Қазақстанның инновациялық потенциал активизация механизмдері

Қазақстанның инновациялық потенциал активизация (белсенділік) механизмдері
1.1. Инновациялық процестердің қалыптасуының теориялық аспектілері
Инновациялық процестердің қалыптасуының теориясы келесі сұрақтарға жауап беруі тиіс: инновацияның және оның қозғаушы күйінің маңызы (мәні) неде және оның экономикада ролі қандай; инновациялық даму процесі мен осы процестің жылдамдығының артуы және бәсеңдеуіне қажетті басқарушылық әрекеттерді кім жүзеге асырады, туындап жатқан экономикалық қатынастар нені білдіреді; инновациялық даму субъектілерінің мақсаттарын жүзеге асыру механизмі қаншалықты.
Қазіргі таңда инновациялық процестердің теориясы жеткілікті дәрежеде жақсы жасалған (орнықтырылған). Оның жинақталған жағдайын, теориялар мен тұжырымдамалардың келесідей ірі блоктары арқылы ұсынуға болады:
- инновациялық дамуының, ұзын толқындарының кластерлерінің және жаңалықтардың классификацияларының (жіктелуінің) циклдігі мен теңсіздігі;
- экономикалық өсу мен ғылыми-техникалық прогрес тің арақатынасы;
- ғылыми-техникалық прогрестің (әсерлі) тиімділігі;
- жаңалықтардың инновациялық мультипликаторларының диффизиясы;
- технологиялық жұүйелер мен технологиялық ...
- технологиялық болжамдау;
- технология мен рыноктың, технологияның рыногының, технологиялық рентаның, технологиялық маркетингінің, технологиялық квазиренталардың арақатынасы;
- инновациялық кәсіпкерлік белсенділікті, адам факторларын басқаруды;
- мемлекеттік инновациялық саясатты, инновацияларды басқарудың ұйымдастырушылық механизмі;
- бәсекелестік стратегиялар мен бәсекелестіктің даму кезеңдерінің қалыптасуы; инновациялық стратегияларының қалыптасуы.
Инновациялық даму теориясы тікелей бастау алатын қайнар көздер тұжырымдаманың келесідей топтарымен ұсынылады: инновацияның дамуы, инновацияның жіктелуі, түсінігін анықтаумен байланысты; инновацияның дамуы үшін ресурстарды белгілеумен, жаңалықтардың қажы көздерін қалыптастырумен байланысты; жаңалықтар мен экономикалық конъюктураның арақатынасымен, экономикалық циклдің кезеңдерімен байланысты; технологиялық жүйелер мен технологиялық орнығудың түсінігінің қалыптасуымен байланысты; бәсекелестік стратегиямен және бәсекелі даму кезеңдерін анықтаумен байланыс ты.
1.2. Инновация экономика категориясы ретінде: қазіогі зам анғы интерпретация.
Экономиканың түбегейлі реформалану және оның рыноктық қатынастарға өту шарттарында жаңа категориялар туындайды немесе іс жүзіндегі категриялар жаңа әлеуметтік-экономикалық мазмұнмен толығады.
Шаруашылықтың рыноктық жүйе ретіндже қалыптасу процесі иновацияның сипаттамасын жасауға көңіл бөлуді арттыра түседі. Инновация категориясы жаңа категория емес. Басқарудың жоспарлы – шаруашылық жүйесі шарттарында бұл түсінік түрлі деңгейлі жүйе астында оның элементтерін құрайтын байланыстарды көрсетеді: мемлекет – мемлекеттік және меншіктің колхозды – колперативті нысанындағы кәсіпорын; мемлекет – сала; мемлекет- аймақ (регион); сала-кәсіпорын; аймақ-кәсіпорын. Рынок шарттарында басқа деңгей; мемлекет-меншіктің кез-келген нысанындағы кәсіпорын, мемлекет-аймақ; аймақ-кәсіпорын; акционерлік кәсіпорын мемлекеттік кәсіпорындар; кез-келген меншік нысанындағы кәсіпорын ұжымы –жеке жұмысшы.
Инновациялық мұндай аспектісі рыноктың қатынастарының түзілу шарттарында инновацияны реттеу жүйесіндегі қарама-қайшылықты шүаруашылық субъектілерінің мүдделерінің (қызығушылықтарының) қарама-қайшылығы ретінде зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеудің нысандары мен тәсілдерін іздеу дағдарыстан шығудың және дамудың мүмкін жолдарын жасап шығару, ойлап табу экономикалық мүдделердің координаталарының жүйесінде жатыр. Бұл-әлеуметтік –экономикалық және ғылыми-техникалық өолеудің (прогресс)жылдамдығының ең қуатты күші. Әоине субъектілердің өз мүдделерін жүзеге асыру үшін экономикалық бостандығы болуы тиіс.
Рыноктық экономикада субъектілердің рационалды экономикалық мінез-құлық идеясы иннлвацияның нағыз (қарапайым) сипаттамасын ашу үшін өте маңызды. Қандай да бір нәрсенің нәтижесіне қатысты, мысалы, мемлекеттік инновациялық саясатқа белгілі бір болжамдар жасау тек шаруашылық субъектісі өзінің экономикалық рационалды ұстайды деп есептеуге болатын жағдайда ғана мүмкін. Халық шұаруашылығының әкімшілік командалық жүйесі шарттарында басқару рационалдылығымен ерекшеленбейтін. Қоғамның ғылыми техникалық жетістіктерін жасау және меңгеру қабілеттері шаруашылық субъектілерінің материалдық қызығушылықтарының жоқтығымен өшті. Қарама-қайшы тенденциялар қақтығысп жатты: бір жағынан, мемлекеттік құралдармен мақсатты бағытталған инвестициясы, екінші жағынан – дайындаушы кәсіпорындардың жаңалық енгізуді, жаңа өнімді шығаруға өтуді қаламады. Ереже бойынша әңгіме мен өндіру шығындарды өте үлкен болғандықтан жаңашыл кәсіпорындар (новатор) шығынға ұшырады.
