Экологиялық қауіпсіздікті нығайтудың құқықтық негіздері

Жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінің адамзат өркениетінің даму жолында ұзақ әрі күрделі тарихы бар. Қауіпсіздіктің өзі бірнеше салаларды қамтитын кешенді ұғым. Жалпы қабылданған тұжырым бойынша, қауіпсіздік - белгілі бір нысанның сыртқы және ішкі қатер әсерінен қорғана білу ахуалы. Ал ол қатер бірнеше сипатта 3 болуы мүмкін. Солардың бірі экологиялық сипаттағы қатер.
Елбасымыздың тікелей қолдауымен бұл бағыттағы проблемаларды шешуге аса көңіл 5 бөлінуде. Соның арқасында Қазақстандағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларының бірқатар тетіктері қалыптастырылды. Қазақстан мемлекеті бірнеше халықаралық шарттар мен келісімдерге қол қойған, экологиялық проблемаларды шешудің халықаралық деңгейдегі ұсыныстарына ие субъекті. Мемлекеттің экологиялық қатынастарды реттеуге қабілеттілік таныта алатын құқықтық қоры белгілі деңгейде қалыптасқан. Әсіресе, солардың ішінде "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ұлттық қауіпсіздік туралы", "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы" және басқа да бірқатар заңдардың мәні зор.
Қоршаған ортаның қауіпсіздігі - ол тиісті ортаның антропогендік және басқа да факторлардың қатерлі әсерінен қорғалуының жай-күйі. Демек, қоршаған ортаны қорғау динамиканы құраса, ал экологиялық қауіпсіздік - та-биғатты тиімді, кешенді пайдалану және қоршаған ортаны тиісті деңгейде қорғалу нәтижесін құрайды. Дұрыс нәтижеге жету немесе адам баласының талабын қанағаттандыратын қауіпсіздік көрсеткішінің сақталуы, осы бағыттағы заң нормаларының тиімді болуымен тікелей байланысты.
Адамзат өркениеті дамуының бүкіл тарихы көрсетіп отырғандай кез келген мемлекеттің қатардағы адамдарының әл-ауқаты, ең алдымен оларды қоршаған табиғи ортаның қауіпсіздік дәрежесіне байланысты екендігін анық көрсетіп отыр. Бұл орайда ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында атап айтылғандай, осынау қарапайым шындықты әр адамның түсінуі аса маңызды.
XX ғасыр ел қауіпсіздігінің ішінде әскери қауіпсіздіктің ба-сымдығымен сипатталды. Ал, жаңа ғасырда ұлттық қауіпсіздік әскери емес факторлардың әсерінің басымдығымен байқалуда. Солардың ішінде экологиялық фактордың орны, әрине, ерекше.
Ұлттық қауіпсіздік еліміздің даму бағытындағы басым бағыттардың бірі. Экологиялық қауіпсіздік - ұлттық қауіпсіздіктің стратегиялық негізгі құрам бөлігі.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін, 1996 жылы 30 сәуірде Президенттің Өкімімен "Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасы" мақұлданды. Бұл экологиялық қауіпсіздіктің жай-күйіне бағытталған алғашқы арнайы құқықтық құжат болды. Бұл тұжырымдама экологиялық ахуалды жақсарту үшін атқарылатын шаралардың басымдықтарын, шарттарын, негіздерін, ерекшеліктерін, принциптерін, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді белгілеп берді. Тұжырымдама аясында бірқатар құқықтық шаралар іске асырылды. Дегенмен де аталған тұжырымдамада көрсетілген бірқатар құқықтық шарапар іске асырылмай отыр:
1. Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды басқару жүйесінің тиімді шешілмеуі. Дәлірек айтқанда, қоршаған ортаны қорғау органдарының жергілікті атқару немесе басқа да органдардан тәуелсіздік мәселесі шешілмейінше, бұл бағыттағы қандай да бір өзгеріс өз нәтижесін бермейді. Жергілікті және орталық атқару органдары үшін экологиялық мүддеден экономикалық мүдде басымдығы жоғары болып отыр. Бұған біздің заңдарымыз да мүмкіндік береді. Заң ешқашанда өздігінен жүзеге аспайды. Заңның орындалуы оны талап етуші субъектінің әрекетіне байланысты. Сон-дықтан қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздерінің тиісті қоғамдық қатынастар мазмұнына сай орындалуы, оған күштеуші негіз болатын мемлекеттік басқару органдарынын, сәйкестілік жүйесінің қалыптасуына тікелей байланысты.
