ЭНЕРГИЯ ҮНЕМДЕУ ПОТЕНЦИАЛЫНЫҢ БАҒАСЫ

Отын-энергетикалық ресурстарға сұраным экономика дамуымен, энергия пайдаланудың тиімділігімен және энергия тасымалдаушылардың баға динамикасымен анықталады. Энергетикалық ресурстардың ұтымды пайдаланылуын және үнемді шығындалуын қамтамасыздандыру мәселесіне әділ факторлар себепші болған, олардың ең маңыздысы мыналар болады:
- энергия мен отын қажеттігіне күтілетін өсім;
- қолданылатын энергетикалық ресурстардың айрықша жаңартылмайтын сипаты;
- энергетикалық ресурстарды іздеп табу, өндіру және тасу шығындарының өсуі;
- ішкі нарықтағы электр энергияның, мұнайдың және газдың бағасының өсуі;
- облыста отын мен энергияның өндірістік емес шығындарын төмендетудің үлкен потенциалды мүмкіндіктерінің болуы.
Облыста энергетикалық ресурстарды өндіру мен пайдалануда энергия үнемдеу саясатының жүргізілуі басым бағыт екендігін бағдарлама мақұлдайды.
2004 жылдан бастап Шығыс Қазақстан облысы бойынша электр энергия тапшылығының өсу шартында:
2004 – 0,362 млрд. кВт.сағ.
2005 – 0,711 млрд. кВт.сағ.
2006 – 0,929 млрд. кВт.сағ.
және электр энергияны тұтынудың өсуі:
2004 – 7,561 млрд. кВт.сағ.
2005 – 7,934 млрд. кВт.сағ.
2006 – 8,131 млрд. кВт.сағ.
1987 жылы Шүлбі СЭС-і іске қосылғаннан кейін энергетикалық саланың дамуы шындығында тоқтатылғанын ескере отырып, энергия қауіпсіздігінің аймақтық бағдарламасын жасау қажет.

8. ЭНЕРГИЯ ҮНЕМДЕУДЕН БОЛАТЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ НӘТИЖЕ
Осы Бағдарламаның экономикалық нәтижелілігін қолдану ең алдымен үнемделген энергия ресурстарының бағасымен анықталады. Энергия үнемдеуден болған нәтижеден облыстың экспорттық потенциалы жоғарылайды. Энергия үнемдеу мүмкіншіліктерінің болжамы энергия тұтыну болжамының қиын және онша сенімсіздеу бөлігі екендігі белгілі. Ол үшін ең алдымен энергия үнемдеудің пайдаланылмайтын технологиялық потенциалы анықталады – энергия тұтынудың қолданыстағы деңгейі мен экономика құрылымын сақтауда орны болатын оның мөлшері арасындағы айырмашылық ретінде, бірақ әрекеттегі технология мен техниканы жақсыға толық ауыстырғанда. Көптеген шаралар, мысалы, түсті металлургияда және электр энергияда жоспарлы сипат – нысаналар немесе жабдықтар өздерінің амортизациялық мерзімінің істеп бітуін қалпына келтіру бойынша ұстайды. Бұл салаларда қалпына келтіру бойынша шаралар осы Бағдарламадан тәуелсіз өткізілетін болады. Бірақ, нәтиже энергия ресурстарын үнемдеуде де байқалады.

9. БАҒДАРЛАМАНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ШЫҒЫНДАРЫ

Елдің экономикалық дамуына байланысты бағдарлама тапсырмасынан ауытқулар болуы мүмкін. Сондықтан ресурстарға байланысты энергия үнемдеу мөлшерін бағалау үшін энергия үнемдеу шараларының тізімін алдын ала қалыптастыру қажет.
