Жеке тұлға

«Жеке тұлға» тақырыбы қазіргі заманғы психологияда ең орталықтағандардың бірі. Ол маркетік–лининдік философияда, социологияда, юриспруденцияда және басқада ғылымдарда зерттелінеді. Жеке тұлға –қоғамдық индивид, біліктіліктің, қызметтің және сөйлесудің субъекктіі. Психологияда қалыптасқан тұлғалық принцип жалпы субъектінің тұлғасының өзін түсіну арқылы кез-келген психикалық болмысты зерттеп бүктеуді талап етеді. Жеке тұлға түсінігі инвидке қарайтын нақты қасиеттерге жатады. Бұл табиғи индивидуальды-психологиялық тұлғаның ерекшелктерінен тұрады: интеллектуалды және сезімді–еріктік ерекшеліктер, бағыттылық, сонымен бірге мінез бен қабілеттер. Осы қасиеттердің әртүрлілігі осы субъектіге тән жалпы жүйе негзінде ұйымдастырады.
Тұлғалық қасиеттерді зерттеу теориялық және қолданбалы мағынаға ие. Жекелеп айтқанда, тұлғалаларды оқу орындарына жинақтауда, сонымен бірге кейбір кәсіптікке теруде олардың есебі айтарлықтаай қажет болады. Спортта спортшының жеке тұлғалық қасиеттерін білу жаттықтырушыға дайындау жүйесін оптималдандыруға көмектеседі. Заң саласында құқық бұзушының тұлғалық қасиеттерінің есебі жазалау мен қабылдауға септігін тигізеді.
Бұл тарау жеке тұлғалық әдістемемен берілген. Басқа танымал және жақсы өзін ұсынған әдістемелерді автор үшінші және одан жоғары курс студенттері үшін практикумында бейнелеуді болжайды.
51 Тапсырма. Тұлғаның құрылымын зерттеу.
Ескертулер. Жеке тұлғаны оны құрылымын зерттелмей толық түсіну мүмкін емес. Бұл ойға бірінші болып С.Л.Лубинштейн келді, кейін оны көрнекті кеңестің психологтары Қ.Н.Мясищев пен Б.Г.Ананьев дамытты. Теориялық негізделген және практикалық түрде «жұмыс істейтін» болып К.К.Платоновтың тұлғалық құрылымының концепциясы табылады.
Платоновтыкі бойынша тұлғаның функциялы орналасқан ішкі құрылымдармен ұсынылған: бағыттамалық, тәжірибемен, психикалық процестер мен темпераментпен. Осыдан басқа ол екі қаныққан ішкі құрылымдарды ажыратады. Бірінші төрт ішкі құрылымдар өзіне сәйкес түрде ендіреді:1) бағыттамалық-дүниетанын, сендіру, бейімділік, қызығушылық,
2) тәжірибе-білім, білік, шеберлік, 3) психикалық проценттер-сезімдер, ойлау, елестету, ерік, 4) биологиялық масайған қасиеттер-темперамент. Тәжірибе мен психикалық роцестердің ішкі құрылымдары, қатаң түрде айтқанда, тұлғаның қасиеттерімен теңестірудің қаажеті жоқ екенін байқаймыз, бірақ доғары көрсетудің негізінде олар мінездің мекеніндесі немесе қабілеттілігі болуы мүмкін.
Жеке психологиялық құрылымды тұлғаның зерттеу үшін Платонов «Тұлғалық картасы» түзілді. Осы «Картаның»» көмегімен әрбір зерттелушінің тұлғалалық ерекшелігінің сапалық-сандық түрі ұсынылады.
Тұлғалық карта тұлғаның жеке қасиеттерін қалыптастыру мүмкіншілігін беріп, полярлық баллдар әдісімен бағалайды. Бұл, өз негізінде, өзін-өзі бағалау әдісімен ғана зерттемейді, тәуелсіз мінездемелерді жетілдіру әдісімен іске асады.