Бұл мәселелерді оңтайлы шешудің тиімді ұсыныстары мен теориялық қағидалары профессор Д. Байделдиновтың еңбегінде ("Правовой механизм государственного управления в области экологии". Алматы, 1998) өте жан-жақты тұжырымдалған.
2. Реттеуші экологиялық заңдар мен тиісті қоғамдық қатынастар мазмұнынын, сәйкессіздігінің нәтижесінде құқық нормаларының декла-рациялық сипат алуы.
Қандай да бір қоғамды заңға негіздеп құру, дамыту мүмкін емес. Керісінше заң қоғам ерекшелігіне негізделіп, оның дамуына ықпал жасап отыруы қажет. Бұл жерде сапа көрсеткіші тиісті қоғамдық қатынастардың реттелу нәтижесімен бейнеленеді.
Заңның тиісті қатынастар ерекшелігімен үндесуі ғана тиімді нәтижеге қол жеткізетіндігі ғалымдар тарабынан нақты тұжырымдалған. (Мухитдинов Н.Б. Проблемы совершенствования природо-охранительного законодатель-ства и правотворческий процесс. Алматы, 1997).
Әрқашанда тиімді заңдар болуы үшін, ол заң тиісті қоғамдық қатынастардың ерекшеліктеріне сай мазмұнда болуы қажет. Сонда ғана құқықтық реттеу өз нәтижесін береді, заңдар тиісті заңдық күшке ие болады.
3. Экологиялық қауіпсіздік - қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың оң нәтижесі. Бұл нәтижеге қол жеткізуде 4 экологиялық жауапкершілік институтының алар орны ерекше.
Біздің құқықтық жүйеде экологиялық жауапкершіліктің көптеген жетілмеген теориялық және практикалық мәселелері көп. Тиісті жауапкершілік көрсетілген нормативтік актілердің өзі бағытталған құқық бұзушылардың мазмұнымен мүлдем сәйкессіз. Әкімшілік жауапкершілік санкциялары өте жұмсақ тұрғыда қарастырылған. Материалдық жауапкершіліктің тетіктері жетілдірілмеген. Мұндай құқықтық база елдің экологиялық қауіпсіздігі мәселелерің шеше алмайды.
Жауапкершілік нормалары басқа нормалардың іс жүзіндегі орындалу мүмкіндігінің негізгі тетігі. Экологиялық заңдарды бұзудың салдарынан келтірілген материалдық жауапкершілікті өтеудің басқа да заң бұзушылықтан келтірілген материалдық жауапкершіліктен өзіндік ерекшелігі бар. Аталмыш бағытта да соңғы кездері нәтижелі табыстарға жеткен теориялық зерттеулер бар (Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот арқылы өтелуі. Алматы, 2001).
Елдің экологиялық қауіпсіздігі, азаматтардың бұл құқықтарының сақталуы -өркениеттіліктің ажырамас белгісі. Осыған орай жауапкершілік институтын жетілдіру туралы бірнеше ғылыми еңбектер жазылып, маңызды тұжырымдар жасалған. Осы тұжырымдарды іс жүзіне асыру, заң шығару ба-рысында оны пайдалану, яғни жоғарыда көрсетілген үш мәселенің құқықтық тұрғыдағы міндеттерін шешу экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің оң жетістіктері болар еді.