Энергия үнемдеудің толық потенциалын былай ұсынамыз:
- инвестицияны талап етпейтін, немесе аз инвестиция талап ететін ұйымдастыру;
- өздерін іске асыру үшін едәуір (шамамен шартты отынның 1 тоннасына 500 теңге), бірақ тиімділігі аз энергия тұтынушы жабдықты энергетикалық тиімділігі көбірекке ауыстыруға қажет әрдайым экономикалық дәлелденген инвестиция талап ететін техникалық;
- энергия үнемдеу тек қана мақсаттардың бірі болатын құрылымдық-технологиялық.
Түсті металлургия мен тау-кен салаларының кәсіпорындары негізгі шығындарды алып жүру керектігін Бағдарлама қарастырады, өйткені олар энергия үнемдеуден едәуір нәтиже алады. Бюджеттік ұйымдарға арналған қаржының бір бөлігін облыстық және аудандық бюджеттерден қарастыру қажет. Банктік капиталды қайтарылу негізінде тарту орынды.
Бағдарлама шараларын облыстың ауыл шаруашылық өндірістеріне, олардың жоғары нәтижелілігіне қарамастан, қолдану едәуір күрделі қаржыны талап етеді. Ауылдық өнім өндірушілердің қаржы жағдайын ескере отырып, көп бөлігі облыстық және республикалық бюджеттен, сондай-ақ жеке меншік инвестиция есебінен қаржылану керек.
10. БАҒДАРЛАМАНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІ

Энергия үнемдеуші шараларын тиімділігі бойынша жіктеу жолымен іріктей отырып, жоспарға ең алдымен шығын орнының өтелуі 1 жылдан кем емес мерзіммен ұйымдастыру және режімдік-эксплуатациялық шараларын кіргізу қажет. Бұдан әрі шығын орнының өтелуі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімдермен техникалық сипаттағы шаралар, және ақырында үлкен күрделі қаржыны талап ететін жаңа жабдықтар мен жаңа технологияны қолданумен байланысты шаралар енгізіледі.
Энергия үнемдеу мәселелерін шешудің басты бағыты – ол жалпы ішкі өнімнің энергетикалық сыйымдылығының өсуін қамтамасыздандыратын халық шаруашылығындағы энергия тұтынушы салаларының құрылымдық қайта құрылуы. Бұл жерде негізгі мәселе – болашағы бар энергетикалық тиімді жобаларды жүзеге асыру үшін қаржыландыру көздерін іздеу (яғни диверсификация) және мақсаттық қорларда қаржы жинақтау саласын кеңейту. Сол немесе басқа да жобаларды инвестициялаудың түрлі механизмдерін пайдалану қажет.
Бюджеттік және бюджеттен тыс көздерден қаржы тартудың түрлі механизмдер жүйесін қолданумен жүзеге асыруды энергия үнемдеудің осы бағдарламасын қаржыландыру қарастырады. Энергия үнемдеуші жобаларды инвестициялау мыналардың есебінен жүзеге асады:
- мемлекеттік қолдаудан;
- нарықтық қаржылық құралдарды пайдалану есебінен тартылған қаражаттан;
- кәсіпорындар және ұйымдардың өз қаражатынан.
Үлкен пайдалы әрекет коэфициенті (ПӘК) бар жаңа энергия тұтынушы жабдықты амортизациялық қорды пайдалана отырып негізгі қорларды ұдайы өндіруде қолдануға болады. Бірақ, амортизациялық қор қазіргі заманғы жағдайда негізгі қорларды жаңартудың қажетті қарқынын қамтамасыздандырмайды. Бұл өтелмеген төлемдермен де, жаңа техника бағасының өсуімен де байланысты. Энергия үнемдеу үшін қаржылық демеу ретінде жеделдетілген амортизацияны пайдалануға болады.
Басты мәселе – энергия үнемдеуді энергия ресурстарын тұтынушыға тиімді етуге жағдай туғызатын экономикалық механизм құру. Бұл үшін, сәйкес саясатты жүзеге асырудан басқа, энергия пайдалану саласы мен энергия тұтынушы жабдық, жабдықты сертификаттау және т.б. өндірісінде жеңілдіктер мен санкциялар жүйесін құру қажет. Әсіресе бастапқы кезеңде мемлекеттік қолдау болғаны жөн.
