ҚУРАСТЫРУШЫДАН
ҚУРАСТЫРУШЫДАН
«Кызыл кітап» деген сөз 1966 кылы Табиғат және табиғат ресурстарын Қорғаудың Халык, аралық Одағынын, (ТҚХО) түрлерді сақтап қалутуралы Комиссиясы дүниежүзінде жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлері енгізілген «Red Datа Воок» - «Фактілердің Қызыл кітабын» дайындап шығарғанда пайда болды (кейіннен оған сирек өсімдіктер де тіркелген). Бұлжағдайда қызылтүстөніп келе жатқан қауіптің белгісін білдіреді. Сонымен қатар ТҚХО жер бетінен жойылып кеткен өсімдіктер мен жануарлар тұрлерінің Қара тізімін де қоса жүргізеді.
Жануарлар немесе өсімдіктердің белгілі бір түрлерінің аталған «Қызыл кітабына» енуі ең беделді халықаралық табиғат қорғау мекемесінің (ТҚХО) бүл түрлерді күнбе-күн қамқорлыққа алу керектігін мойындағаныныңбелгісі болып саналады. Бүл халықаралық «Қызыл кітапқа» тіркелген түр мекендейтін әрбір ел табиғаттың осы бір қазынасын сақтап қалуда адамзат алдында рухани жағынан жауапты.
70-жылдары дамыған елдерде үлттык, Қызыл кітаптар шыға бастады. Оларға халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген түрлермен қатар, сол елдіңтерриториясында жойылып кету қаупінде түрған түрлер де кіргізілді.
Қазақстанда «Қызыл кітап» Республика Үкіметінің 1978 жылдың 16-қаңтарындағы қаулысы бойынша бекітілді (ҚазақССР Министрлер Советінің № 20-қаулысы). Оның омыртқалы жануарларға арналған біріншібөлімі 1979 жылы қаңтарайын-дажарықкөрді (1978 жылдыңаяғында басылып шыққан еді). Бүл кітапқа омырт-қалы жануарлардың 87 түрі мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілер - 37, қүстар - 43, бауырымен жорғалаушылар - 8, қос-мекенділер - 1 және балықтардың 4 түрітіркелді. 1981 жылы Республика Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық көрді. Оған өсімдіктердін, - 307 түрі, оның ішінде: жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктер (288), жалаңаш түқымдылар (2), қырык, құлақтәрізділер (3), қыналар (3), саңы-рауқүлақтар (10), мүктер (1) сияқты өсім-діктербар.
Қазақстан Ғылым Академиясы Зоология институтыныңбастамасымен Қызыл кітаптыңекіншібасылымы 1991 жылы дүниеге келіп, оған алғашқы рет омыртқасыз жәндіктер - насекомдар, моллюскалар, қүрттар енгізілді. Сирек кездесетін жануарлардыңтүрлері туралы жылдан-жылға жаңа мәліметтер жи-нау Қызыл кітаптыңүшінші басылымының (1996) жарық көруіне алып келді. Осы басылыммен бір мезгілде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 13.09.1996 жылы №1258 қаулысымен жаңадан «Қазақстан Республикасы-ның Қызыл кітабы ту-ралы Ереже» бекітілді.
Осы Ережеге сәйкес Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы - республика территориясында кездесетін сирек, саны азайып немесе жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері туралы оларды ғылыми зерт-теу, қорғау, қалпына келтіружәнетиімді пайдалану туралы толық мәліметтер бар - негізгі қүжат. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген жануарлар мен өсімдіктер түрлері еліміздің барлық территориясында ерекше қорғауды қажет етеді; бүл түрлерді үстауға (жинауға) қатаңтыйым салынған. Оларды үстауға рүқсаттек Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылған ерекше жағдайда ғана беріледі.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы «Жануарлар» және «Өсімдіктер» деп аталатын 2 томнан түрады. Әрбір том бір кітап немесе бірнеше бөлім болып басылып шығуы мүмкін. Жануарларға арналған том 3 мәрте (1978, 1991, 1996) басылып шықты. Бірак, омыртқасыз жәндіктер тек екінші басылымға ғана енді, ал олар туралы үшінші басылым дайындалып жатыр.
Қызыл кітаптың соңғы басылымына тіркелген әрбір жануар қазіргі кездегі санының жағдайына, тіршілігінің зерттелуіне қарай жалпы қабылданған 5 категорияныңбірінежатқызылды: 1 -жойылып бара жатқандар (жойылып кетуі мүмкін түрлер мен түршелер); 2 - саны кеміп бара жатқандар (саны тез кеміп, нәтижесінде жойылып бара жатқандар категориясына жақындайтындар); 3 - сирек кездесетіндер (әзірге жойылып кету қаупі жоқ, бірақ жалпы саны мен таралу аймағы өте шағын, тіршілік ортасының сәл-пәл өзгеруі олардың жойылып кетуіне себебін тигізетін түрлер); 4 - анықталмағандар (түрлер жағдайы алаңдататын, бірақғылыми мәліметтердің жетіспеуі салдарынан оларды басқа категорияларға жатқызуға болмайтын түрлер); 5 - саны қайта қалпына келгендар (қолға алынған қорғау жүмыстарына байланысты тіршіліктеріне одан әрі қауіп тумайтын, бірақ әлі де болса олардыңтіршілігін бақылап отыруды қажетететін түрлеп). "Өкінішке орай, Қазақстан Қызыл кітабының 3-басылымының таралу саны өте аз (бар болғаны 5000 дана) және оның ашық саудада болмауы Қазақстан мен Орта Азияның басқа елдеріндегі көпшілік оқырманның қолына тигізуге к,иындык,туғызды. Жалпы оқушы қауымға үсынылып отырған бүл кітапқа Қазақстан Қызыл кітабының 3-басылымына (1996) енген барлық омыртқалы жануарлардың қысқаша сипаттамасы бар тізімі, соньь мен қатар республикамыздағы жануарларды қорғаудыңжолдары мен міндеттері туралы бірнеше мақалалар, соңында омыртқалы жануарлардың әрбір класының жеке бір түрі жайында 5 көпшілікке танымал очерк берілген. Ұсынылған әдебиеттізімі оқырманға сирек және жойылып кету қаупі бар жануарларжайында қосымша мәліметтер алуына көмектеседі, ал кітап соңында басылған «Қызыл кітап туралы Ереже» осы маңызды қүжатжайында мағлүмат алуына және сирек кездесетін жануарларды қорғауға белсенді араласуына ой салады.
