Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі – «Банктердің Банкі»

Республиканың Ұлттық банкінің ең басты мақсаты - экономиканы төлем құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасау, есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру банк қызметін реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы-несие құралдарымен бәсекелеспейді және өз қызметінде пайданы табу мақсатын көздемейді. Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне - шаруашылық субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық банкіде соны жасады. Оның клиенттері - коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер болды. Осыдан келіп, Ұлттык банкіні "банктердің банкі" деп атайды. Коммерциялық банктер және жинақ мекемелері халықтан салымдарды қа-былдап, оларға қарыздар береді, сол сияқты Ұлттық банкіде банктерден және жинақ мекемелерінен салымдарды қабылдап, оларға қарыздар береді.
Аукиондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты (нарықтық) пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық және аймақтық банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен ауыл шаруашылығы, энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне қарай жабық аукциондар іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің белгілеген экономикалық нормативтері және бұрын берілген орталықтандырылған несиелер бойынша шарттарды орындаған банктер ғана жіберіледі. Банктерге берілетін аукциоңдық несиелер - жұмыс істеп тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының алдында қолданылатын ақша-несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау міндетінен туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық несиелер банктік қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз активтерінің құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың кепілдігі бар барлық банктердің резиденттерін тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен жоғары белгіленеді, әдетте, банкаралық нарық мөлшерлемесінен төмен болмайды.
РЕПО операциясы — екі бөлімнен тұратын қаржылық операция: бірінші бөлімде (РЕПО ашу) Ұлттық банк бастапқы дилерге (тек арнайы лицензиясы бар банктер бастапқы дилер бола алады) бағалы қағаздарды сатады, сонымен бір уақытта Ұлттық банкіге келісімнің екінші бөліміндегі (РЕПО жабу) қатысушыларға ол бағалы қағаздарды сатып any міндеттемесін жүктеп, ал бастапқы дилерге оларды РЕІІО келісімі белгіленген мерзімді Ұлттық банкіге ақша қаражаттарына айырбастау үшін қайтаруды жүктейді. Кері РЕПО операциясының РЕПО операциясынан айырмашылығы дилер РЕПО-ны жабу кезінде оларды қайта сатып алады.
Бұл операция банктерге қысқа мерзімді несиелеу немесе банктердің артық өтімді қаражаттарын алу (егер ақша массасын реттеу мәселесі қажет болған жағдайда) үшін қолданылады.
Ұлттық (Орталық) банк банкаралық қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргізеді.
Ұлттық банк банкаралық есеп айырысу сияқты жалпыхалықтық шаруашылықтың есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Осыған байланысты ол келесі қызметтерді атқарады:
- қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналымының ауқымын бақылау;
- бүкіл банктік жүйесі үшін бірыңғай методологиялық негіздегі елдің бірыңғай есеп айырысу орталығы;
- есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беру ережесін орнату және үйлестіру;
Елімізде қолма-қолсыз есеп айырысудың екі ішкі жүйесі бар. Біріншісі - коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысу, екіншісі - Ұлттық банкідегі банктердің корреспонденттік шоттары арқылы жасалатын орталықтандырылған есеп айырысулар.
Тұрақты байланыстары бар клиенттердің операциясы бірқалыпты корреспонденттермен тікелей есеп айырысу үшін LORO-NOSTRO орталықтандырылмаған корреспонденток шоттары бойынша - коммерциялық банктер өзара есеп айырысуларды жүзеге асыра алады.
1988 жылдан кейін арнайы банктер пайда болған кезде ФАА арқылы есеп айырысу тәртібі негізінен сақталды. Банктің бір мекемесінен екінші мекемесіне қаражаттар ведомстволық бағыныштылыққа байланыссыз орындалды. ФАА бақылау банкілік мекеменің беліглі бір арнайы банкіге бағыныштылығына байланыссыз жүргізілді. Сәйкесінше есеп айырысулардың бір орталықтан орталықтандырылған реттеуі қойылды. Филиаларалық есеп айырысуларды КСРО Мемлекеттік банкімен бірдей негізде жинақ банктері басқарды.

