80 жылдардағы әдеби тілдің даму ерекшілігі

Әдеби тілдің нормасын жетілдіруде бейберекет қолданылып жүрген жарыспалы сөздер мен жергілікті ерекшеліктердің әдеби нұсқасын негіз етіп, өзгелерін мерзімді баспа сөзде, әсіресе, публицистикалық, ресми, ғылыми стильдердеорынсыз қолданудан бойды аулақ салу дұрыс деп табылды.
1963 жылы жарық көрген "Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде" кейбір алақұлалық, кемшіліктер кеткені ескеріліп, оны түзетіп, қайта бастыру ұсынылды. Сол секілдіерминология, орфография, пунктуация, тіл мәдениетіменбайланысты оқу құралдарын, анықтамалар, мақалажинақ-тарын шығарып отыру қажет деп табылды. Бұлардан басқада практикалық шаралар ұсынылды.
Конференция ұсыныстарын іске асыру мақсатында Ғылым Академиясы мен басқа да тиісті орындар тарапынан біраз жұмыстар істелді. Атап айтқанда, 1968 жылы "Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі" толықтырылып, түзетіліп қайта басылып шығарылды. Тіл білімі институты жанынан Терминология және Ономастика, Тіл мәдениеті бөлімдері құрылып, тіл мәдениетіне, терминология теориясына қатысты зерттеулер жүргізіліп, бірнеше монографиялар, ғылыми жинақтар жарық көрді. Қазақ тілі мен әдебиетінің өзекті мәселелерін сөз ететін "Қазақ тілі мен әдебиеті" журналы дүниеге келді, Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарла-рының филология сериясы қоғамдық ғылымдардан бөлініп, өз алдына отау тікті. Сөйтіп, баспасөздегі тіл мәдениетіне арналған конференция әдеби тіліміздің келелі мәселелерін күн тәртібіне қойып, олардың бірте-бірте шешілуінде белгілі дәрежеде рөл атқарған, баспасөздегі жазу мәдениетін арттыруда едәуір үлес қосқан игілікті шара болды.
50-80 жылдардағы баспасөздің қазақша публицистика (көсем сөз) стилін жетілдіруде ғана емес, қазақ әдеби тіліміздің қандай деңгейде екенін көрсетуде де тигізер пайдасы үлкен.
Соғыс жылдарындағы еліміздің батыс аудандарынан Қазақстанға көптеген зауыт, фабрикаларды, әр түрлі кәсіпорындар мен ғылыми зерттеу мекемелерін көшіру, соғыстан кейінгі республикада бүкіл одақтық құрылыстар салу, ақырында тың және тыңайған жерлерді игеру науқаны кезінде орыс тілді өзге ұлт өкілдерінің көптеп келуі Қазақстандағы де-мографиялық ахуалды кұрт өзгертіп жіберді. Мәселен, 1939 жылы бүкілодақтық санақта республика халқының 38 пайызын құраған қазақ саны 1959 жылғы санақта 29,8 пайызға бірақ кеміді, сөйтіп ол өз отанында азшылық болып қалды. Осы өзгерістермен байланысты орысша оқытатын мектептер саны да жедел өсті. Соғыс кезінде Мәскеу, Ленинград сияқты ірі ғылым орталықтарынан көшірілген ғылыми мекемелерде істейтін атақты ғалымдар республикадан ғылым ошақтарын ашып, өз ғылыми мектептерін қалыптастырып, ғылыми кадрлар даярлай бастады. Ғылымға келген жас ғалымдар кейін Мәскеу, Ленинград, Киев, Новосібір сияқты ғылыми орталықтардан аспирантура бітіріп, өз жұмыстарын орыс тілінде жазып, сол қалаларда қорғады. Сондықтан техника, жаратылыстану ғылым салалары бойынша жазылған еңбектер түгелдей орыс тілінде болды. Мұның езі 1920-1930 жыл-дары басталған жоғарыдағы пәндерден ана тілінде оқулықтар жазу, ғылыми-кепшілік әдебиеттер шығару үрдісінің бірденақ тоқталуына әкеліп соқтырды. Орта мектептің математика, физика, химия, биология пәндерінің оқулықтары орыс тіліндегі оқулықтардың сапасыз аудармасы ғана болды, тіпті тарих оқулықтарына дейін орыс мектебі оқулықтарын қайталады, онда Қазақстан туралы, қазақ халқы туралы мардымды ештеңе айтылмады. Ал жоғары мектеп оқулық-тарының көпшілігі тек орыс тілінде ғана болатын.
