілерге мейірімдоик, сондай-ақ адамгершілік және отансүМниік сезімдерін отбасында үйренеді. Огбасы — сүйіспеншшктің, инабатгылықтың бастау бүлағы,
Еркек пен әйел — отбасының екі іргетасы. Адам ба-ласы мұқтаж болған рақатты, шын сүйіспвншілікті, мейірбандық сезімдерін ананың қүшағында, әкенің қара шаңырағында табады. Олай болса отбасының мәні өте зор* Оның екі іргетасы болған ерлі-зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп? дүрыс әрекет етсе? отбасында бақыт пен шаттық орнайды» Отбасы түрмыстық қатынасты қалыптастырудьщ алғашқы үясы, Ол тарихи әзгеріп отыратын қүбылыс. Некелік қатынастардың алғашқы формасы — полигамия, ал өндіріс қүралдарына жеке меншіктің орнығуына байла-нысты, моногамиялық — бір некелік отбасы пайда болды,
Отбасы некеге қарағанда күрдеді жүйе, Себебі ол жубайларды ғана емес? олардың балаларын, басқа да ту» ыстарын жақындатып, біріктіреді.
Отбасы тұрақты жүйе, Оның тұрақтылығы мен беріктігі әр кезде өзгеріп отырады. Оған әсер ететін қүқық, дін, қоғамдық пікір, ПСИХОЛОГИІІЛЫҚ факторлар? экономикалық ынта.
Отбасының негізін қалайтын — неке ерікті, тең құқықты болып, күштеп қосылудан материалдық ынта-дан тыс қалыптасуы қажет. Сонымен қатар ол ерлі-зай-ыптылардың құқығы мен адамгершілігіне, екеуінің де тең кәсіби және рухани даму процестеріне негізделеді. Еркектер мен әйелдер арасындағы жүбайлық қатынас олардың жыныстық сүйіспеншіліктен қанағат алуы мате-риалдық есепке емес, табиғи, шынайы, таза эстетикалық қатынасқа негізделуі керек. Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке байланысты емес, жеке адазуідардың қалыптасуына, дамуына байланысты. Сондықтан да қоғам некелік-отбасылық қатынастың нығаюына тікелей ынталы, оған қамқорлық жасайды, Отбасы жүбайлардың, ата-аналардың жауапкерпіілігінің нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс.
Отбасының өмір сүріп, дамуының ерекше жағдайлары да бар, Олар: әлеуметтік, таптық, үлггық си-паттары, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы, отба-сы мүшелерінің білімі мен мәдени дәрежесі, үстанатын әдет-ғүрыптары, экономикалык, негізі. Бүлар отбасы мүшелерінің қабылетіне, адамгершілігіне? жауап-к^ершілікті сезіне білуіне байланысты.
Тұрақты махаббаггыц негізін Абай: «Махаббатсыз — дүние бос, хайуанға оны қосындар. Махаббат - өмір көркі...» - деген. Ол әзінен езі пайда болмайды, оның мыңдаған қыры мен сыры, өз мұңы, өз бақыты мен хош иісі болады.
Олай болса, некеге дейінгі қатынастың сан-алуан
жағдайларьшың негізгісі — суйіспешілік, махаббат. Онсыз
некеге түратындардың бақытсыздыққа кездескен мысалын әр
халықтың, әр ұлт адамдарының емірінен көптеп келтіруге
болады. Түрмыс құрмағандар - адамдық міндетін орындаудан
қашқандар. Адам баласы адамгершілік қасиетін, борышы мен
міндетін тек үйлену арқылы орындай алады. О.Бальзак: «Ерлі-
зайыптылар бастары қосылғанша бір-бірінің мінез-құлқыи,
,; әдеттерін біліп алмаса, некенің бақытты болуы мумкін емес,»—
деген болатын.
Некеге тұру ер мен әйелдің жауапкершілігін арттыратынын жоғарыда айттық. Соған байланысты өмірге жаңа адам келеді, Қоғамның материалдық негізі ~~ экономика, өндіріс, ал өндіріс адамның іс-әрекеті арқылы дамиды. Ол үшін урпақжалғасы үнемі дамып отыруы керек. Демек, некелесіп отбасын қүру адамзат ұрпағын дамытудың бірден-бір негізі болып табылады. ^
2, Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамнының калыптасуымен бірге пайда болдьк Отбасының дербестігі болғанымен, бірақ отбасылық қатынастар қоғаммен? оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы — кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, түрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы — қоғамның бастапқы үясы, қоғамның әлеуметтік .құрылымының негізі болып табылады.
Ер мен әйел — отбасының екі ірге тасы, бүл іргетас үйленумен құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады, Сонымен қатар қоғамның қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады. Отбасы түрмыстық қатыңасты қалыптастырудың да алғашқы үясының бірі.
Отбасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік қүбылыс, себебі формасы өндірістік қатынастарға, оның ішінде менщіктік қатынастарға тікелей тәуелді. Мәселен, некелік қатынастардың алгашқы тарихи формасы полигамия, ал өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктің пайда болуына байланысты ол моногомиялық (бір некелік) отбасымен ауысады.
Отбасы некеге қарағанда күрделі жуйе, себебі ол жұбайларды ғана емес, олардың балаларын, басқа туыстарын да біріктіреді.
Принципінде отбасы - тұрақты жүйе. Олардыңтүрақтылығы мен беріктігі де әр кезде өзгеріп отырады. Оған әсер ететін құқық,
дін, қоғамдық пікір, психологиялық факторлар, әсіресс экономикалық өмір бірлігі.