Облыс пен ауданның нормативтік құжаттарында энергия үнемдеуді қаржыландырудың келесі көздері қарастырылуы қажет:
- республикалық бюджеттен қаржыландыру;
- облыс бюджетінің қаржысы;
- энергия үнемдеуге инвестициялық құрастырушы ретінде салынатын отын-энергетикалық ресурстардың кәсіпорындармен шындығында жұмсалған құнынан бөлінген қаржы;
- энергия үнемдеуші шараларды орындаудан үнемдеу нәтижесінде алынған қаражаттар;
- энергия үнемдеуші жобаны жүзеге асыруға мүдделі ұйымдарға белгілі кезеңге берілетін салықтық несиелер;
- энергия үнемдеу саласындағы заңды тұлғаларға экономикалық санкцияны қолданудан алынатын қаражаттар.
Мемлекет немесе басқарудың облыстық органдарының энергия үнемдеуге ірі бюджеттік қаржы салуын қазіргі заманғы жағдайда күтуге болмайды. Энергия үнемдеу мәселесі коммерциялық мүдде саласына ауысу қажет және энергия ресурстарын тұтынатын орындарға жақындатылған тек қана коммерциялық құрылымдармен шешіле алады. Мемлекеттік органдардың рөлі – энергия үнемдеу үшін қолайлы инвестициялық климат жасау.
Энергия үнемдеудің барлық субьектілері энергия үнемдеуші қызметтен дұрыс нәтиже алулары керек:
- инвестор жұмсалған қаржыны қайтаруы және берілген несиеден пайда алуы керек;
- энергия үнемдеуді жүзеге асыратын кәсіпорындар өз қызметінен пайда алулары керек.
Энергия үнемдеуші жобаларды жүзеге асыру үшін одан әр қатысушы өзінің табыс үлесін алулары қажет.
Энергия үнемдеу бойынша шараларды өткізу үшін лизинг ұйымдастыру қажет. Лизинг – уақытша пайдаланатын мүлікті (оны алу негізінде) берумен байланысты мүліктік қатынастар жиынтығы. Жал мен лизинг арасында түбегейлі айырмашылық жоқ.
Лизинг инновациялық саясат құралы болып табылады және сондықтан оны энергия үнемдеу шараларын қолдану үшін пайдаланған орынды. Шығыс Қазақстан облысының кәсіпорындары лизинг құралын пайдалана отырып өндірістік қуатты аз шығынмен жаңартуға мүмкіндік ала алады. Бағдарламаның жүзеге асуын бақылау тапсырылған жабдықтардың дұрыс пайдаланылуына жауапкершілік алатын салалық лизингтік компаниялардың лизингіне нәтижелі энергия сыйымды немесе энергия үнемдеуші жабдықты тапсыру арқылы жүзеге асырылады.
Бағдарламаны қаржыландыру үшін мақсаттық мемлекеттік қаржыландырудың қаражаттарын, бюджеттен тыс көздерді және мемлекеттік емес қаржылық қаражаттарды тарту қарастырылуда.
Мақсаттық мемлекеттік қаржыландыру – энергия үнемдеуші жобалардың, соның ішінде қайтарылу негізінде, сондай-ақ несие бойынша кепілдік берудің орындалуына бағытталған барлық деңгейдегі (республикалық, облыстық және жергілікті бюджеттер) қаражаттарды қосады.
Энергия үнемдеу мақсаттары үшін жасалған тарифтерге қосылған қаражатты топтастыруды пайдалану арқылы бюджеттен тыс қаражаттар құрастырылуы мүмкін. Сондай-ақ, жабдыққа арналған МемСТ-та бар энергия тиімділік талаптарының бұзылғандығына экономикалық санкцияны пайдаланудан бұл қаражаттың толтырылуы ықтимал.
