Шығыс Рим империясы

Шығыс Рим империясы, Византия империясы деген атпен 1453 жылға дейін омір сұрді, бұл христиандық бағыттағы грек мәдениетінің заңды жалғасы болды. Ал Батыс Рим империясы германдықтардыц соққысынан 476 ж. қүлады. Бүл жыл тарихта Ежелгі дүниенің соңғы, ал орта ғасыр деп аталатын жаңа тари-хи дәуірдің бастамасы болды, сөйтіп мәдениет тарихының тағы да бір жаңа беті ашылды.
Орта ғасырлар — эллиндік-классикалық мәдениеттің қүлдырау шегіне жетіп, ал одан кейін оның жаңа заманда қайта түлеу кезеңімен сәйкес келетін, үзаққа созылған біртұтас мәдени дәуірді қамтиды. Орта ғасырлар мәдениетінің қайнар бүлағы — «романдық бастаудан» нәр алатын Батыс Рим империясының мәде-ни дәстүрлері болып саналады. Олар қүқық, ғылым мен өнер, философия, жоғары қүқықтық мәдениет, христиан діні және т.б. Бүл мәдени дәстүрлер римдіктердің «варварлармен» күресі кезеңінде теревдей түсіп, Батыс Еуропаның пүтқа табынушы көпте-ген тайпаларының мәдени өмірінде өз жалғасын тапты. Мүндай мәдени тоғысулар Батыс Еуропалық ортағасырлар мәдениетінің қалыптасып одан әрі дамуына даңғыл жол ашып берді. Мәдени-еттанушы ғалымдар көне заманнан бастап жаңа заманға дейін со-зылатын уақыт шеңберін ортағасырлар деп атайды. Бүл тарихи кезең бір мың жылдан астам уақытты қамтиды, яғни V ғасырдан бастап XV ғасырға дейін созылады. «Орта ғасырлар» деген термин алғаш рет Италияда Қайта өрлеу дәуірінде пайда болған. Итальян гуманистері бүл терминді бір жағынан «ежелгі дүние» мен «жаңа заманныц» ара жігін анықтау үшін де қодданған. «Орта ғасырлар» терминінің сол бір тарихи кезеңде қалыптасқан мағынасы біздің заманымьпда да өз мөнін жойған жоқ.
Мыцжылдық «Орта ғасырлар» дәуірі негізінен үш кезеңнен түрады. Бірішні, «Басгапқы Орта ғасырлар кезеңі» — дәуір бас-тауынан басталып — X—XI ғасырға дейін созылады; екінші, Жоғарғы (классикалық) кезең — XI ғ. мен XIV ғ.; ал үшінші, «Кейінгі орта ғасырлар кезеңі» — XIV ғ. және XV ғ. аралықта-рын қамтиды.
150 і
Бастапқы орта ғасырлар кезеңі — Еуропада буырқанған, орі мәнді процестерге толы сындарлы кезең болды. Бүл тарихи өзгерістер, ең бірінші кезекте біздің заманымыздың екінші ғасы-рынан бастап-ақ Рим империясын шапқыншылық әрекеттерімен мазалай бастаған варварлардың («варда» — сақал деген сөзінен шыққан) жойқын шапқыншылықтарымен тығыз байланысты болды. Бүл қақтығыстар Рим империясының 476 ж. қүлауымен аяқталды. Варварлардың жеңісі римдік региондарды жай ғана жеңу емес еді. Ендігі жерде тарихтың жаңа беті басталып, көне қоғамдағы абыржушылық пен бей-берекетсіздік одан әрі кү-шейе түсті.
Жаңа батыс еуропалықтар Рим империясының мемлекеттік дініне айналған христиан дінін қабылдады. Сөйтіп, Рим импе-риясының барлық жерінде қалыптасқан пүтқа табынушылық-ты жаңа дін біртіндеп ығыстыра бастады және бүл процесс Рим империясы қүлағаннан кейін де толастамады. Бүл жағдай — Батыс Еуропадағы Бастапқы орта ғасырлар кезеңінің бет-бейнесін айқындаған маңызды тарихи процесс болды.