ХХІ ҒАСЫР ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ

Қоршаған органың тазалығы жалпыға ортақ проблема. Сондықтан да дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күнін мерекелеуге жалпы көпшілік ерекше деп қояды.
Өткен сенбі күні Шымкент қасындағы орталық саябақта осы мерекеге арналған салтанат болып өтті. Салтанатта ауа, су тазалығы, жалпы қоршаған ортаны қорғау проблемалары жайлы көптеген әңгімелер айтылды. Мұнда сондай-ақ қаладағы түрлі мектептер, басқа да мекемелер өздерінде ұйымдастырылған табиғи орталықтарда өсірген өсімдіктерінің үлгілерін әкеліп, көрме ұйымдастырды. Басқа да мерекелік шаралар өтті. Халық аса көп жиналған орталық саябақ сол күні ән-күйге бөленіп тұрды.
Алғашқы экология терминін -1886 жылы Австрия ғалымы, өсімдіктану және жануартану ғылымдарымен терең айналысқан талантты биолог әрі дәрігер Э.Геккель ағзалар мен оны қоршаған ортаның, яғни мекен-жайы немесе "тұрағы «Экос» деп аталатындықтан бұл байланыстылықты зерттейтін ғылымды экология деп атауды ұсынды. Сонымен, «Экология дегеніміз тірі ағзалардың бір-бірімен байланысын және олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын, табиғатты тепе-теңдік заңдылықтарын зерттейтін ғылым» деп тұжырымдалды.
Дегенмен XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас жағында жаңадан биологиядан өз еншісін алып шыққан экология ғылымы даңғыл, дара жолмен жүріп дамып кете алмады. Бұл ғылымның қайта көтерілуі, оның қажеттілігі XX ғасырдың екінші жартысынан басталған еді. Жер бетін қамтыған экологиялық дағдарыстар мен экологиялық алаттар жане онан туындаған экологиялык зардаптарға байланысты экология ғылымының қажеттіліп-анық айқындала бастады. Түсініктірек болу үшін тепе-теңдік зандылықтарын талқылап көрейік, Мысалы, сіз байқамай аяғы.ңызбен бір жәндікті таптап тастасаңыз, онда сіз тепе-теңдік заңдылығына зардап келтірдім, жер экологиисына жарә салдым, тіршілік экологиясына өшпейтін тыртық танба қалдырдым деп түсінуіңіз керек. Себебі, сіздің жаншып кеткен жәндігіңіз кейбір өсімдікгерді ұрықтандыратын болса, онда олар ұрықтанбайды, өспейді. Болашақта жойылып, жоғалып кетуі мүмкін. Олай болса сол өсімдікті азыққа айналдырған бір жануарлар түрі мен тобы жоне олармен қоректенетін жыртқыштр тобы жойылады. Осылай экологиялық зардаптың әсерінен қоректік тізбектік төменгі сатысынан бастап продуценттер, консументтер және редуценттердің белгілі бір тобы жойылып, жер бетінен жоғалады. Бұл жай түсінікті болу үшін келтірілген мысал, ал іс жүзінде мұндай қасіретті тағдырлар күнделікті өмірде өте көп кездесіп, тіршілігімізде кеңінен тарап отыр. Атап айтқанда, қазақтың киелі аңы -киіктің адам өмірінде өте үлкен маңызы бар. Оның еті аса сіңімді, өте жеңіл шипалы тағамға жатады. Терісі құнды шикізат. Киік мүйізінен адам ағзасына күш пен қуат беретін, жандандыратын, көптеген ауруларға ем болатын керемет дәрі - пантокрин алынады. Тіпті киіктің тұяғын отқа жағып, оның күлін денеге жақса, теміреткі т.