Солтүстік және Орталық Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері

Беғазы кешені - Қазақстандағы қола дәуірінің соңғы кезеңінен сақталған тайпа көсемдері мен дін басыларының бейіттері. Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Ақтоғай кентінің оңтүстік – шығысында 40 км жерде. Беғазы қорымының солтүстік – шығыс жақ шетінде орналасқан. 1947 – 1952 жыл Орталық Қазақстан архиологиялық экспедициясы ( жетекшісі - Ә.Мағұлан)“ зерттеген 6 қоршаулы обалардан тұрады. Барлығы қазылған. Құлылыста бір – біріне ұқсас. Тек көлемдері әртүрлі. Сыртқы көлемі 4х4 метрден 9,6х9,6 метрге жетеді, пішімі шаршы, кісі қойылған қоймасының көлемі 2,2х2,2 метрден 6х6 метрге дейін. Екі жағы үлкен қақпақ тастармен көмкерілген, қабырғаларының қалыңдығы - 1,8 -3,6 м, биіктігі 0,4 – 1,1 м. Барлығының шығыс жағынан 1,8 – 9 м, ені 0,75 – 4 дәліз салынған Кешеннің ішінде көлемінің үлкендігімен көзге 1 - және 2 – бейіт. Сыртқы қоршауды құрайтын қақпақ тастарды биіктігі – 2,5 м Бейіттер кезінде ұрланғандықтан жерлеу дәстүрін анықтау үшін”
тайпаның іріктелуі нәтижесінде жерлеу дәстүрінанықтау үшін емес. Қабірлер бірнеше бөлікке мүрдеге арналса, екінші бөлігі түрлі заттар мен сс құылатын орын болған. 1 – бейітте бұл орын саз жентектерден қаланған,ұзына бойына үш сытас тіреуіш қадасы бар, сәкі тәрізді. Оның үстіне найзаның қола ұшы, тас кетпен, тас балға, төрт көзе мен марал, арқар таутеке сүйектері қойылған.Осы жерде мәйітті орын да бар. Оның ұзындығы 2,8 м, ені 1,2 м. Басқа бейіттердің ішінен де күл, күйген сүйек қалдықтары кездеседі. Беғазы кешені көзеренінің пішіні де, өрнектері де андрон мәдениетінің көзелерінен басқаша. Көбі құмыра тәрәздес, қабырғалары жұқа, сырты мұқият тегістелген, өрнек салу тәсілдері де өзгеше. Беғазы кешендерінен қола шаштүйреуіш, жұлдыз моншақ, тас қайрақ, өрнектелген және өрнегі жоқ сүйек түтікшелер, жебенің үш қола ұшы табылған. Бұл заттар, әсіресе, жебенің екі қанатты, үш қанатты ұштары Беғазы кешенінің б.з.б. – 8 ғасырларда салынғанын көрсетеді. Осы кезеңде мұндай ірі кешендердің салынуы (Дәндібай, Бұғылы Ақсу-Аюлы, Сангру) құрылыс ісінің жоғары дәрежеде ұйымдастырылған. Оған қойылған кісілердің сол қоғамдағы орнының ерекше болғандығы айтады.
Беғазы қорымы– Қазақстандағы қола, ерте темір тоб. Қарағанды обылысы, Ақтоғай ауданы, Ақтоғай кентінің оңтүстік – шығысына қарай 40 км жерде. Қаратал (Беғазы) өзінің оң жағалауында . 1947 – 49 және 1952 жылдары Орталық Қазақстан архиологияқ экспедициясы (жетекшісі Ә.Марғұлан) зерттеген.Беғазы қорымында қола, ерте темір дәуірінің бейіттері мен ортағасырлық 57, кейінгі кездердегі 100 – ге жуық қазақ бейіттері бар. Қорымның аум 240х570 м 20 бейіт зерттелді. Оның 14-і андрон мәдениетінен Беғазы – Дәндібаймәдениетіне өту кезеңіне жатады. Өтпелі кезең бейіттері өңделеген төртбұрыш, шаршы, дөңгелек пішінді жалпақ грагнит тастары қырынан, жоғырғы жағын ортаға қарай еңкейте құрастырылған қоршаулар ретінде болады. Мәйітті оның ортасындағы тас жәшіктерге жерлеген. Кейбір қоршаудың ішінде қос жәшік қатар салынған. Олар ертеректе тоналған. Сақталған сүйектерінің қалдығынан, олардың бүклеліп, қырынан батысқа қарай жерленген, бірінің мүрдесін өртелгенін күлінен анықталды. Бейіттер андрон мәдениетінің соңғы кезеңіне тән, өрнегі мен пішіні сақталған көселер мен олардың сынықтары. Жебенің тастан жасалған ұшы, мыстан, илемеден жасалған моншақтар, киімге тағатын өрнекті жапырмалар, Алтыннан апталған салпыншақтар мен екі дөңгелек сырға, т.б. заттар табылды. Беғазы қорымындағы пішімі, құрылысы, табылған бұйымдар Оңтүстік Қазақстанда қола дәуірінен соңғы кезеңінде өмір сүрген. Тайпалардың жерлеу салты. Діни сенімдері, қолөнеру туралы күнделікті мағлұмат береді.