Білім беру мақсатын басшылыққа алған түрде Платоновтың әдістемесіне ккейбір өзгерістер енгізілінді. Олар Платонов қарастырған тұлғаның функционалды құрылымын жалпы, сонымен қоса жеке ішкі құрылымында қарастырмайды. Мысалы, әдістемесі не автордың темпераменттің ішкі құрылымына тағы бір бөлім енгізілді-«Тұлғаның патологиялық өзгерістері» сияқты. Студент бұл көзқарасы бойынша өзін бағалай алмайды және басқа студенттердің ойлары арнайы медициналық білімнің болмауынан объективті түрде болады деп күтілді.
Нақты сабақтың мақсаты-жеке тұлғаның құрылымын өзін-өзі бағалау жолымен өлшеу мен бірнеше тәуелсіз мінездеме арқылы жетілдіру болып табылады.
Эксперименттің толықтырылды.
«Тұлғаның караны», «тұлға-картасы» бойынша эксперимент нәтижелерінің жазба схемалар бланкалары жеткілікті түрде, ал нақтырақ айтсқ әрбір зерттеуші үшін 2-3 эксземаллар бойынша. Картаны толтыруға жазба сілтемелер.
Жұмыстың тәртібі. Сабақты бастауда, мұғалім студенттерге хабарлайды, студенттердің барлық тобы сыналушылар ролінде болады дейді.
Сынаушылардың инструкциялары «Сіздер» «Тұлға картасын» өзіңізге толтырамыз. Сұрақтардың барлық жауапты сізге берілген жазба инструкцияға сәйкес осы қартаны толтыру арқылы береміз. Кейін «Тұлға картасын» сізге жақсы таныс студенттердің екі-үшеуіне толтырамыз, ал олар, өз кезегінде сізге картаны толтырады.
Тұлға картаны
1. Фондық көрсеткіштер
1.1 Денсаулығы
1.2 Денсаулыққа деген қатынасы
1.3 Жұмыс жағдайы
1.4 Физкультуралық белсенділік
2. Қабілеттер
2.1 Психологтары
2.2 Көркемдік
2.3 Техникалық
2.4 Ғылыми
2.5 Ұйымдастырушы-педагогикалық
2.6 Дәстүрлі құқықтық
3. Мінез
3.1 қоғамға қатынасы
3.2 еңбекке қатынасы
3.3 адамдарға қатынасы
3.4 өзіне қатынасы
3.5 меншікке қатынасы
4. Бағыттылық
4.1 деңгей
4.2 ендік
4.3 қарқындылық
4.4 тұрақтылық
4.5 әрекеттілік
4.6 кәсіби бағыттылық
4.7 Атлетик бағыттылық
5. Тәжірибе
5.1 кәсіби даярлық
5.2 кәсіби тәжірибе
5.3 әдебиет пен өнер саласындағы мәдениет деңгейі
5.4 интелекті деңгейі
5.5 тәртіп мәдениеті
5.6 психомоторлық мәдениет
6. Психикалық проценттердің индивидуалдық ерекшелктері
6.1 эмоциялық танушылық
6.2 эмоциалды-моторлы тұрақтылық
6.3 эмоциялардың сахналығы
6.4 Назар аударушылық
6.5 ес
6.6 ауғарымпаз
6.7 елес
6.8 еркіндік:өзін-өзі игеру
6.9 мақсатқа жетушілік
7. Темперамент
7.1 күш
7.2 байсалдылық
7.3 ептілік
«Тұлға картасын» толтыру инструкциясын толтыру полярлық баллдар әдісін пайдалану арқылы келесілерден тұрады.
1.1 Денсаулық жағдайы: 5-жақсы денсаулық, 4-денсаулық еш мазаламайды, 3-сирек, тез айығатын аурулар, 2-созылмалы аурулар, еңбек қаабілетіне аз әсер ететін, 1-созылмалы аурулар, еңбек қабілеттілікке айтарлықтай әсер ететін.
1.2 Өзінің денсаулығына қатынасы: 5-өзінің денсаулығы жайлы еш ойламайды; 4-қайта бағалауға бейімділк, 3-денсаулыққа деген қатынасы оның жағдайына сәйкес келеді; 2-өзінің ауруын кері бағалайды:1-өзінің ауруын бірден кері бағалайды.
1.3 Жұмыстың шарты жанұя жағдайымен бір қатарда бағаланады.