1946 жылы Республика Ғылым Академиясы ашылып, ғылыми зерттеу мекемелерінің саны көбейгенімен, тіл және әдебиет, тарих сияқты бірер институт болмаса, басқаларында ғылыми зерттеу жұмыстары түгелдей орыс тілінде жүргізілді. 1960-1970 жылдары ғылымға келген жастардың көпшілігі мектепті орысша бітіргендер еді, олар аспирантура, докторантураларды Мәскеу, Ленинград, Киев, Новосібір сияқты қалаларда бітіріп, сондағы ғалымдардың жетекшілігімен диссертация қорғады, ғылыми жұмыс жүргізді. Оның үстіне жоғары аттестациялық комиссия тарапынан диссертациялардың тек орыс тілінде жазылуын талап ету де ана тілінде ғылым тілінің дамуына кері әсерін тигізді. Жаратылыстану, техника, медицина ғылымдары өз алдына, қоғамдық ғылымдар, оның ішінде қазақ тілі мен әдебиеті мамандықтарынан да диссертацияның тек орыс тілінде жазылуы талап етілді.
М.Әуезов әдеби тілді үнемі жетілдіріп отыруда әртүрлі жаңа атаулар мен терминдердің дұрыс қалыптасуына көп көңіл бөлу қажеттігін өзінің ғылыми жұмыстарында айтып отырған. Ғылымның әртүрлі саласынан екі тілді терминологиялық сөздіктер көбірек және сапалы құрастырылса, олардағы атаулардың әдеби тілімізге тез сіңіп, қалыптасып кететіндігін жақсы түсінген. Сонымен бірге қазақша ғылым тілін жасау үшін әртүрлі ғылым салаларындағы зерттеулерді, диссертацияны қазақ тілінде жазудың қажеттігін кезінде былай деп көрсеткен: "Қазақ совет әдебиет тілі баю үшін бүгінгі сан сала ғылымда еңбек етіп жүрген қазақ ғалымдары өздерінің еңбектерін орыс тілімен қатар, қазақ тілінде де түсінікті, көркем етіп жазып, бастыратын болуы шарт... Жұртшылыққа қазақтан шыққан инженерлер, дәрігерлер, биологтар, математиктер өз еңбектерін ез халқы тілінде жазып таратпауын немен ақтауға болады?
Ал біздің бүгінгі әдебиет тіліміз байығанда, сол ғылым, техниканың бар саласындағы ұғым, түсініктер, атаулар мол-молынан кіретіндіктен байиды дейміз. Ендеше, сол сөздерді, сол ғылымдарға байланысты тіл, орам шеберліктерді, осы ғылымдардың өз мамандарынан артық, қазақ тілінде айтып бере алатын шеберлерді, қайраткерлерді бір жақтан қарызға сұрап аламыз ба? ... Олай болса, қазақтан шыққан тарихшылар ... қазақ халқына ез тілдерінде ... еңбектерін жазбауға бола ма?
Қайта олардың кейбір диссертациялық еңбектерін, еңалдымен, қазақ тілінде жазуды шарт етіп қою да, анық орынды орайлы шараның бірі болар еді".