Қазақстан территориясында 6002-ден аса неолиттік және энеолиттік тұрақтар болатын болса, соның үшеуі Баянауыл өңірінде. Олардың бірі Жақсыбай көлінің, екіншісі Сағындыкөлдің жағалауында, үшіншісі Баянауыл орталығынан 8 км қашыттықтағы Капар деген жерде орналасқан. Орталық Қазақстанның тарихи топографиясында да қола дәуірінің қоныстары мен өзен аңғарлары бойнан тыс жерлерде де кездесе бастады. Бұл қоныстар Қарқаралы, Баянауыл далалары мен Нұра, Есіл, Шілдерті өзендерінің бойын қамтиды. Қола дәуірінің қоныстарының үлгісі көп бөлмелі тұрғын үйлер ретінде көрініс табады. Ол үйлердің ортасында жеке ошақтардың орны табылған. Мұндай қоныс орындары Ақкезең, Қаратомар, Тағыбай бұлақ тағы басқа жерлерде ашылып зерттеледі.
Әуелі Темір дәуірі ескерткіші Тасмола зираты Павлодар облысы, Шідерті өзені бойынды кіші – гірім қырдың басында орналасқан. Оларға 1959 жылы зерттеу жүгізілді. Зиратта әртүрлі деңгейдегі 36 жерлеу жәшіктері, қола дуірінің қоршауы, жерқорғандар, бір “мұратты обы”, қазақ қорымы орнадасқан. Баянауыл даласында 1964 – 1965 жылдар геолог В.С.Танцюра Қойтас жерінде 12 тұрақтың орнын ашты. Бұлардың ішіндегі айғақты деректерді беретіндері Қойтас І, Қойтас ІІ, Қойтас IV, Қойтас VII, Қойтас XII. Олардың барлығы Баянала тауының солтүстік беткейінде, осы өңірге белгілі Қойтастың басы. Табылған заттық құралдар: 70 нуклеус, 121 пышақ қырғыштар, 35 қырғыштардың ұштары, 33 қашаулар, 1180 қырғыш заттық құралдар.
Қола дәуірінің ескерткіштерінің бірі “Тағыбай бұлақ” деген жерде. Бұл ескерткіш 1974 жылы М.Қадірбаевтың жетекшілігімен зерттелді. 1989 жылы Баянауыл ауданы Бірлік моласын А.Бейсеновтың ғылыми жетекшілігімен зерттеу жұмыстары басталды. Екі жыл ішінде 14 оба зерттеліп, ерте көшпенділердің зерттеу рәсімі жөнінен біршама деректер берді.
Он саусағына өнері тамған тас безеуші – шеберлердің тамаша туындылары – тас мүсіндер еді. Өткен замандардан сақталып, біздің уақытқа дейінгі жеткен тас мүсіндер жөнінде ғылыми тұжырым жасаған Әлекей Марғұлан болды. Ол Сарыарқаны 30 жыл бойы зерттеген. Тас мүсіндері туралы жазғаны да көп. Түркі мен Қыпшақ дәуірінен қалған ондаған мүсіндер тауып, Ә.Марғұлан: “Тегінде, мұндай тас мүсіндер әрбір өлген адамның ескерткіші ретінде орнатылған, сондықтан олардың әрқайсысы әрбір өлген адамның келбетін бейнеледі деуге болады”, - деп жазды.