Даму тек қарама-қайшылықтар мәселесі меншігінен кейін ғана орфын алады. Қарама - қайшылықтардң пайда болуы инновацияның кез- келген элементтерінің даму қуатын, оның бағыттарын, қозғалыстың тенденциялары мен заңдылығын белгілейтін қайнар көздерін анықтауға көмектелседі. Қарама-қайшылық әрекетінің деңгейі бір жағынан, ол екінші жағынан – олардың мүмкін жіне қажетті өзгеру деңгейін белгілейді. Инновацияның өзгеру, даму ерекшеліктеріне түсінік беру немесе болдам дасау шаруашылық субъектілерінің қатынастардың көп деңгейлілігі мен дифференцияциалануын есепке алу негізінде ғана мүмкін.
Ғылыми-техникалық жаңалық енгізу – бұл өндірушілік күштерінің, олардың прогрестерінің категориясы . Мұнымен бірге ғылыми-техгикалық жаңалықтар енгізуді жүзеге асыру экономикалық қатынастарда өзгеріс терді алдын ала жасайды. Сондықтан жаңалық енгізу процестерін қарас тыру өндіріс күштері мен өндірістік қатынастардың, өзндірістік материалдық және рухани диалектикасын зерттеудің нақты объектісі ретінде көрініс табады.
Өндірістік күштердің дамуының қазіргі деңгейінде ғылым мен техниканың арақатынасында, бірлесуінде (бірігуінде) сапалы жаңа деңгейлерге қол жеткізу (жаңа сатыларға өту) қажет. Концентрацияланған түрде бұл дәстүрлік өндірістен инновациялық өндіріске өткендікті білдіреді. Бұлардың арасындағы сыртқы айырмашылық тмынада: біріншіден бұл өнімнің тұрақты технология бойынша өндірілуі, екіншісі (инновациялық өндіріс) – бұл әрдайым жаңа және жаңаша құру (жасау).
Өндірістің қоғамдық процесі еңбек процесінің белгілі (мазм ұны) мен өндірістік қатынастардың пайда болуын (қоғамдық – экономикалық мысалдар) көрсетеді.
Материалистік диалектикаға сәйкес мазмұнның құрылуы мен процесі нысанның дамуын белгілейді. Осыған байланысты инновациялық өндірістің-экономикалық зерттеуі жаңалық енгізу процесінің мазмұнын меңгертудің, оқып-үйренудің өзінің міндетті шарттары мен сілтемелерін талап етеді.
Әлемдік ғылымда инновациялық өндіріс тік категориялары нықтап ғылыми айналымға кіреді және зерттеудің басымдылық объектісі болып табылады. Алайда, жаңалық енгізу, жаңалық енгізу процесі, инновациялық өндіріс, инноватика ұғымдары отандық әдебиеттерде жиі кездесе бермейді, әлі күнге дейін арнайы ірі жұмыстары жоқ мәселелер яғни үлкен жұмыстар атқарыла қоймаған мәселелер өте аз зерттелген. Инновациялық мәселелерді Қазақстандық экономистердің жеткіліксіз зерттегінінің дәлелі осы категорияның анықтамасының отандық әдебиеттерінде кездес пейтіндігі болып табылады.
Ғалым-экономистердің жұмыс тарында (еңбектерінде) мәселелерді түрлі жолдармен әдіс-тәсілмен қарауға мүмкіндік беретін инновация, инновациялық процесс ұғымдарына анықтамалардың бірқатар нұсқалары берілген, түр лі, кейде қарама-қайшы пікірлер, ойлар, көзқарастар айтылады. Дегенмен, барлық автоларды жалпы бір ыңғайлы жол біріктіреді- жаңалық енгізу ең алдымен қоғамның оның даму қажеттіліктері мен шарттарына тұрақты, қайталанушы қарапайым реакциясын жасауға байланысты. Бұл қажеттіліктер әлеуметтік – экономикалық деңгейі әр түрлі елдерде қабылдануы мен жүзеге асырылуы да әртүрлі болатынына ешкімнің күмәні жоқ және олар инновациялық қызметінің құқықтық реттеу иниституттарының жүйесі арқылы қайта шығарылады. Әлеуметтік-экономикалық деңгейі әр түрлі елдердің өкілдері болып табылатын авторларды мемлекеттің функциолналды рөлдерінің жоқтығын біріктіреді. Олардың алға тартқан анықтамаларының инновациялық процестерге мемлекеттердің әрекет ету шаралары арнайы көрсетілмеген.
Аталған авторлардың анықтамасы бойынша, инновация – шаруашылық жүргізуші субъектілердің ғылыми-негізделген идеялар мен ойларды зерттеулердің дайындықтары мен енгізулерін қамтитын мемлекеттік және рыноктық реттеу арқылы қоғам өмірінің деңгейін көтеруге бағытталған мақсатқа жету процесі.