¥лт тілін, әдебиетін, тарихын зерттеуші ғалымдардың өзі одақ көлемінде "танымал" болу үшін өз кітаптары мен монографияларын орыс тілінде жазуды әдетке айналдырды. Мәселен, 1971 жылы "Ғылым" баспасынан жарық көрген 101 кітаптың тек 5 ғана қазақ тілінде жазылыпты. Бұл жағдай он жыл өткенде (1981 ж.) сол күйінде қалған екен. 1981 жылғы баспа жоспарына 160 кітап енгізілген болса, соның тек 15 ғана қазақ тілінде екен, олар да, негізінен, тіл мен әдебиеттен. Республикадағы ғылыми әдебиеттерді басып
шығаратын баспаның атауы да 1980 жылдардың аяғына дейін "Наука" деп аталып келді. Академияның, оның бөлімшелері мен институттарының әр түрлі дәрежедегі жиналыстары орыс тілінде өтетін.
60-70 жылдардағы сөздіктердегі ұлттық және шетелдік сөздер үлесін салыстыра зерттеген жас ғалым С.Н.Жетпісов химия-металлургия саласының 90 пайызы, математика саласының 80 пайызы шетелдік сөздерден тұратынын жазды, және бұл жайт жаратылыстану, техника салаларымен ғана шектеліп қалмай, сол кезге дейін қолданылып келген төл сөздері жетіпартыларлық ондаған кәсіптік салалар мен қоғамдық ғылымдарға да толық түрде қатысты болды.
Бұл жағдайдың орын алуы, біріншіден, халықаралық терминді атына қарапақ, балама іздемей ала беруге әрбір ресми, ғылыми, техникалық ақпарат тасымалдаушысы болып табылатын сөзді, сөздік-таңбаны одақ бойынша стадар-ттау "қажеттілігі" әсер етсе, екіншіден, мұндай терминдерді қазақшалау асыра сілтеу, артық кеткендік деген байбалам-нан бойды аулақ ұстап, көп ойланбай-ақ әрі дайын, әрі жұмыстың жеңілін таңдаудан да болды. Жазылған еңбектің көпшілік халыққа түсініктілігінен гөрі сала мамандарының талғамына сай келуі көбірек негізге алынды.
Мүның бәрі айналып келгенде, қазақ әдеби тілінің ғылыми стилінің дамуын бірнеше ондаған жылға тежегені мәлім. Ұлт тілінде ғылыми стильді қалыптастырудың, дамытудың басты жолы - ұлт тілі негізінде терминдер жасау, бір кездері ойланбастан алынып кеткен орыс тілінен не орыс тілі арқылы енген терминдердің қазақша баламаларын табу. Бұл тұрғыда Ахмет Байтүрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының 1920-1930 жылдардағы ұлт тілінде ғылым терминдерін қалыптастырудағы сіңірген еңбектері үшан теңіз екені белгілі. Алайда, өкінішке орай,1940-шы жылдардан бастап бүл үрдіс өз жалғасын таппады, керісінше, сол жыл-дардағы қазақша баламасы табылған көптеген терминдердің орысша варианттары қайтадан қалпына келтірілді.
себеп болған жағдай, біріншіден, үлт тілдеріндегі термин қабылдау проблемасын орталықтағы түрколог мамандардың өз бақылауларына алып, ұлт тілінде термин жасауға ұмтылушылықты "туристік құбылыс" деп айыптауында болса, екіншіден, республикадағы техника, жаратылы-стану, математика саласындағы мамандардың көпшілігі кезінде орыс мектебін, орысшажоғары мектеп бітіргендер болғандықтан және өз еңбектерін орыс тілінде жазғандықтан, қазақша термин жасауға, орыс терминдерінің қазақша баламаларын іздеуге мүдделі әрі аса ынталы болған да жоқ. Ал қоғамдық өмірге қатысты терминдерге келсек, мерзімді баспасөз беттеріне орталықтан келіп түскен ресми материалдарды (қаулы-қарар, үкімет, партия басшыларының сөздерін) табанда аударып басу кезінде кездескен термин сөздердің қазақша баламаларын іздестіріп, сараптап отыруға уақыттары да, мүмкіндіктері де болмағандықтан, көп жағдайда, сол орыс тіліндегі даяр күйінде ала салуға мәжбүр болды.