Мүсін тастардың шоғырланған жерлері Жаңаарқа, Ұлытау өңірі болып есептеледі. Ұлытау ескерткіштері сияқты тас мүсіндер тобы Астана қаласының алдындағы Шұбардан басталып Ерментаудың сыртына дейін кездесіп отырады. Олардың жие кездесетін жері Кедей, Торғай өзендерінің бойы мен Ерейменнің сыртқы жазықтары, Олжабай, Едіге сөрелерінің қасы. Торғай өзені бойындағы тас мүсіндердің бір тобын ғалым А.Машанов зерттеп, қағаз бетіне түсірген. Бұл мүсіндер қос батыр деп аталады. Кедей өзенінің бас жағындағы Жаушоқы деген жердегі ескерткіш солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған, көлемі 3,5х3,5 м екі тас шарбақ зерттелген. Шарбақтың әрқайсысының шығыс жақ іргесіндегі беті шығысқа қарап бір –бір мүсіннен тұрған.
Тас зират. Бақтыбай қажының қорымында орналасқан енді бір зират бедері өңделмеген табиғи асты жымдастырып қалаған сәулеткерлік өнермен ерекшеленеді. Осы аталмыш қорымның сәулеткерлік құрылымын тас күйінде қайталаған. Зираттың барлық алты қыры және қабырғалары кескінделіп салынған. Табиғи тасты өте ұқыптылықпен қалау әдісінің арқасында бұрыштыма қырлары бұл күндері де жақсы сақталған. Дегенмен, тас зираттың біршама бөліктері қираған. Сәулеткерлік құрылымындағы өлшемдерін қарастырсақ, ішкі диаметрі – 3,3 м, қабырғасының қалыңдығы – 1,20 м. табиғи заттардың аумақтары құрылыс қалауында қолданылғанына қарай әртүрлі.
Амалдық сопы мазары. Қарағанды - шідерті тас жолының бойындағы Шідерті өзенінің ескі арнасының жағасында орналасқан. Ескерткіш ХІХ ғасырдың ІІ жартысында тұрғызылғын. Күмбез архитектуралық құрылым жақсы сақталумен және қайталанбас өзіндік қалануымен ерекшеленеді. Себебі бұның төбесі жабық, ал жан – жақты қабырғалары шаршыдан жоғарылаған сайын ұшталып салынған. Жерден – 3,10 м биіктікте терезе басталады, оның биіктігі – 1,10 м. Төрт терезенің екі жақ бөлігіқұлаған, қалған екі бөлігі сақталған. Жан құбырларының өлшемі – 5,20 м, алдыңғы қабырғасы – 5,40 м. Есігінің биіктігі – 0,95 м, ені – 0,60 м. Қабырғасының қалыңдығы -1,10 м. Архитектуралық құрылымыбойынша бұл тектес күмбез бұл өңірде кездеспейді.
Жасыбай- Баянауыл тауларындағы табиғаты аса көркем жерлердің бірі. Адам тұрмысына ерте дәуірлерден-ақ қолайлы болғанына ескілікті жәдігерлер куәлік етеді. “Арғымақтағы” көне дәуірден сақталған ізтаңбаларда елдікті сипаттайтын тасқа түсірілген таудың, ерліктің белгісі болып табылатын найзалы жауынгердің суреттері салынғпн. Сол сияқты бұл жерде ғұндар кие тұтқан бұғының, бақсы-абыздар көлік ретінде мінген түйенің суреттері бейнеленген.
Жасыбай жерін қазақтың арғы бабалары тас, қола, темір дәуірлерінде де, ғұн, түрік заманында да қоныс қылған. Қазақтың әйгілі батырлары Олжабай. Жасыбай, Жалаңтөс осы жерлерді мекендеген. Жасыбай көлінің жағасында Жаяу Мұса, Ермұхан Бекмаханұлы дүниеге келіп, балалық шағын өткізген.
Мәтек абыздың екі қонысы Далба тауының бауырындағы Қарағайлы бұлақ, мұрынтал жерінде. Өз дәуірінде ерекше қасиеттерімен танылған Мәстек абыздың өмірі, қария сөздің айтуынша, осы жерлерде өткен. Мәстек абыздың зираты Мұрынтал аулының ортасында орналасқан көне қорым ішінде.