Осы бір тарихи кезеңдегі ерекше жағдай — бүрынғы Рим им-периясының территориясында «варварлардың» жаңа мемлекеттік қүрылымдарының қалыптасуы болып табылады. Шындығына келетін болсақ, сансыз гот, франк және т.б. тайпаларды «тағы-лар» деп айтуға да болмайтын сияқты, өйткені дәл осы кезеңде олардың көпшілігінде мемлекеттік қүрылыс белгілері айқын-далған болатын. Олар сонымен қатар әскери демократия принциптерін жетік меңгерді, егіншілікпен, қол өнермен, метал-лургиямен шүғылданды. Тайпа көсемдері өздерін корольдер, герцогтер және т.б. деп жариялады. Мысалы, франктердің королі Үлы Карл 800 жылы бүкіл батыс еуропалық елдердің импера-торы деп жарияланды. Қазіргі Францияны, Германияны, Бельгия-ны, Голландияны, Солтүстік Италияны, Солтүстік Испания-ны өзіне қосып орта ғасырлық бірінші зор империя қүрған Үлы Карлдың тарихи күресінде адам қаны көп төгілді. Үлы Карл билік қүрған кезеңді кейде «королингтік қайта дәуірлеу кезеңі» деп те атайды. Мүндай атақтың берілуінің себебі, Карл импе-риясының ежелгі Рим мәдениетін жандандыруға бағытталғап шараларынан болса керек. Ерекше атап өтетін бір жәйт, Үлы Карл ағарту ісінің қажеттілігін түсінген және оны дүрыс жолға қоюға тырысқан көрнекті түлға болған. Ол өзі бас болып негізін қалаған мектепте оның үлдарымен бірге ақсұйек бала-лары түрлі ғылым салаларын, оның ішінде риториканы, поэзия-ны, диалектиканы, астрономияны және т.б. оқып үйренді.
151
III.
Кейіннен, яғни 900 жылы қасиетті Рим империясының сан-сыз графтықтарға, герцогтықтарға, епископтықтарға, аббатық-тарға бөлініп кетті де, қоғамда бей-берекетсіздік туды. Олар-дың билеушілері өздерін тәуелсіз қожайындар санап, импера-торларға да, корольдерге де бағынуды қажет деп санамады. Бірақ, елдің бірлігіне нұқсан келтіретін мұндай келеңсіз көріністерге қарамастан, мемлекеттік құрылымдардың қалыптасу процестері одан кейінгі кезеңдерде де тоқтамады. Әрине, ғасырлар бойы талай аласапыранды басынан кешірген, тонаушылық пен басқын-шылық орын алған мұндай мемлекетте экономикалық және мәдени дамуға нұқсан келетінін ешкім де жоққа шығара алмас. Ал бұл жағдайлар, өкінішке орай, Бастапқы Орта ғасырлар кезеңінің өзіне төн ерекшелігі болды.