б. тері аурулары жазылып кетеді екен. Осындай бағалы байлық, киелі киік бүгінгі күні құрып кету қаупінде тұр. Оның жойылуына ықпал етіп отырған үлкен себеп, негізгі зардап - экологиялық сауатсыздықтан туындауда. Кейінгі кезде жыртқыштармен күрестің мүлдем жойылуына байланысты қасқырлардың шектен тыс көбейіп кетуіне жағдай жасалынған. Қазіргі кезде елімізде қасқырлар саны 100 мыңнан астам екендігі анықталды. Осыған байланысты жыртқыш пен оның жемтігі арасындағы қоректік қарым-қатынас өзгеріп, экологиялық заңдылық бұзылған. Киік санының кемуінің тағы бір себебі тұз қасқырларымен бірге адам қасқырларының қастандығы болып отыр. Себебі киік мүйізі шетелге сатылып жатыр. Баюды көздеген экологиялық сауатсыз саудагерлер оның мүйізін алу үшін еркек текелерін атып, олардың санын күрт кемітіп жіберген. Бұл күнде киіктің әрбір 1000 ешкісіне 1-2 текеден ғана келеді екен. Экологиялық зандылыққа байланысты мұндай қатынаста киік саны кемімесе, көбеймейді, жойылмаса, жоғарыламайды. Атап айтқанда 1998-2001 жылдары киіктердің кем лақтағаны анықталды.
1999 жылы Табиғи росурстар және қоршаған ортаны қорғау мииистрлігінің ұсынысымен киіктерді қорғау жөнінде Үкімет арнаулы қаулы қабылдады. Осы қаулыны іс жүзіне асыру адамдардың саналылығы мен экологиялық сауаттылығына байланысты жүргізіледі.
Қазақстан өзінің экологияльіқ проблемаларының күрделілігі жағынан ТМД елдері мен Шыгыс Еуропзда алдыңғы орындарда. Негізгі қауіп-қатерлерге қалалар мен өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфераның, жер бетіндегі және жер астындағы сулардың, қоршаған ортаның өнеркәсіп және тұрмыс қалдықтарынан шыққан қатты заттармен, химиялық және радиациялық улы заттармен ластануы жатады.
Республика үшін ең қатерлі қауіп -қоршаған ортаның радиоактивті элементтермен ластануы болып отыр. Бұрынғы КСРО-ның әскери-өнеркәсіптік кешендерінің Қазақстандағы 40 жыл бойғы бүлдіру іс-әрекетінің барысында жүргізілген 470 ядролық жарылыс 19 млн. гектардан астам жерді шаруашылық айналымнан шығарды. Бүгінгі күндері Атырау, Маңғыстау т.б. жерлермен қатар Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандары радиоактивтермен ластанудың жекелеген ошақтарына айналғаны белгілі.
Соңғы жылдары қоршаған ортаның ластануына байланысты көптеген ауру түрі пайда болды. Соның ішінде бұрыннан белгілі рак пен аллергия секілді дерттермен қоса адам ағзасының иммунитетінің әлсіреуі, сондай-ақ бұрын белгісіз сырқат түрлері өтек алды. Әсірсе әйелдердің кемтар бала тууы жиілей түсті.
Адам құрлық бетінің 55% ланшафтын өзгеріп жіберді. Осының салдарынан кен қазылған жерлерді өндіріс қалдықтары басыптың далалар эрозияланып көптеген жерлер сортандалып, батпақталып барады. Алғашқы қауымдық құрылыста биосфераға шамамен 10 млн-дай адамның ант-ропогендік факторы әсер еткен болса, бүл күнде 6 миллиардтан астам адам антропогеңдік факторды құрап олардың әсері 500-600 есе артып отыр. Сондықтан экологиянын биотикалық факторларының, оның ішінде айрықша айқындалып тұрған антропогендік факторлардың маңызын терең түсінуіміз керек. Түсінбеген немесе немқұрайлылық жасаған жағдайда экологиялық заңдылықтар бұзылады. Онымен санаспау орны толмас олқылықтар туғызуы мүмкін.