Түрік кезеңінің әйел мүсін тасы, Баянауыл өңірінен. Әйел адамның басында қазақы суйе келе бейнеленген. Ер адамның қолында тостаған болуы- бақсы-абыз белгісі. Қанжар суреті салынуы- батырлықты білдіреді. Көп жағдайда ер адамның мүсініндегі бейнесі малдас құрып отырған күйінде салынған.

2.3.Оңтүстік Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері

Қазақстан Республикасының мемлекеттік орталық мұражайы – ғылыми- мұрағаттық мәдени мекеме. Орталық Азиядағы ең ірі де көне мұражайлардың бірі. 1925ж. Қазақ өлкелік Орталық мұражайы құрылды. 1929ж. Қазақ өлкелік Орталық мұражайы жаңа астана- Алматыға көшірілді, Жетісу губерниясының мұражайымен біріктіріліп, еліміздегі іргелі мәдени ордаға айналды. 1944 жылдан қазіргі атымен аталады. Алматы қаласындағы мұражайдың жаңа ғимараты архитекторлар: Ю.Ратушный, З.Мустафина, Б.Рзағалиевтердің жобасымен 1985ж. салынды. Жалпы аумағы 17 мың м2 құрайтын құрылыс кескінінде төрт экспозиция залы, ауқымды көрме галереясы мен сақтау қор-қоймалары, киномәжіліс залы, қызмет кеңселері бар. Оның қорында Қазақстанның ежелгі дәурінен бастап қазіргі күніне дейінгі терең тарихынан сыр шертетін 200 мыңнан астам жәдігерлік бұйым жинақталған.
Ғалам, дүние жаратылысы туралы мұражайдың полеонтология залына хронологиялық мөлшері 570 млн. жыл бұрынғы кембрий дәуірінен бастау алып, голоцен деп аталатын бүгінгі уақытқа дейінгі кезеңді қамтитын жәдәгерлік бұйымдар қойылған. Олар қазіргі Қазақстан жерінде тіршілік еткен жан-жануарлар, өсімдіктер, тасқа айналған сүйек қалдықтарымен таныстырады. әсіресе, 420 млн. жыл бұрынғы тіршілік еткен трилобит деп аталатын жануарлардың түрі, 300 млн. жыл бұрын пада болған ең алғашқы омыртқалы жануарлардың бірі-стегоцефалдар, сондай-ақ, Қазақстан аумағында тіршілік еті, 10-12 мың жыл бұрын жойылып кеткен мүйізтұмсықтар мен піл-мамонттардың сүйек қалдықтары ерекше құнды.
Мұражайдың аргеология қорындағы сирек кездесетін экспонаттар- ежелгі обалар мен көмбелерден табылған қола, күміс, алтын бұйымдардың жасалу мәнері бағзы дәуірдегі бабаларымыздың эстетикалық талғамын көрсетеді. Мұражайға 1939ж. Алматы қаласынан 50 км батыста, Іле алатауы бөктерінде орналасқан Қарғалы қонысынан табылған көмбе бұйымдары қойылған. Бұл “Қарғалы көмбесін” қазғанда шамамен б.з.б. 2ғ.-б.з. 1 ғасырында өмір сүрген абыз әйелдің мүрдесінен бірге көмілген ерекшк әсем 370әшекейлік бұйым шықты. әйелдің басына киетін тәтісі-қарғалы диадемасында бейнеленген құстардың, хайуанаттардың, қиял-ғажайып кейіптегі әйел мен ер адамның бейнелері ата-бабаларымыздың ғарыш пен кеңістік туралы дүниетанымын аңғартады.
Бестамқала- Қазақстандағы орта ғасырлардан сақталған көне қала орны. Қызылорда облысынан солтүстік батысқа қарай 240 км жерде, Жаңадарияның құрғап қалған арнасының бойында. ХІІ-ХІІІ ғғ. өркендеген қаланың ауданы 390х300м, айнала екі қатар дуалмен, терең ормен қоршарған, ішкі қорғаныс алаңы оның бойындағы биіктігі 3м, мұнаралар мен ауызғы бөлмелері жақсы сақталған. Мұнаралардың ортасын жалғастыратын жұмбаздап соғылған дуалдың биіктігі 1,5м, қабарғасы 1м. Сыртқы қорғаныс дуалының қалыңдығы 2м-ге жуық. Биіктігі 3м. Қала ішінде төрт бұрышты жердің орындары сақталған. Қорғанға сырттан солтүстік және оңтүстік қабырғалар арқылы кіретін болған. Үйдің орны мен ерекше ошақтардың қалдығы ашылып алынған. Қашалынған қыш ыдыстар, металдан жасалған дөғгелек қалқанның, тастардың, көгілдір моншақтың ойыншықтары, жебенің сабы ментемір қорытпалары т.б. сақталған.