Бірақ, классикалық дәуірде орта ғасырлық Еуропа бұл қиын-дықтарды жеңе отырып, қайтадан жаңғыра бастады. X ғ. бастап феодализм заңдары бойынша жүзеге асырылған ынтымақтас-тықтың нәтижесінде ірі мемлекеттік құрылымдар құрылды және қуатты армияларды жинақтауға мүмкіндік туды. Осы сияқты қоғамдық өмірде жүзеге асырылған шаралар, мәдениеттің алға басуына қолайлы жағдайлар туғызды. Қалыптасқан біршама түрақтылық қалалардың көркейіп, жалпы еуропалық эконо-миканың дамуына қолайлы жағдайлар жасады. Батыс Еуропа-ның саяси-мәдени өмірі түбегейлі өзгерістерге үшырады, қоғам варварлық сипатынан айырылып, қалаларда рухани өмір гүл-дене бастадьцРим империясына қарағанда еуропалық бірлестік түтастай алғанда әлдеқайда бай, әрі өркениетті болып шықты. Мүндай мәдени алға басушылық христиан дінімен, христиан шіркеуімен тығыз байланысты болды, өйткені мемлекет дінге арқа сүйеді. Өз кезегінде христиан шіркеуі де өз үйымдарын нығайтып, христиан дінін жан-жақты жетілдіре берді. Ежелгі Римнің және бүрынғы варварлық тайпалардың мәдени-коркемдік дәстүрлерін дамытып, жетілдірудің арқасында роман-дық жәнс одан кейін жасампаз гоідкалық стильдер қалыптас-ты. Сойтіп, онердің театр, музыка, әдебиет, сәулет өнері, кескіндсмс, мүсін өнері сияқты салалары жаңа түр, жаңа маз-мүнға ис болды. Дәл осы кезеңде француздардың алғашқы үлы поэтикалык, шығармасы — «Роланд туралы жыр (XII ғ.)» шыға-рылды. Дүпиежүзілік одебиеттің асыл мүрасына айналған бүл тамаша туывдыда рьщарлық ерліктер барынша мадақталып, монархқа вассалдык, доріптелді. Батыс еуропалық ғалымдардың ежелгі гректер мси >ллиндік философтардың, әсіресе Аристотельдің ғылыми епбсктер мен танысуы — ғылым жолын-
152
дағы табанды ізденістердің бастамасы болды. Соның нәтижесшдс орта ғасырлық философиялық үлы жүйе — схоластика пайда болды.
Кейінгі орта ғасырлар дәуірінде классикалық кезеңнен бас-талған еуропалық мәдениеттің қалыптасу процесі одан әрі жал-ғасты, бірақ оның даму барысында толып жатқан қиындықтар мен кедергілер кездесіп отырды. Тек XIV—XV ғасырлардың ара-лығында ғана Батыс Еуропа бірнеше апатты аштық жылдарын бастан кешірді. Бубондық сүзек («Қара елім») сияқты эпиде-миялардың салдарынан халық жаппай қырғынға үшырап отыр-ды, ал мүндай қасіретті жағдайлар өз кезегінде мәдениеттің да-муына өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Үзаққа созылған жүз жылдық соғыста халық әбден титықтап, мәдениеттің дамуы тежелді. Бірақ, дәл осындай сындарлы кезеңде де қалалар өркен-деп, ауыл шаруашылығы мен сауда, қолөнер үдайы даму үстінде болды. Рухани өмірдің жандануына, ғылымның, өнердің, фи-лософияның және т.б. жаңа арнамен дамуына қолайлы жағдай-лар туды. Мүндай алға басушылықтық көптеген көріністері, әсіресе Италияда байқалды. Сондықтан да болар, Италия үлы мәдени төңкеріс — Ренессанс мәдениетінің орталығы болды.
2.4.1. Христиандъщ сана — ортагасырлъщ ділдіц (менталитеттіц) негізі
Ортағасырлық мәдениеттің басты ерекшелігі — мәдениеттің діннің ықпалында болуында, яғни христиан діні мен христиан шіркеуінің қоғамда ерекше рөл атқаруында. Рим империясы қүлағаннан кейінгі мәдениеттің жаппай қүлдырау процесі етек алған жағдайда, діни шіркеулер Еуропа елдері үшін жалғыз әлеуметтік институт болып қалды. Христиан шіркеулері үстемдік етуші саяси институт болуымен қатар, адамдар сана-сына да мейлінше ықпал етті. Өмірдің қиын жағдайында қор-шаған дүние туралы білімнің шектеулі болуы, тіпті оған қол жете бермейтіндей жағдай орын алған кезде христиан діні — халыққа дүние женінде, онда үстемдік ететін күштер мен зац дар жайында біртүтас білімдер жүйесін үсынды. Бүл тарихи дәуірде шіркеу соборларында христиандық діни-уағыздардың басты қағидалары — сенім-белгілері қабылдана бастады. Бүл қағидаларды барлық христиандар орындауға міндетті деп жария-ланды. Христиандық ілімнің негізі — Иисус Христостың тірілгеніне, о дүниедегілердің тірілетін