Отбасының- негізін қалайтын меке - о;« ерікті де тең болуы керек, күштеп немесе төуелділіктің салдарынан некелестіруге болмайды. Отбасы әртүрлі жыныстар арасындағы жүбайылық қатынас болғандықтан, табиғи, адалдық-эстетикалық қатынасқа негізделуі керек, жүбайлардың сүйіспеншіліктен қанағат алуы материалдық есепке негізделмеуі тиіс. Отбасының қоғамдық қүндылығытек меншікке, мұрагерлік мүддеге негізделмеуі қажет, ол жеке адамдардың рухани қалыптасу, дамуына байланысты болуы қажет.
Сондықтан да қоғам некелік отбасылық қатынастың ны^аюына тікелей ынталы болып, соіаи қамқорлык жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата-аналардың қоғам алдындағы жауапкершілігі н.әтижесінде дамып, нығая түсуі керек.
Отбасының емір сүріп, дамуының ерекше жағдайлары да бар. (Злар: әлеуметтік, таптық, үлттық сыйпаты, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы, отбасы мүшелерінің білім дәрежесі, олар сақтайтын әдер-ғұрыптар, әрбір жаңа отбасының адамдық, экономикалық негізі. Бүлар отбасы мүшелерінің қабілетін, адамгершілігін, жауапкершілігін сезінуіне байланысты.
Отбасының маңызы оның атқаратын қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен айтқанда, отбасының мазмүны мен қатынасы тікелей байланысты^
Отбасының қызметі деген түсінік оның қоғаммен қатынасының жүйесін көрсетеді, сонымен қатар отбасы мен жеке адамның қатынасының жүйесін көрсетеді. Отбасы қоғамның бастпақы ұясы, қоғамдық-әлеуметтік қүрылымның негізгі элементтерінің бірі бола отырып, көптеген әлеуметтік қызм-еттерді атқарады
^ Отбасының қызметі қоғамдық-тарихи жағдайларға, оның мүшелерінің жігерлілігі мен еңбск сүйгіштігіне де тәуелді.
Сонымен қазіргі отбасыныцмегізгі қызметтерінетоқталайық. Ютбасыныңбірінші міндеті — үрпақжалғастыру қызметі. Бул барлық тарихи кезендерде қоғам үшін де, жеке адам үшін де маңызды қызметі болып келеді. Бірақжүбайлардыңбалалы болу Ггшегі, қоғамның қай кезеңінде болмасын, оны қанағштандыратын әлеуметтік жағдайларға сәйкес өзгеріп отырған, қазір де солай.] Мысалы, дәстүрлі (патриархалдық) отбасы — шаруашылық-экономиқалық қажеттіліктен туындаған. Отбасының қызметі ерлі-зайыптылардың неше баламыз болуы керек деген ерік бостандығына тікелей байланысты емес, оның санына шек қоюлуына таң қалуға болмайды. 1936 жылы КСРО-да аборт жасауға тыйым салынды, яғни ерлі-зайыптылардың неше балалы болуымыз керек деген бостандығына тыйым салынды.
Дегенмен, солай болғанда да, қоғам отбасыныңөмірге қанша жаңа адам әкелу қызметіне әсер етпейді деуге болмайды. Қоғам әртүрлі әлеуметтік саясатты басщылыққа ала отырып, яғни өмірге адам әкелудің :жономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайларын жасай отырып, ерлі-зайыптылардың өз тілегінен көп немесе аз баласы болуыпа итермелейді. Мысалы, Қытайда отбасында бір бала ғана болу саясаты жүргізілді. Бүл тарихи факт. Мүның зиянды жагы--отбасындабірбаланыңболуы ұрпақжалғасуына, халықтыц осуіне кері әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде туу азаяды да, елдің еңбек-ресурстарының негізі болатын жұмысқа қабілетті адамдар азайып кетеді. Бірақ халқының саны 1 млрд™ тан асқан Қытайда шектеулі жер аумағыка шамадан артық адам санын орналастыру мүмкіндігініңжоқтығы балатабу мөлшеріне шек қоюға мәжбүр етті.
Қазір біздің республикамыздағы әртүрлі . саяси-экономикалық жағдайларға байланысты орыстар және басқа да ұлттардың екілдері көшіп жатыр, ал олар өндірістің шешуші салаларында қызмет атқаратын. Сондықтан да жаңа үрпақтың көбеюі, яғни бала тууға ынталандыру көлемді әлеуметтік, саяси-эконоиикалық проблемаға айналды.
Қазақстан Республикасының табиғи байлығы мол, жаңа зауыттар, фабрикалар өмірге келеді, онда білімді адамдар жұмыс істеуі керек. Қандай жаңа техника, технрлогия енгізілсе де, оның тетігі адам қолында,
КСРО-да екінші дүниежүзілік соғыска дейін бір әйелге 4,4 баладан келсе, 1990 жылы - 2,2 (қалада 1,8, селода 3,3) баладан келді, ал Түрікменстан мен Тәжікстанның селолық жерлерінде 6,5-6,6 баладан келсе, Латвия, Эстонияда бір баладан аспады. Қазір біздің республикада бір отбасына орта есеппен 2,5 баладан келеді. Аз балалы отбасы барған сайын көбейіп барады. 1998 жылғы есеп бойынша туудан елім көбеюде.
1 Сондықтан да қоғамның болашағын ойлай отырып, бала тууды ынталандыру, балалы аналардың материалдық жағдайын қазіргіден жақсарту жағын ойластыру керек. Балалар бақшасын жабуды доғарып, қайта оларды көбейту, жағдайын жақсарту болашаққа бүгін жасаған қамқорлық болуы тиіс. Олай болса, үрпақжалғастыру әлеуметтік қанаемес, саяси-экономикалықта проблема болып табылады..