Бесшадыпыт- Батыс Түрік қағанатындағы ондық негізде оң қанатқа топтасқан территориялық-тайпалық бірлестіктің атауы. Деректер бойынша 648 ж. Бесшадыпыт құрамына Азғыр, қашу, барсхан, Азғыр-Низук,Қашу-Чубон тайпалары енген. Бесшадыпыттар негізінен Шу өзенінің батысы мен солтүстігіндегі
Бесшатыр- Қазақстандағы көне қорамдар тобы, сақ дәуірінің аса ірі ескерткіші. Алматы облысы, Іле өзенінің жағалауынан 3 км жердегі Желшағыр тауының бөктеріндегі Шылбыр қойнауында.1957,1959-61ж. Жетісу археологиялық экспедициясы (жетекшісі К.Ақышев) зерттеді.қорым құрамында үлкенді-кішілі 31 оба бар. Олар батыстан шығысқа қарай 1км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 2км болатын алқапты алып жатыр. 21-і тас пен, ал 10-ы қиыршық тас арқылы топырақ үйінділерімен жабылған. Қорым шартты түрде екі бөлікке (солтүстік және оңтүстік) бөлінеді. Солтүстік топқа Бесшатыр зиратының ең ірі үлкен, ІІ және ІІІ обалары кіреді. Үлкендерінің диаметрі 45-ден 105-ге дейін, биіктігі 6-17 м-ге дейін, тиісінше орталарынікі 25-38м, 5-6м, кішісінікі 6-18м, 0,8-2м. Ескерткіштердің көлеміне қарай жіктелуі бұл аймақтың ежелгі Бесшатыр тұрғындардың әлеуметтік баму деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеу барысында 18 оба қазылды. Олардың үшеуі үлкен, қалғандары орташа және кіші обалар. Алынған ғылыми деректкр ежелгі сақтардың әлеуметтік топтарға жіктелуі, шаруашылығы, тұрмыстық салт-дәстүрлері, діни-наным сенімі, архитектуралық жетістіктері, тұтынған қару-жарағы мен құрал жабдықтары жайлы құнды мәліметте береді. Таспен жабылған 21 обаның алтауында шағын тастармен қоршалған ұзын тізбектер бар. Олардың жалпы саны 5-тен 94-ке дейін жететін тастардан тұрғызылған құрайды.
Айша бибі кесенесі- Қазақстандағы сәлет өнері ескерткіші. ХІХ ғ. салынған. Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Айша бибі ауылында орналасқан. Кесене құрылысын 1897ж. В.А.Киплаур, 1938-39жж. А.Н.Бернштейн жасаған КСРО ҒА Қазақ филиалының тарих және материалдық мәдениет экспедициясы. 1953 ж. Қазақстан ҒА-ның экспедициясы зерттеген Күмбезді Қарахан (Әулие Ата) салдырған. Бірақ кесенені салған сәулетші туралы нақты дерек жоқ. Пішіні шаршыланып біткен. Ауданы 7,6х7,6м. бұрыштар бағаны- тіреулер арқылы көтерілген. Кесене ортасында кұлпытас (3х1,4м) орналасқан. Батыс жақ қабырға мен бағаналар оюлы ұсақ плиткалармен қапталған. Қабырғаның ортасында сүйір арқылы текше жасалған. Текше беттерінің қабырғаға ұласар тұсы шағын бағаналармен сәнделген. Бұл бағаналардың жоғары жағы көгеріс өрнекпен әшекейленген мығым блок болып келеді.