XXI ғасырға алғашқы қадам басқан кезеңде мемлекетіміз ұсынып отырған жаңа экологиялық білім бағдарламасы қоғамның барлық құрылымынан қолдау тауып отыру керек. Экологияны жақтамау, экологиялық біліы бағдарламасын қолдамау бұл болашағымызды болымсыздыққа, келешегімізді келеңсіздікке тартқылау табиғат тағдырын тәлкек ету болып саналатыны сөзсіз. Сондықтан қоршаған ортаны қорғайтын, табиғатты аялайтын экологиялык салауатты саналы азамттарды тәрбиелеу әрбір жоғарғы оқу орындарының басты және негізгі міндеті болып табылуы тиіс.

"Измаш», "Металлист", "Гаярия" тәрізді автомобиль жөндеу шеберханалары ақаулы көліктерді жөндеп шығарарда олардың айналадағы қоршаған ортаны ластамауын, табиғат қорғау зяңдылықтарын сақтауды да назарларына алулары тиіс. Өкінішке орай автомашина жөндейтін шеберханалар бұл меселеге жете көңіл бөлмей жүр. Көп ретте олар автомашиналарды тезірек жөндеп шығаруға көңіл бөлгенде, ең маңыздысын, двигательдердің улағыш заттарды қаншалықты мөлшерде шығаратындығын зерттей бермейді. Шеберхана басшылары жөнделген машиналарды шығарарда осы мәселелерге назар аударғандары жөн.
Қала ішінде және оған кіріп-шығатын жолдарда таңертеңгілік және кешкі уақыттарда көліктердің көбейетіндігі белгілі. Біз қала ішіндегі және сырт жолдарындағы жекеменшік жеңіл автомашиналарды тоқтатып, тексеріп көрдік. Тексерілген 258 автомобильдің 76-сы соңына қою түтін тастап сырғып бара жатқан жерінен, яғнн ауаны ластап жүргені үшін тоқтатылып, иелеріне айып салынды, ескертулер жасалынды.

Қоршаған ортаны сауықтыру бағытында тек қаланың өзінде жүргізілетін жұмыс көп. Бір кездері жаппай қолға алынған автомобильдерді газбен жұмыс істеуге көшіру мәселесі кейінгі кезде мүлдем тоқтап қалғандығы өкінтеді. Мұржасынан от бүркіп тұратын зауыттарды қаладан жырақ салу кезінде бізде ескерілмей қалған, "Қазір нарық қыспағынан бірқатар лауыт, кәсіпорын тоқтап тұр, экологкялық ахуалымыз тәуір" дейміз. Бұл мәселенің бергі жағы ғана. Шын мәнісінде қаламыз экологиялық жағынан толық сауығып кете қойған жоқ. Әлі де болса қоршаған ортаны ластаушы кәсіпорындар көп. Бұл көктемде, күзде қаланы тазарту, көгалдандыру кезінде декеріліс береді. Мекеме, кәсіпорындар кеңсе маңайын ағаштан түскен жапырақтардан, қоқыстан тазартарда кез-келген жерге үйіп, өртеп жатады. Кейде тіпті, түтіннен көз ашпайсыз. Бұған біз айтқан автомобильдердің улы түтінін қосыңыз. Сонда қаламыздың көріктілігі, тазалығы қайда қалмақ? Қазір қыс қаһарына мініп тұр. Көше жолдары бірде ашық, мұзды, тайғақ. Соған қарамастан көшеде әрі-бері зулаған неше түрлі автомобильдерден көз сүрінеді. Олардың ішінде соңына қою, қара улы түтінді аямай-ақ қалдырып бара жатқандары қаншама. Әрине, солардың барлығы жинала келе атмосфераны уландыруға едеуір себепші болары анық. Ал мұны болдырмау үшін жекемеменшік, мейлі, кәсіпорындыкі болсын, автомобильдердің улағыш түтін шығармауына көңіл бөлуіміз керек. Бұл — ортақ міндет.