Осы жағдайлар қазақ тіліндегі терминдердің арасалмағын орыс тілі пайдасына түпкілікті өзгертіп жіберді. Акаде-мик Ә.Қайдаридың бұдан 10 жылдай бұрынғы шамамен есептеуі бойынша, қазақ тіліне орыс тілінен не орыс тілі арқылы енген интернационалдық терминдер барлық терминдердің 70 пайызын, ал қазақ тілі негізінде жасалған терминдер 30 пайызын құрайды екен. Бұған, мәселен, техника ғылымдары саласынан жасалған терминдік сөздіктің дерегі толық дәлел бола алады.
1959 жылы жарық керген "Металлургия өнеркәсібі терминдерінің қысқаша орысша-қазақша сөздігінің" алғашқы 50 бетін санағанымызда ондағы 1075 сөздің 233-і таза орыс тіліндегі тұлғасында алынған да, 581-і орысша-қазақша аралас жасалған, ал 261-і ғана қазақша терминдер екен. Аралас дегендердің де негізгі сөзі - орыс сөздері болып келеді. Мысалы, дайындау цехы (заготовительный цех), бадиялап тиеу (загрузка бадейная), темір бетон (железный бетон), күміс амальгамасы (амальгама серебра) т.т. Сондықтан бұларды да орысша терминдерге қосуға болады. Сонда шамамен 80 пайызы орысша терминдер де, қалған 20 пайызы таза қазақша терминдер болып шығады.Термин саласындағы жұмысты ұйымдастырушы да, сараптап кабылдаушы да - мемлекеттік терминология комиссиясы десек, бұл органның жұмысының нәтижесін де мардымды деуге келе бермейтін тәрізді.
Қазақ тілінде терминдер жасау мен тұрақтандыру үшін 1933 жылы Қазақ ССР Халық ағарту комиссариаты жанынан құрылған бұл комиссия алғашқы 3-4 жылда бұл бағьл та едәуір жұмыс тындырды. Комиссия сол жылдары 4 "Бюллетень" шығарып, онда терминком бекіткен терминдер
жарияланып тұрды. Алғаш рет ғылым саласынан терминологиялық сөздіктер шыға бастады. 1936 жылы "Атаулар сөзді жарық көрді. Алайда елдегі саяси зобалаңның, соғыс жаі дайының әсерінен 1937 жылдан 1945 жылға дейінгі мерзімде мемлекеттік терминком жұмысы мүлдем тоқталып қалды.
Қазақ ССР Халық комиссарлары Советінің 1945 жл ғы 8 ақпандағы қаулысымен Мемлекеттік терминологш лық комиссия үкімет жанынан қайта құрылды, Мемлекетті терминкомның жаңа ережесі бекітілді. Ол ереже бойынша Мемлекеттік терминком экономиканың, ғылымның, техниканың, мәдениеттің барлық салалары бойынша қазақ тілінің терминологиялық лексикасы жөніндегі ғылыми қызметке жалпы басшылықты және бекітілген терминдер мен номенклатуралардың практикада қолданылуын бақылауды жүзеге асырушы орган болып табылды.