бұрыштағы бағаналар көгеріс өрнекті жұқа кірпішпен өрілген белдеу арқылы әсемделген. Айша бибі кесенесінің іргетасынан бастап есептегенде 3,4 м биіктікте бағаналарға арап әріпінде жазуы бар белдеу жүргізілген. Солардың бірінде “күз,бұлттар, дөңгеленген дүние...” деген сөздер жазылған. Кесене қабырғалары (қалыңдығы 80см) үш бөліктен: күйдірілген кірпіштен қаланған ішкі жағынан, оймыш әшекейлі палитармен қапталған сыртқы жағынан, сонымен бірге саз балшықпен және жарамсыз плиткалардың сынықтарымен толтырылған қабырға ортасындағы кеңістіктен тұрады. Қабырғалар мен бағаналар беріктігін арттыру үшін қабырғаның ішкі жағына арша ағашынан арқалық қойылған. Кесене қабырғаларының сыртқа беті артқы жағындағы сыналарымен бекітілген оймыш қисақ плиткалар арқылы безендірілген. Ұсақ плиталардың шырмауық өрнегіне алпыс түрлі әшекеей қолданылған. Қашаумен үңгіп жасалған бұл ойулар бір-бірімен қиуласып, кесененің мақсатына лайық сәулеттік сипатталған композициялық шешім тапқан. Кесене құрылысынан Әмір Темір дәуіріндегі сәулет өнерінде үлкен орын алған порталды – тақталды дәстүр айқын аңғарылады. “Қазақ жобалау, қалпына келтіру” институтының Айша бибі кесенесін ресубликалық маңызы бар тарих және мәдениет ескеткіштерінің тізіміне енгізіліп, мемлкет қорғауына алынған.
Есік сақлаған жазуы – Қазақстандағы сақ дәуірінен сақталған жазба ескерткіш. 1970 жылы Іле өңірінің тау бөктеріндегі Есік қаласы іргесінен сақ дәуірінде (б.з.б. 5 – 4 ғасырларды) салынған үлкен қорым қазылды. Қазу жұмысына жетекшілік еткен – К.Ақышев. Мазардың ішінен алтынғы бөленген жауынгердің мәйіті, дулығасы, алтын саты қанжары мен семсері, түрлі ыдыс - аяқ және жұмсақ жазуы бар күміс тостағанша табылды. Күміс тостағаншаның сыртқы жағына ойылған 26 таңба екі жолға жазылғын. Үстінгі жол тостағаншаның тура түп ортасына, ал астыңғысы жол бүйір тұсын жиектей ойылған. Үстіңгі жолда 9 таңба, астыңғы жолда 17 таңба бар (оқшау тұрған таңбаны қоса есептегенде). Күміс тостағаншадағы осы таңбалар, біріншіден, көне түркі сына жазулары таңбадларына ұқсас, екіншіден, Жерорта теңізі төңірегіндегі көне әліпбилік таңбаларға (әсіресе, көне грек пен арамей әріптеріне) үйлеседі. Сөйтіп бұл жазуды көне түркі тілінде оңнан соға қарай былай оқыдық: Аға, сыңа очкуқ! Без чөк! Букум ічре (р?) азуқ і. Аудармасы: Аға саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы), тізеңді бүк! Халықта азық – түлік (мол болғай!)! Сақ дуіріндегі бұл көне түркі жазуы, біріншіден, адам о дүнеге барғанда өмір сүреді, азық түлік керек етеді деген сенімді білдірсе, екіншіден, халықтың сыртқы дұшпандарды жеңуге бел байлағанын көрсетеді, үшіншіден, халықтың қағанағы қарқ, сағанағы сарық болуға ұмтылған тілегін білдіреді. Бұл жазудың аса бір құндылығы – ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларынаң тілі көне түркі тілі болғандығын тағы да нақты дәлелдей түседі. Сондай – ақ, Қазақстан жерінде алғашқы көшпенділер де жазу – сызу бомады – мыс деген пікірдің ешбір негізсіз екенін айқындап, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тілдес тайпалардың жаза білгендігін және оның кең түрде пайдаланылғанын куәландырады.