Қаржыландырудың мемлекеттік емес көздері дегеніміз:
- өздерінің энергия үнемдеу бағдарламасын жүзеге асыруға бағытталған кәсіпорын мен ұйымның меншік қаражаты;
- несиелер;
- құралдардың, жабдықтардвң, технологиялардың лизингі;
- тұрғындардың қаражаты;
- демеушілердің, ерікті жарналардың және т.с.с. қаражаты.

10.1 Нарықтық механизмдер
Энергия үнемдеуші инвестициялық жобаларды қаржыландыруды мынадай нарықтық механизмдерді қолданумен тартылатын бюджеттен тыс қаражаттың есебінен жүзеге асыру орынды:
- мақсаттық облигациялық заем шығару;
- банктық несиелеу;
- үлестік жарналық инвестициялық қорды құру;
- қаржылық лизингті ұйымдастыру.
Энергия үнемдеуші жобаларды (қайтарылу негізінде) несиелеудің көздері –облыс қолдауымен қамтамасыздандырылған облыстық облигациялық заемдерді шығару болып табылады. Бұл заемдердің мәнісі – оларды салық босатылуына алмастырылуы мүмкіндігінің болуында.
Энергия үнемдеуші жобалардың жоғары тиімділігі мен жедел орнын толтыратындығын ескерсек, онда банктік несиелеудің қатыстырылуы мүмкін. Бұл деректі азғана мерзімде орнын толтыратын жобаларды қаржыландыру үшін пайдаланған орынды. Несиелік қаржыны пайдалану жақсы ойластырылған және ұйымдастырылған болуы керек.
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік инвесторлар түсті металлургия кәсіпорындары мен кен өнеркәсіптері жұмыстарының тиімділігін арттыру үшін облыс несиелерін беруге дайын. Энергия үнемдеуге арналған несиелерді алудың жұмысын облыстық әкімдіктің кепілдігі бар мемлекеттік орган арқылы жүргізген орынды.
Қаржылық лизинг – қымбат жабдықты, құралдар мен технологияларды алудың ыңғайлы әдісі.
Өз қаражатын жұмсайтын кәсіпорындарды ынталандыру үшін кейбір жеңілдіктерді (салықта, энергия ресурсына төмендетілген тариф және с.с.) беру қажет.

10.2 Облыстың энергия үнемдеуіндегі инвестициялық саясаттың негізгі бағыттары
Бағдарламаны орындау үшін инвестициялық қаражатты жинақтау механизмі әрекетін қолдануға арналған қолайлы жағдай жасау қажет. Энергия үнемдеу процесіне коммерциялық банктерді тарту, сондай-ақ үлестік инвестициялық қорларды, лизингтік және инвестициялық компанияларды құру қажет. Бұл бағалы қағаздар нарығының, энергия үнемдеуді жүргізуге арналған облигациялық заемдерді қосқанда, одан әрі дамуына жеткізеді.
Энергия үнемдеуге тартылатын қаржы көлемінің өсуін, ең алдымен коммерциялық банктер несиелерінің, шетелдік инвестицияның, бағалы қағаздар эмиссиясының, сондай-ақ тұрғындар қаржыларының есебінен жүзеге асыру болжанады.
Облыс экономикасына шетелдік капиталды белсенді тарту мақсатында инвесторларға тұрақтылық пен кепілдік шартын, салынатын қаржыны қорғауды қоса, қамтамасыз етуге арналған қолайлы инвестициялық климатты құруды жеделдету, республикалық және облыстық деңгейде энергия үнемдеудің нормативтік-құқықтық базасын құруды жеделдету қажет.

11. БАҒДАРЛАМА БОЙЫНША ЖҰМЫСТЫ БАСҚАРУ, ҮЙЛЕСТІРУ

Энергия үнемдеу аймағындағы жұмысты басқару мүдделі жақтар қызметі саласына және олардың осы қызмет нәтижесінің жауапкершілігіне бөлуді талап етеді. Ең алдымен энергияның едәуір тұтынылуымен республикалық, аймақтық органдардың және кәсіпорындардың жұмысын бөлу қажет. Энергия үнемдеу бойынша шаралардың өз бағдарламасы әр деңгейде қарастырылуы керек. Энергия ресурстары шығындарының нақты нәтижелері мен айқын төмендеуі және бюджетті үнемдеу кәсіпорындар мен қалалар деңгейінде қамтамасыздандырылады.