Мемлекеттік терминология комиссиясының қолдауымен 1948-1949 жылдары математика, физика, тарих, биология т.б. ғылым салаларына арналған екі томдық "Терминология сөздігі" басылып шықты. Бұл жұмыстың одан әрі жандануына 1957 жылы қабылданған Қазақ ССР Ғылым Академиясы Президиумының қаулысы ықпал етті. Осы қаулы бойынша академия жүйесіндегі барлық институттарға терминология және түсіндірме сөздіктер жасау жүктелді. Соның нәти-жесінде 1959-62 жылдар арасында 22 ғылым саласынан 15 орысша-қазақша терминологиялық сөздік жарық көрді. Тіл білімі институты жанынан терминология бөлімі құрылды, бұл бөлім Мемлекеттік терминкомның жүйелі жұмыс істеуіне, әр ғылым саласынан жасалған сөздіктерге бағыт-бағдар беруде мұрындық болды. Осы түста термин алудағы жіберілген екі түрлі қателіктер сарапқа салынып, одан белгілі бір қорытынды шығару мәселесі күн тәртібіне қойылды. Оның бірі - шетел немесе орыс тілі сөздерін (ұғымдарды) болғанда да қазақша беруге тырысушылық, екіншісі - шетел, орыс сөздерін аудармай, балама іздемей, сол күйінде орынды-орынсыз қолдануға тырысушылық. Бұл екі ұшқарылық та баспасөз бетінде қатаң сынға алынып, шетел сөздерінің қазақша баламасы жоқ болған жағдайда ғана оларды пайдалану, ал баламасы болған жағдайда, олардың қазақ-шасын алу немесе қазақ тілі нормаларына сәйкес жаңа сөз жасау (промышленность - өнеркәсіп, изобретение - өнертабыс т.т.) ұсынылды.
Сондай-ақ бұл тұстағы термин жасау, қолдану тәжірибесінде сөздерді белглі бір ұғымдарға сай саралап қолдану тәсілі де жүзеге асты (ғылым - наука, ілім - учение; өкіл -представитель, уәкіл - уполномоченный т.т.). Мерзімді баспасөз осы сияқты көптеген жаңа сөздердің жасалуына, тара-луына жәрдемші болуымен қатар, олардың сараланып қолдануларына да жетекші болды.
1959-1963 жылдары "Ғылым" баспасынан жалпы көлемі 160 баспатабақты қүрайтын бірсыпыра ғылым салалары бойынша 12 кітаптан түратын орысша-қазақша терминологиялық сөздіктер жарыққа шықты. Алайда бұл сөздіктерде қамтылған терминдердің бәрі Мемлекеттік терминкомда бекітілген терминдер емес, бұлар, көбінесе, қүрастырушылардың тапқан қазақша баламалары не жергілікті халық қолданысындағы атаулар.
Мемлекеттус терминологиялық комиссия әр кезде әр қалай жұмыс істеді. Оның құрамы әр саладағы мамандардан гөрі мекеме, министрлік басшылары және жұрналшылар болып келді. Сондықтан терминком мәжілістері жүйелі өтіп тұра алмады. Мәселен, 1972-1981 жылдар аралығында (10 жылда) 65 мәжіліс өткізіліп, онда 3 мыңдай термин бекітіліпті (әр мәжілісте орташа 45 терминнен келеді). Қазақ тілінде терминологиялық лексика шамамен 100 мыңдай десек, бекітілген 3 мың термин соның 3-ақ пайызын құрайды. Сонда Мемлекеттік терминология комиссиясы алдында қанша жұмыс тұрғанын көзге елестету қиын. Оның үстіне бекітілген терминдердің қолдануын бақылау мүлдем іске аспай келеді, өйткені комиссия құрамы мен статусы жиі өзгеріп отырады.
Ғылым тілінің, ғылыми стильдің жағдайы осындай болса, ресми іс қағаздары стилінің жағдайы бүдан да мүшкіл еді.Қазақстандағы жоғарыда айтылған, 1950 жылдардан басталған демографиялық саясаттың әсері республикада іс қағаздарын жүргізуге де салқынын мықтап тигізді.