1.4 Жанұядаағы жағдай: 5-жағдай айтарлықтай жайлы, 4-жайлы, бірақ толық қанағаттануды бермейді, 3-анықталмаған және әрдайымды емес, 2-жайлылығы аз, көп ойлануларды туындатады, 1-өте қолайсыз.
1.5 Физкультуралық белсенділік: 5-спортпен белсенді түрде айналысады, разрядқа не 4-әрдайым спортпен айналыспайды, бірақ айналысқанды қызығушылық танытады, 3-күнделікті физкультуралық жаттығу жасайды, спорттық өмірге қызығушылықпен қарайды, 2-таңғы дене шынықтырумен қарқынды.
2.1-2.6 Қабілеттер тұлғаның жалы қасиеттері болы табылады. Оларды субъекті қызметінің сәттілгі бойынша сол не басқа облыстың бағалайды.
2.1-2.5 Осылай белгіленген қабілеттерді көлемі бөліктер бойынша бағалайды: 5-бұл берілген қызмет түріндегі мойындалған талант; 4-нақты көрінген қабілеттер, тұлғаны баасқа қоршаған арасынан ажыратып тұртатын, 3-оқиғалар кезіндегі қызметтің қызығушылықтары құрдастары арасында ажыратпайтын 2- бұл қызметті іске асыру мен игеруді қиындататын қабілеттердің болмауы, 1-оған деген қабілетсіздік.
2.6 Дәстүрлі құқықтық қабілеттер. 5-ресми және құқықтық сананың жоғары деңгейі, адам қатынастарының дайындық негізі ретінде құрмет, 4- дәстүрлі және құқықтық сананың жоғары деңгейі, бірақ мөлшерді бұзушыларға деген пассивті қатынас, 3-сыртқы жағдайлардың әсерінен болатын дәстүрлі және құқықтық мөлшерден ауытқудан пайда болатын жағдайлар, 2-дәстүрлі және құқықтық мөлшерден жеке түрден ауытқу, 1-олардың жүйелі түрде ауытқуы.
3.1-3.5 Мінезді бағалауда, есте сақтау керек, ол тұлғаның маркасы сиқты екенін. Тұлғаның кескіндері бір-бірімен әртүрлі топталып, шындықтың әртүрлі болмысты тұлғаның қатынастарымен өзара қорытындыланған. Атап өтеміз мінездің кескіндері әрдайым дәстүрлі түрде суреттелген. Келесі басты тұлғаның мінезі қалыптастыратын қатынастарын ажыратады. Қоғамға, еңбекке адамдарға өзіне және жекеменшікке мінездің кескіндерін бағалай отырып, келесі шкалар пайдалану керек: 5-тұлғаның аталған қасиетті өте жақын көрінген жиі түрде қызметтің әртүрлі түрлерінде кездеседі, мінездің кескіні болып табылады, 4-анық көрінеді, бірақ біртіндеп пайда болады, бірақ қарама-қарсы оған қасиет өте сирек болса да; 3-ол мен оған қарама-қарсы қасиет анық көрінбейді және көрінуде бірін-бірі жетілдіреді; 2-айтарлықтай дәрежеде анығырақ көрінеді және жиі түрде тұлғааның аталған қасиетіне қарама-қарсы көрінеді, 1-аталғанға қарама-қарсы қасиет қызметтің әртүрінде кездеседі, мінездің кескіні болып табылады; 0-тұлғаның бір қасиеті үшін мәлімет жоқ сонымен бірге, 5 баллын дұрыс емес қоюға болмайды. Оны тек күмәнсіз жағдайда ғана қою керек.
4.1-4.7 Бағыттылық адамның өмір жолындағы бағдарын мінездейді, нақтылықтың әртүрлі жанындағы қатынасында, тұлға қандай және қандай мақсат үшін бағыт алды.Бағыттылықтың деңгейі тұлғаның әлеуметтік ересектелігімен көрінеді. Оның санасымен ойының дәрежесінің, оның кеңдігі қызығушылығымен үлкен екендігін көрсетеді, онда басты орталық қызығушылық болу шарт. Бағыттылықтың қарқындылығы сезімталдық суреттеумен байланысты ол үлкен көріну диапазонына не болуы мүмкін. Бағыттылықтың тұрақтылығы уақытқа тартылуынан тұрады; бұл тұлғаның қасиеті бірінші кезекте дамыған еркіндігінің көрінуіне байланысты және соңғысы әрекеттенген бағыттылық қызметіне мақсатын іске асыру белсенділігін түсінеді.