Облыстық мәслихат өз құзыреті шегінде жергілікті нормативтік актілерін шығарып, түзетеді және аймақтық салық жүйесі шегінде салықтық жеңілдіктерді анықтайды.
Облыс әкімі облыстық орган арқылы, Бағдарламаның жүзеге асуына жауапты энергия үнемдеу бойынша жұмысты басқарады және түзетеді. Бұған қоса, Жұмыс тобы электр және жылу энергиясы тарифтерін оңтайландыру есебінен энгергия үнемдеуді ынталандырулары керек. Энергия үнемдеуді басқарудың негізгі механизмі – электр және жылу энергиясы тарифтері, баға реттелуі, несие, дотация немесе салықтық жеңілдіктердің берілуі.
Бағдарлама өндірістегі энергия ресурстарын пайдалану тиімділігін жоғарылату мәселелерінің басымдығын, кәсіпорындардың шаруашылық қызметін мына негізде анықтайды:
- энергия үнемдеуді экономикалық және әкімшілік ынталандыру шараларын тиімді пайдалану;
- отын- және энергия тұтынушы жабдықтың, технологиялық процестермен автоматтандырылған басқару жүйесінің қазіргі заманғы энергетикалық тиімді технологияларын қолдану;
- энергия ресурстарының шығынын есептеу құралдары мен жүйесі.
Бағдарлама энергия үнемдеуді басқаратын кешендік механизмді құрастыруды қарастырады, оған мыналар кіреді:
- облыстық мәслихаттың қатысуымен энергия үнемдеудің нормативтік базасын жасау;
- энергия ресурстарын тиімсіз пайдалануға экономикалық және әкімшілік жауапкершілікпен үйлестіре отырып энергия үнемдеуді қаржылық-экономикалық ынталандыру жүйесін құру;
- кәсіпорындарда энергия тұтыну мен энергия пайдалануды бақылау, диагностикалау құралы және тиімділік анализі ретінде энергетикалық менеджмент жүйесін құру мен дамыту;
- қажетті инвестициялық қорларды құру мақсатымен энергия үнемдеуші жобалар мен бағдарламаларды жасау және жүзеге асыру;
- энергетикалық аудитті және энергетикалық төлқұжаттардың жасалуын жүргізу;
- энергия үнемдеуге талапты күшейту бөлігінде отын мен энергияның шығынын анықтайтын кәсіпорын қолданысындағы нормаларды, ережелерді және регламенттерді қайта қарастыру;
- энергия үнемдеуші шаралар, технологиялар мен жабдық бойынша ақпараттық автоматтандырылған мәлімет банкін құру.
Әр кәсіпорында энергия үнемдеуші саясат бірнеше кезеңмен өткізілуі керек:
- энергия жоғалту фактісі, оның тиімсіз пайдаланылуы мен өндірілуінің, сондай-ақ өлшеуіш жүйелері жұмысының дәйексіз нәтижелерін алу фактілері уақытында айқындалады;
- көрсетілген фактілердің туындау себептері анықталады;
- айқындалған себептерді жою бойынша шаралар өткізіледі.
Кәсіпорындарда энергияны есептеудің автоматтандырылған құралын қолдану энергия үнемдеу бойынша бірқатар шаралардың тиімділігін арттыруға жағдай жасайды, оларды өткізудің нәтижесінде мынадай мүмкіншіліктер пайда болады:
- жабдықты пайдалануға жүйелі бақылауды жүзеге асыру, оперативтік қызметкер жұмысының абыройы мен кемшіліктерін талқылау, энергия сыйымды жабдықтың жұмыс кестесін ұтымды жоспарлау;
- өлшеуіш жүйесі техникалық диагностикасының мерзімін қысқарту, тиімділігін көтеру.