Арыстан баб кесенесі – Түркістан мағындағы ежелгі сәулет өнері ескерткіші. Түркістан халқының арасында мұсылман тілін таратушы Қожа Амет Иассауидің ұстазы болған Арыстан баб ата қабірінің басына салынған. Кесене дәлізхана, мешіт, құжырахана, азан шақыратын мұнара сияқты жеке бөлмелерден құралған. Кесененің ең көне бөлігі қабірхана болуы тиіс. Қазір де оның едені басқа бөлмелермен салыстырғанда едәуір биік. Қабір үстіне алғашқы белгі ХІІ ғасыр шамасында салынған. Мазар XIV ғасырда қайта жөнделген. Осыған орай ел арасында тараған мынадай аңыз бар: “Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің қабырғалары қаланып болған түні алып жасыл өгіз келіп, дуалдарды мүйізімен соғып, құлатын кетеді. Ғимараттың қабырғасы қайта тұрғызылып, күмбездері қайта қалана бастағанда осы оқиға тағы қайталанып, құрылыс үйілген төбеге айналады. Бұл жай Әмір Темірді көп ойландырады. Бір күні түсіне ақ киімді шал еніп, ол Қожа Аметтің алғашқы ұстазы Арыстан бабтың қабірінің үстіне мазар сал деп кеңес береді. Осы кеңес орындалған соң ғана Әмір Темір Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі құрылысын ойдағыдай аяқтапты”. Арыстан баб кесенесі ХХ ғасырдың басында жергілікті халықтың қаражатымен күйдірілген кірпіштен ауданы 35х12 м, биіктігі 12 м бұрынғы Меккеге қараған есігі Түркістанға, Әзірет Сұлтанға бағытталып, солтүстік жағы кесене, оңтүстік жағы мешіт есебінде қайта жөнделді. Дәліз - қақпа майданшасына мәрмәр тақта қаланып, бетіне һиджра бойынша 1327 жыл, яғни соңғы құрылыс жүрген уақыт жазылғын. Құрылыс мемлекет қорғауына алынған.
Қожа Ахмет Иассауи кесенесі - Түркістан қаласында ХІV ғасырдың соңына тұрғызылған архитеттуралық ғимарат. Қожа Ахмет Яссауи дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен өзіне арнап соғылғын кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды. 1389, 1391, 1394 және 1395 жылдардғы қантөгіс ұрытарда Әмір Темір Алтын Орданың өктемдігін жойп, астанасы – Сарай - Беркені өртеп жібереді. Міне, осы жеңістің құрметіне Қожа Ахмет Яссауидің ескі мазарының орнына жаңа, зор кесенені орнатуды ұйғарады. Осы тұрғыда Әмір Темір тек діни мақсат – мүддені ғана көздеген еді деу қиын. Бұл оның беделін көтеруге және дала жақ ту сыртының сенімді болуы үшін де қажет еді. Бұл кезде Әмір Темір Мағолстан әміршісі Хазыр Қожа ханның қызы – Тукел ханымды алмақ болып той қамына кірісіп жатқан қалыңдықты қарсы алу үшін Әмір Темірдің әмірімен Самалқандта “Ділкүш” (“Гүл атқан жүрек”) бағын салу аяқталды. Қалыңдығының алдынан шызуға аттанған Әмір Темір жолшыбай Шанас елді – мекеніне таяу маңдағы Ахангеран қойнауында біраз аялдайды. Қыркүйек айында ол арадан Яссы шаһарына соғып, Қожа Ахмет Яссауи зиратының басында қлшылық ету ырымын жасайды, мазар маңында тұрған шырақшы мен діни қызметшілерге бағалы силықтар береді. Деректерде, Қожа Ахмет Яссауидің ХІІ ғасырда салынған, құлауға жақын тұрған мазарын көрген Әмір Темір мұны бұзып, орнына жаңасын салуға әмір еткендігі айтылады. Әмір Темірдің ұсақ – түйекке дейін есептеп барып берген нұсқауында кесененің негізері алдын – ала анықталып көрсетілген-ді.
Жамағатқана күмбезінің 41 кезге (кез – ұзындық өлшемі, бір кез – 60,6 см-ге тең) ал айналасы 130 кезге тең болуы тиіс. Бас фасады қос мұнаралы биік порталмен көмкерілуі керек еді. Пештақтың мұнараларға дейінгі ені - 60 кезге, пештақ арқасының биіктігі – 30 кезге жетуі қажет болатын. Одан әрі қабырғаларының ұзындығы – 30 кезе тең, бірнеше металдың қоспасынан құйылған қазан орнатылатын төртбұрышты, күмбезді бөлме – жамағатхана орналаспақ еді.