5.1-5.6 Тұлғаның ішкі құрылымдық тәжірибесінің оның кескіндері кіреді, оқыту процесінде қалыптасатын біліммен шеберлік. Олар мамандық дайындық ретінде анықталады, мәдениеттің әртүрлі аспетілі деңгейінде қоса анықтайды.
6.1-6.3 Сезімталдық ерекшеліктерді бағалауда назарға алынады; субъектіге қандай көңіл-күй көбінесе тән болады–қуанышты шщаршаулы немесе сабырлылық, осыған тең түрде субъектіде жауап ретінде теңдліктің әртүрлі түрі пайда болады-абыржылушылық сасқалақтау, өзіне-өзі сенімсіз болу немесе керісінше, жинақылық өз ккүшіне сену азарттылық сезімі.
Нәтижелерді өңдеу
«Тұлға картасын» толтыру нәтижесін схемада бейнелеңіз анығырақ түсіндіруді тек темпераментті бағалау талап етеді «жақсы» және «жаман» темпераменттердің жоқ екенін бағалауға назарға алып, бұл ішкі құрылысындағы баллдар қосындыланбайды. Темпераменттер типін диагностикаларда мұнда келтірілген «типті анықтау схемасы» ашуға көмектеседі. Осылайша әрі-бір зерттелінуші күш-әлсіздіктің шкалласы бойынша өөзін бағалайды. 1-2 балл алған адам өзін меланхоликтерге жатқызады. Ал одан жоғары балл иегерлері салмақты шкаласындағы бойынша бағалауды жалғастырады–салмақсыздық. 1-2 балл холериктер қалғандары әрекеттегі-инертті деп өзін бағалайды. 1-2 балл алғандар флегматтиктерге қарайды. Ал 4-5 балл жинағандарсангвиниктерге жатады. Өзіне 3-балл қойған тұлғалар темпераменттің тікелей типіне ие.
2.Әрбір тұлғаның ішкі құрылысы бойынша суинарлық баллды есептеңіз.
3. «Тұлға картасының» бәрінің жалпы баллын санаңыз.
4. Өзіңіздің екі үш мінездемеңізді және жеке тұлға картасы талдап қортындылаңыз.Есіңізде сақтаңыз, жалпы тұлға жайлы ой немесе оның жеке ерекшелігі бұл суинарлық балл емес, ол творчестволық түрде қойылғаан диагноз сондықтан деректерді қортындылауға логикалық кретерийді пайдаланыңыз: кімде жеке тұлға картасын толтырғанның қайсында сыналушының қасиетін талқылау негізі көбірек. Назарға алу керек, сандық көрсеткіштер өзін-өзі бағалау негізінде алынған, Егеменді мінездемелердің материалы үшін қосымша бағалы кретерий болып табылады.
5 Мінездемелерді егеменді қортындылау әдісіне арқа сүйене отырып, оқу не еңбек ету қызметіне ерекшеліктерінің күтіліген райын жаазыңыз. Топтың бір студенттінің тұлғалық психологиялық құрылымымен анықталатын.
Алынған нәтижелерді талдай отырып картаның жалпы баллын тоқтау жасамау керек, оның суинарлық баллдарына жеке ішкі құрылымдарына жасалады. Ішкі құрылымдардан 1-6 ажыратыңыз. Жалпы баллдарды интерпретациялауда есте сақтау керек, бұл көрсеткііштерді лақтырып тастау 6-195 дейін мүмкін. Онда орташа балл әдетте 130 көлемінде болады. Сыналушылар өздерін қанағаттандырмайтын баллға ие болған кезінде мұқият түрде нәтижелерді талдап және өзін-өзі тәрбиелеу мен түзету керек болады.
Алынған мәліметтерді талдап түсіндіріңіз, өз қызметіңіздің қажетті фактілері немесе сіз бағалаған тұлға қызметінің негізінде сіз дәл осы баллдарды қойғаныңыз.