ҰЛТТЫҚ БАНК - ҮКІМЕТТІҢ БАС БАНКИРІ, ҚАРЖЫ КЕҢЕСШІСІ ЖӘНЕ АГЕНТІ
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі - Үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі және агенті. "Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы" Заңында былай жазылған: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі әрі агенті ретінде және басқада мемлекет органдарымен өзара мәмілеге келуі бойынша әрекет етеді.
Ұлттық банк барлық үкіметтік қорлардың және басқа да мемлекеттік органдардың депозитари-банкі болып табылады. Ол органдардың шот қаражаттарын сақтайды және операциялар жүргізеді, сондай-ақ оларға қаржылық қызмет көрсетеді. Ол үшін үкіметтік мекемелер мен ведомствалардың шотын жүргізеді, салықтар мен басқа түсімдерді шоғырландырады және Қаржы министрлігінің тапсырмасы бойынша төлемдерді жасайды.
Ұлттық банк бюджеттің кассалық орындалуы мен мемлекеттік қарызға қызмет көрсетуі жағынан Үкіметтің фискальды агенті және дипозитари қызметін атқарады. Ұлттық банк бюджеттік кассалық қызмет көрсету функциясын, барлық меншік нысанын кәсіпорындар мен азаматтардан түскен республикалық және жергілікті бюджет шотындағы ақша қаражаттарының есебін жүргізу жолымен атқарды. Бюджет кірісіне түскен ақша қаражаттарының көлемі туралы Ұлттық банк және оның жергілікті мекемелері Қаржы министрлігінің органдарына хабар береді.
Республикамызда банктік реформаның жүзеге асырылуы барысында есеп айырысудың бұл тәртібі өзгертілді.
Төлем құжаттарының барлық түрлерін өңдеуді, төлемдерді өтеуді, республиканың бүкіл аумағында есеп айырысуды іске асыруды қамтамасыз ететін Ұлттық банкінің облыстық басқармаларының әрекетін кешенді "КУБАЖ" автоматтандыру жүйесін 1995 жылы ендіру аяқталды.
Ірі және ұсақ сомалардағы төлемдер үшін пайдаланы-латын гросс-есеп айырысу жүйесі 1995 жылдың 15 мамы-рында Алматыда енгізілді. Бұл банкаралық клиенттік жүйв-нің қатысушылары: барлық банктер және олардың АлматИі Талдықорған, Жамбыл облыстарындағы филиалдары, Алма-тылық клирингтік палатасы болып табылады. :\
Қатысушының кез келген уақытта корреспонденток шаі*, тың жағдайы туралы ақпаратгы, күнделікті шыққан барлі|* төлемдерді қарап алу үшін, басқа коммерциялық банкілерд№ оның атына келген төлемдерді қарау үшін сұрауы да мүмхда-Жүйенің қатысушыларына өздерінің төлемдерінің кеэектілй^ реттеуге мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтп®?8 төлемдер қатысушыға қабыл алмаған, қамсыздандырылмаЖВ төлемдер құны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші денгей* банктер операциондық күнді және біртұтае корреспонде»|^ шотгы өңдеумен айналысады. Біртұтас корреспондеНДР 1 шотқа өту екі кезенде жүреді. Бірінші кезеңде біртұтасЯГ респондентгік шотқа өту облыс денгейінде, ал екінші ™Ш[ де ~ республика деңгейінде өту қарастырылған. Wk
Үлттык банк - Қазакстан ...

ҰЛТТЫҚ БАНК - ҮКІМЕТТЩ БАС БАНКИРІ, ҚАРЖЫ КЕҢЕСШІСІ ЖӘНЕ АГЕНТІ
Қазақстан Республикасының Үлттық банкі - Үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі және агенті. "Қазақстан Рес-публикасының Үлттық банк туралы" Заңында былай жазыл-ған: Қазақстан Республкиасының Үлттық банкі Үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі әрі агенті ретінде және басқада мемлекет органдарымен өзара мәмілеге келуі бойынша әрекет етеді.