Әр кәсіпорында мынадай ереже жасау мақсатқа лайық:
- кәсіпорынның энергия үнемдеу қорын құру және пайдалану тәртібі туралы;
- кәсіпорынның энергия үнемдеуші жобалары мен бағдарламаларының экономикалық тиімділігін құру, жасау және анықтау тәртібі туралы;
- кәсіпорын қызметкерлерінің отын-энергетикалық ресурсты тиімсіз жұмсағандары үшін әкімшілік жауапкершілігі туралы;
- кәсіпорын ұжымын және жеке қызметкерлерін отын-энергетикалық ресурсты тиімді пайдаланғаны үшін материалдық ынталандыру туралы;
- кәсіпорындағы отын мен энергияны пайдаланудың шығынын және тиімділігін анықтайтын техникалық-экономикалық нормалар мен нормативті жасау және бекіту тәртібі туралы;
- энергия ресурстарды жұмсау туралы.
Энергия ресурстарын үнемдеу бойынша ұйымдық, экономикалық және технологиялық тәжірибе алу мақсатында бағдарламада түсті металлургия, кен өндірісі, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық нысандарында және с.с. энергиямен тұтынудың жоғары тиімділігін көрсету зонасын ашу қарастырылған.
Энергия үнемдеуге себепші болатын негізгі фактор – оны қолданудың дұрыс есебі. Екі тарифті электр санауыштарын, жылу энергиямен тұтынуды есептейтін құралдар мен реттеуші жүйелерін қолдану – энергия үнемдеу әдістерінің бірі.
Шығыс Қазақстан облысындағы энергия ресурстарын үнемдеудің негізгі қоры түсті металлургияда қымбаттық қазіргі заманғы технология мен жабдықты, технологиялық процестерді автоматты басқару жүйесін қолданумен байланысты.
Энергия үнемдеуді басқару энергия ресурстарды үнемдеудің техникалық және экономикалық негізделген мөлшеріне жетуге бағытталуы керек.
Энергия жұмсаудың үдемелі нормалары – ғылыми-техникалық прогрестің жеделдеуінің негізі, яғни энергия үнемдеудің де. Жұмсау нормасы – бұл озық тәжірибені ескере отырып ұйымдық-техникалық жағдайда жоспарланатын белгілі сападағы өнімді өндіруге жұмсалатын ресурстың барынша көп болатын санының жоспарлық шамасы. Жұмсау нормасына байланысты болашақ жоспарлау (3-5 жыл) үшін ҒТП мүмкіншілігін ескере отырып нормалар белгілеген орынды.
Біліктілікті көтеру жүйесі, қатысушылар жұмысының барысында туындайтын энергия үнемдеу мәселесі бойынша үнемі кеңес беру және бақылау жүйесін құру – Бағдарламаны жүзеге асырудың маңызды элементі болу керек. Білім және кеңес беру қызметтері нарығында қолданылатын энергия үнемдеу мәселелері бойынша біліктілікті көтеру жүйесін дамыту қажет. Бұл мақсаттар үшін Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің әлеуеті ықпал жасай алады.
Облыста, өңірлерде энергия үнемдеу шараларын қолданатын кәсіпорындар үшін салықтық жеңілдіктерді енгізу қажет.
Энергия үнемдеу процесін басқарудың маңызды тетігі – мемлекеттік республикалық және аймақтық энергетикалық сараптаулар болуы керек, олардың міндеттеріне «энергия үнемдеу құралын» құратын энергия тиімділік сәйкестілігіне азаматтық және өндірістік ғимараттардың жобаларын сараптау, сондай-ақ ірі энергия үнемдеуші жобалардың аймақтық бағдарламаға қосылуының сәйкестігіне сараптау енгізілуі тиіс.мемлекеттік стандартқа сай келмейтін жобаларды жүзеге асыруға тыйым салынады және қайта өңдеуге қайтарылады.