Тың игеруге байланысты көптеген аймақтарда қазақтар халықтың 9-10 процентін құрайтын болды. Олардың шамамен жартысы өз тілін білмейді не шала біледі деп айтуға болады. Сондықтан ол жерлерде іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу туралы сөз болуы мүмкін емес еді. Тіпті негізінен жергілікті ұлт уәкілдері тұратын аймақтарда да 1960-1980 жылдары ресми құжаттар мен іс қағаздары біртіндеп орыс тіліне түгелдей көшіп болды. Іс қағаздарын (анықтама, куәлік, хаттама, есеп-хисаб т.т.) қазақ тілінде жүргізетін республика бойынша ондаған аудандар ғана қалды, оларда облысқа жазатын қатынас қағаздарын, тапсыратын есеп, мәліметгерін орысша тапсыруға тиісті болды. Жоғары орындардан (республика, облыс деңгейінен) шығатын қаулы-қарарлар, жарлық-бұйрықтар, нұсқаулықтардың баршасы әуелі орысша даярланып, кейін қазақ тіліне аударылатын болды. Мұның өзі кейде аударманың сапасының нашарлығы салдарынан жергілікті жерлерге түсінбейтіндей қасаңдап жететін еді, сон-дықтан көбіне-көп орысша нұсқасы басшылыққа алынып жүрді.
Сонымен қазақ тілінде іс жүргізу жұмысы жиырмасыншы жылдары қолға алынса да, бұл шаруа ашаршылық, тәргілеу, қуғын-сүргін кезеңі, Ұлы Отан соғысы, тың игеру және де ең бастысы - орталықтан жүргізілген орыстандыру саясатымен байланысты аяқсыз қалды. Кейін, 1957 жылы, республика Министрлер Кеңесі қазақ тілінде іс жүргізу туралы шешім қабылдады. Алғашында бұл іс қызу қолға алынса да, солақай саясаттың ықпалы тиіп, бірте-бірте бәсеңси бастап, жетпісінші, сексенінші жылдары мүлде саябырсып қалды.
Тіліміздің мемлекеттік мәртебе алғанына он шақты жыл болып қалды. Қазақ тілін қоғамдық өміріміздің барлық саласына батылырақ енгізу - үлкен мемлекеттік маңызы бар іске айналып отыр. Әлі күнге от басы, ошақ қасында, әулет арасында, әрі кетсе баспасөз, көркем әдебиет шеңберінде ғана қалған тіліміздің күрмеуі - ғылым, мәдениет, саяси-әлеу-меттік, дипломатия саласында сөйлету, дамыту - қазіргі таңда алдымызда тұрған үлкен міндет.
Әдеби тілдің дамуы қоғамдық құрылыстың, оның экономикалық жүйесі мен негізгі саяси ұстанымдарының өзгеруімен, қоғамның ана тіліне деген көзқарастарымен тығыз байланысты десек, ғасырдың соңғы он жылдығы қазақ қоғамының тарихында дүбірлі оқиғаларға толы жылдар болды.
Жетпіс жыл бойы таптық идеология мен ұжымдық шаруашылыққа негізделген кеңестік империяның өз ішінен ши шығып, өз-өзінен ыдырауы, соның нәтижесінде бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы XX ғасырдың аса ірі өзгерісі еді. Сол мемлекеттердің бірі ретінде Қазақстанның өз егемендігін жариялауы оның бүкіл болмысын - саяси құрылысын, экономикасын, мәдени емірі мен салт-санасын түбірлі өзгерістерге ұшыратты.
Ана тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы, оның үкімет тарапынан қамқорлыққа алынуы - бүгінгі өміріміздегі жаңа үрдістердің бірі.
Еліміздің егемендік алуынан сәл бұрын қайта құру, жариялылық кезеңінде-ақ қоғамдық пікір ескеріліп, 1989 жылы Тіл туралы заң қабылданғаны белгілі. Ол заң өз кезінде ана тіліміздің қолданыс аясын кеңейтуде елеулі қызмет атқарды. Халықтың рухын көтеріп, санасын оятты. Жер-жерде қазақ тілі қоғамдары құрылып, олар қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейту мақсатында едәуір жұмыстар істеді. Қазақ балабақшалары, қазақ мектептері көбейді, барлық жоғары оқу орындарында қазақ бөлімдері ашылды, орыс тілді топтарда қазақ тілі пән ретінде жүргізіле бастады.