І.Жалпы бөлiм
1. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы «Жануарлар дүниесін корғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Реслубликасының Заңына сәйкес жасалған және республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің жай-күйі туралы мәліметтерді, оларды зерттеу, қорғау, өсімін молайту және ұтымды пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы бар негізгі құжат болып саналады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы сонымен қатар жануарлар мен өсімдіктер дұниесі мемлекеттік кадастрының курамдас бөлігі болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына Қазақстан Республикасының аумағында қүрғақта, суда, ауа мен жер қыртысында еркін жағдайда турақты және уақытша мекендейтін жануарлар (сүтқоректілер, қустар, бауырымен жорғалаушылар, қосмекенділер, балықтар, сондай-ақұлутектілер, насекомдар және басқалары) мен өсімдіктердіңтүрлері (түршелері, популяциялары) тіркеледі.
Саны мен тіршілік жағдайы олардың тектік қорының молаюы мен сақталуына қатертөндірмейтіндей шеккежеткен жануарлар мен есімдіктер түрлері (түршелері, популяциялары) Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына шығарылуға жатады.
3. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктер түрлері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында ерекше қорғауға алынады. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен басқа жағдайда, бүл түрлерді аулауға (жинауға) бүкіл республика аумағында тыйым салынады.
4. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің (түршелерінің, популяцияларының) жойылып кетуіне, сандарының азаюына және тіршілік ететін ортасының нашарлауына әсер ететін әрекеттерге жол берілмейді.
. Қазацстан Республикасы Қызыл кітабыныц
щүрылымы
5. К,азақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар мен өсімдіктер деп аталатын екі том-нан түрады. Әр томды жөке кітап не-месе бірнеше бөлім (бөлімдер топта-ры немесе жеке бөлімдер бойынша) түрінде де шығаруға болады және онда қосымша ретінде Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына ен-гізілген жануарлар мен өсімдіктердің жойылып кету қаупі бар түрлері
мен түршелерінің түсініктеме тізбесі, Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы туралы Ереженің мәтіні және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі басқа да норма-тивтік құжаттар беріледі. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы қазақ және орыс тілдерінде шығарылады, басқа кез келген тілге де аударылуы мүмкін.
6. Жануарлар мен өсімдіктер түрлерін сипаттау тәртібін Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі тиісінше зоологиялық және ботаникалык, комиссиялар бөлгілейді.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген организмдердің әр түрі (түршесі, популяциясы) үшін мына-дай негізгі деректер келтіріледі: түрдің латынша, қазақша және орысша ата-луы; мәртебесі (жойылып бара жатқан, саны азайған, сирек кездесетін, саны белгісіз, қалпына келтірілгөн); түрдің сыртқы бейнесі; Қазақстанда бүрын және қазіргі кездетаралуы, картасы-мен бірге; саны мен оның өзгеру бары-сы; негізгі шектеуші факторлар және саны мен таралу аймағының өзгеру се-бептері; жасанды жағдайда, қолда және калыпты ортада өсіру мүмкіндігі ту-ралы мәліметтер; түрдіңтектік қорын
сақтауда Қазақстан Республикасы аумағында мекендейтін популяцияның (популяциялардың) рөлі; қорғаудың қолданылған және қажетті шарала-ры; ақпарат көздері. Қажет болған жағдайда, сондай-ақорганизмнің жастық және маусымдық ерекшелік-тері де (дернәсіл, жұмыртқа салуы, қуыршақ, өсімдік бөлігі және басқалар) сипатталады.
Ш.Жануарлармен өсімдікт.ерді Қазацтйн' Республикасыныц Қызыл
__щабына енгізу және одан
[ шыгару тәртібі
7. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына жануарлар мен өсімдіктердің сол немесе езге т
Қазақстан қызыл кітабы беттерінен
Процестер мен аппараттарды модельдеу негіздері
Отбасы – табиғат сыйлаған кереметтердің бірі
Жоғарғы қысымды ректификация
Шәкірттер жайынан
Денелердің физикалық қасиеттері
Айнымалы сыйымдылықты конденсаторлар: ауа және сегнеторэлектрикті керамикадан жасалған конденсаторлар
Мұғалім және оның педагогикалық процесті ұйымдастырудағы рөлі - копия
Аялдамалық пункттар
Ұстаз болу – жүректің батырлығы