Үлттық банк барлық үкіметтік қорлардың және басқа да мемлекеттік органдардың депозитари-банкі болып табылады. Ол органдардың шот қаражаттарын сақтайды және операция-лар жүргізеді, сондай-ақ оларға қаржылық қызмет көрсетеді. Ол үшін үкіметтік мекемелер мен ведомствалардьщ шотын жүргізеді, салықгар мен басқа түсімдерді шоғырландырады және Қаржы мшшстрлігінің тапсырмасы бойынша төлемдерді жасайды.
Үлттық банк бюджеттің кассалық орындалуы мен мем-лекеттік қарызға қызмет көрсетуі жағынан Үкіметтің фис-кальды агенті және дипозитари қызметін атқарады. Үлттық банк бюджеттік кассалық қызмет көрсету функциясын, бар-лык меншік нысанын кәсіпорындар мен азаматтардан түскен республикалық және жергілікті бюджет шотындағы ақша каражаттарының есебін жүргізу жолымен атқарды. Бюджет кірісіне түскен ақша қаражаттарының көлемі туралы Үлттық банк және оның жергілікті мекемелері Қаржы министрлігінің органдарына хабар береді.
Қаржы министрлігі қарамағында қазыналық институттың кұрылуымен байланысты мемлекеттік бюджетпен кассалық кызмет көрсету жұмысы аталған құрылымға беріледі.
Қаржы министрлігінің келісуімен Үлттық банк мемле-кеттік заемның бір бөлігін құрайтын, Үкіметпен шығарылған *эне кепілденген бағалы қағаздар айналымын реттеуге қаты-суға құқы бар, яғни ол мемлекеттік заемдардың нарықта °рналасқаны және эмисеиясы бойынша операцияпар жасайды.
Мемлекеттік ақша-несие саяеатының және қаржы жүйесі кызметінің тиімділігін камтамасыз ету максатында Үлттық °анкіге Заңға сәйкес, келісім-шарт негізінде Қаржы министр-

Акта, несие, банктер
лігіне, 6 айдан аспайтын мерзімге бюджеттің ағымдағы кіріс-тері мен шығыстары арасында жылдың ішіндегі үзілістерді жабуға, яғни бюджет тапшылығын жабу үшін қысқа мерзімді несие береді. Бұл несиенің мөлшері шектеулі, оған Қазақстан Республикасының Парламенті лимит белгілейді.
Қаржы министрлігіне берілген әрбір несие бойынша, несие сомасы, оны төлеу мерзімі және пайыздық мөлшерлемесі көрсетілген келісімдерге қол қойылуы тиіс. Қазақстан Рес-публикасының Парламентімен бекітілген несиелік лимит негі-зінде Үкіметке берілген несие сомасына ¥лттық банк Қаржы министрлігінен бағалы қағаздарды, оларды бірінші орналас-тырған кезде (қазыналық міндеттеме) сатып алады.
Шамамен осы өзара келісім-шарттар бойынша Үлттық банк Үкіметке мемлекеттік қарызды жабуға, ақы төлеу, қай-тару, көздеген мақсатқа жұмсау шартымен несиелер береді. Ол үкіметтік несиелердің өтелу мерзімін бақылайды және келісімде көрсетілген мерзімде олардың пайдалануын қам-тамасыз етеді.
Үлттьщ банк Қаржы министрлігімен біріге отырып мем-лекеттік заемдарды өтеуге, пайыз бойынша олардың мемле-кеттік карызға қызмет көрсетуіне қатысады.
Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару және орналастыру жолымен қаражаттарды біршама тез жұмылдыруды қамтамасыз ету мүмкіндігі, республика-дағы бағалы қағаздар нарығының қызмет жағдайына байла-нысты. Өз кезегінде Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы-ның толығымен қалыптасуының болашағы екі деңгейлі банк жүйесінің толык кұрылуына, жекешелендіру бағдарламасы-ның нәтижелеріне, экономиканың түрлі сегменттерінің да-муына және басқаларға тәуелді. Бірақ республикамызда бұл жағдайлар жасалған жоқ және қалыптасқан бағалы қағаздар , нарығы да жоқ.
Үлттық банк қаржылық және жалпы экономикалық мэ-селелер бойынша Үкіметтің және басқа да мемлекеттік ор-гандардың кеңесшісі болып табылады. Өйткені болашакта ақша каржы, несие және басқа да макроэкономикалык көр-сеткіштер туралы жаппай дэл және жедел көпшілік ақпарат-тарды иеленетін, ірі экономикалық, ғылыми және ақпараттык орталық бола бастайды. .

ҮЛТТЫҚ БАНКІШҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ АЛТЫН ВАЛЮТАЛЫҚ
РЕЗЕРВТЕРДІ БАСҚАРУЫ
"Қазақстан Республикасының Үлттық банкі туралы" Занға сәйкес Үлттық банкінің құзырлығына сыртқы эконо-микалық қызметтерді жүзеге асыру жүктелген.
Қазақстанда және халықаралық банктік тәжірибеде қолда-нып жүрген заңдарға сәйкес шетел валютасымен кез келген операцияларды Үлттық банкінің жүзеге асыруға құқығы бар.
Орталық банктер деңгейінде мемлекетаралық қызметті жүзеге асыру барысында, яғни басқа елдердің орталық банк-терінде және халықаралық қаржы-несие институттарында Қа-зақстан Үлттық банкісінің мүддесі ескеріледі.
Қазақстан аумағында шетелдіктердің қатысуымен банк-тердің немесе еншілес банктердің, сондай-ақ шетел банктері-нің өкілеттіктерінің ашылуына Үлттық банк лицензия береді.
Шетел валютасына қатысты ұлттық валютаның бағамын реттейді. Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның жә-не бағалы қағаздардың шетел валютасындағы айналым тәр-тібін анықтайды.
Валюталық операциялар бойынша шетел валютасымен есеп айырысуға банктік қызмет көрсету және валюталык кұндылықтармен жасалатын банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру туралы ережелерді белгілейді, сондай-ақ олар-дың қызметін бақылайды. Осындай лицензияларды пайдала-натын екілетті банктердің саны анықталады.
Мұндай жағдайда банктер тарапынан зандылықты бұзған фактілер анықталған уақытта Үлттық банк берілген лицен-зияларын қайтарып алады.
Үлттык банк алтын валюта резервін құрып, олармен операциялар жасайды.
Ол статистикалық валюталық операцияларды және баска Да құжаттардың біртұтас есебін және есеп беру нысандарын *асайды, сондай-ақ оларды беру тәртібі мен мерзімін анық-тайды эрі валюталық операциялар туралы мэліметті баспаға шьіғарады.
Үлттык банк валюталық құндылықтармен төмендегідей операцияларды жүзеге асыруға кұқылы:

Ақша, несие, банкгср ■
- шетел валютасын сату және сатып алу;
- қазыналық вексельдер мен және т.б. шетел үкімет-терімен кепілдендірілген немесе халықаралық қаржьг ұйымдар мен шығарылған бағалы қағаздармен опера-циялар жүргізуге немесе оларды сату, сатып алуға;
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен ха-лықаралық стандартқа сай келетін табиғи асыл тас-тарды қабылдауға, сақтауға, өңдеуді қамтамасыз етуге;
- алтынды және басқа да қымбат бағалы металдардың құймасы формасында, сондай-ақ табиғи асыл тас-тарды өңделген және өңцелмеген түрінде сату, сатып алу операцияларын Қазақстан Республикасы аума-ғында және сыртқы нарықта жүзеге асыруға;
Қазақстан Республикасы зандарында көрсетілген валюта-лық реттеу және валюталық бақылау аясында басқа да кыз-метті атқаруға Үлттық банкінің құқығы бар.
Үлттық банк мынадай алтын валюталық резервтерді құру мен басқаруға тікелей қатысады:
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар;
- шетелде сақтандырылатын банкноталар, монета, банк қаражаттары түріндегі шетел валютасы;
- Үлттық банкіде сақталатын валюталық құндылықтар;.
- кез келген халықаралық деңгейдегі белгілі резервтік активтер;
- аудармалы вексельдер, жай және қазыналық вексельдер, яғни оларды шетел үкіметінің немесе халықа-ралық қаржы мекемелерінің шығарғаны және кепіл-дендіргені бойынша;
- баска да активтер, егер ол активтердің өтімділігі мен қауіпсіздігі камтамасыз етілген жағдайда және ондай резервтердің төлем қабілеттілігі сақтандырылғанда:
Алтын мен қымбат бағалы металдарды сатып алу қуатын камтамасыз ету барысында және халықаралық төлемдердін кепілі ретінде сақтандыру қоры пайдаланылады. Бұдан да басқа Үлттық банк валюталық нарыктағы интервенция көме-гімен өз валютамыздың сыртқы бағамын колдау үшін шетел валюталық корларды сактайды.
мніа
Ұлттық банк - Казахстан ... , 263
Үлттық банк міндетті түрде активтердің өтімділігі мен кауіпсіздігін және сыртқы валюта резервтерінің төлем қабі-леттілігінің сакталуын ескереді. Ол сыртқы валюталық ре-зервтерде қажетті деңгейде, Үлттық валютаңың тұрақтылы-ғын қамтамасыз ету және айырбас бағамын қолдау үшін, сондай-ақ республиканың халықаралық келісім-шарттарды жасау тәртібін сақтауы қажет. 12 ай ішінде сыртқы валюта-лык резервтердің 15%-дан төмендемеуі үшін Үлттық банк керекті шараларды үкіметпен келісіп жасайды.
Үлттық банкінің халықаралық, телекоммуникациялық жүйелерге "PvEUTER" және "SWIFT" жүйесіне қосылуы, сон-дай-ақ Үлттық банкінің мамандарының тәжірибесі мен білік-тілігінің өсуіне байланысты халықаралық тәжірибеде қол-данылған қаржылық құралдарды. пайдалану, валюта актив-терін диверсификациялауды жоспарлы түрде жүргізуге, алтын валюта резервтерін тиімді реттеуге және оларды орна-ластырудан түскен табыс деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік жасайды. Бұл шаралар негізінде валютаның, бағалы ме-талдардың әлемдік нарықтағы коньюнктурасының және оған тікелей қатынасуының ағымдағы мониторинг кызметінің үнемі жүргізіліп отыруын талап етеді. Сондай-ақ жасалған келісімдерді жедел қамтамасыз ету барысында оларға қызмет көрсету шаралары да жүзеге асырылады.
Алтын валюталық резервтермен жүргізетін операция-лардан түсетін табыстың негізгі көздерінің бірі - банкаралық лепозиттер.
Егер 1994 жылы "REUTER" жүйесінде 37 депозиттік операциялар жүргізілген болса, ал 1995 жылы - 399-ға жетті.
"REUTER" жүйесінде жүргізілген депозиттік операциялар бойынша негізінен бірінші кластық шетел банктері болды. Үлттык банкінің 1995 жылы бағалы қағаздармен жүргізген операциялары тек қана АҚШ-тың қазыналық вексельдеріне инвестиция жасаудан және "РЕПО" келісімдерінен кұралды. Бұл операциялар АҚШ үкіметінің бағалы кағаздарын авто-матты түрде инвестициялау бағдарламасын жасасқан Феде-ралдық Резерв банкісі (Нью-Йорк) аркылы жүзеге асады.
1995 жылы наурыз айында кымбат металдар жөніндегі Лондондык Ассоциация өткізген аттестация нәтижесінде iLPMA). Өскемен мырыш-цинк комбинатында өндірілетін