Экологиялық бақылау.

12 –ші тақырыб
қоршаған орта мен экологиялық
сараптаудың бағалау ықпалы.
Экологиялық бақылау.
Қазақстанда соңғы ғасырдың 80-ші жылдардаң 2-ші жартысында қоршаған орта мен тұрғындардың денсаулығын (ОВОС) бағалаудың жүйелі ықпалы дами бастады. Негізгі нормативті құжат қоғамдық қатынастарды реттейтін “Қазақстан Республикасындағы ОВОС жүргізу ережелердің уақытша құралы” Қазақстан Республикасында 1993 жылы желтоқсанда ресми емес түрде экология және биоресурстар Министрлігімен қабылданған және бекітілген.
Бүгінгі күнде ОВОС жоба алдында міндетті және ажырағысыз құжат болып табылады. ОВОС процедурасы шаруашылық қызмет жүргізуде шешім қабылдау және дайындау кезінде ұсынылады. ОВОС істелген құралдары (пункт 4.1.) берілген процедураларға және шаруашылық қызметін жоспарлаудың түрлеріне барлық шарттарды бекітеді. Практикада ОВОС процедурасы экономикалық мінездеменің себебі бойынша тек қана үлкен объектілерді жүзеге асырады, мұнда тапсырыскер берілген жұмысты төлеу қабілеті болса.
ОВОС жүргізілетін процедуралар қоғамның қатысуымен тұрғындардың қызығушылығы құқықтық құжаттармен бекітілуі керек. Қоғамның бастапқы ақпарат (қорытын) қатынасындағы уақытын, ақпарат жайындағы (ақпара) қатынастар, ОВОС процедурасындағы басқа және жалпы қатынастардың уақыты женке кезеңдерге анықталған шарттар бекітілмеген. Бұл берілген процедураға қоғамның қатысуы да кіреді. “қоғамға барлық кезеңдегі жобалардың ақпараты қолайлы болу туралы” жалпы принципі мен тапсырыскердің міндеті қоғаммен байланыстыболуын қамтамассыз ету және қоғамның қатысуына нақты механизмді қалыптастырмайды. Ашық сұрақ туындайды, кім түсінікті ақпаратты қамтамасыз ету керек – мемлекеттік ұйым немесе шаруашылық қызметінің басшысы.
Жалпы шаруашылық жобалардың шешімдері қабылдауда ОВОС мақсаты мен орны анықталмаған болып қалады. Мағыналық деңгейде ол жобалау құжаттарының тарауы болып қалады да, мемлекеттік экологиялық сараптаудан (ЭС) ұсынады.
Өз қатарында ЭС экологиялық бақылаудың бір түрі, ол экологиялық қызметінің көз-қарасы бойынша (ЭР) әсерін жүзеге асыруға дейін қолданылады. Оның мақсаты ОС сапасының нормативіне сәйкес шаруашылық және басқа қызметіне қарай, экологиялық шарттарға сараптау объектісін жүзеге асыруын шаруашылық жобаларды және басқа қызметтерді жүзеге асыруға дейін, ОС-ке кері әсерінің ықпалы ескертуді анықтау болып табылады. ЭС қорғаныс ұйымында ОС байсалды қателерді жасаушыға көмектеседі және ОС жағдайына әсер ететін табиғи ресурстардан дайындау кезінде рациональды пайдалануды шешеді.
Қазақстанда экологиялық сараптау мемлекеттік және қоғамдық болып бөлінеді. Мемлекеттік ЭС қоршашан ортаны қорғау Министрлігімен жергілікті ұйымдармен жүргізіледі. Ол міндетті мінездеме табиғатты пайдалану бөлімінде және тұрғындардың денсаулығына ықпалының құқықтық, ұйымдық, шаруашылық шешімдерді алдынала орындайды, ЭС жүргізудің мемлекеттік нәтижесі қорытынды түрде ресімделеді, онда жаңа және басқа объектіні (жоба) жүзеге асыруын жіберу қорытындысы мазмұндалады. ЭС мемлекеттік нәтижесі оңтайландырмаған болса, онда жобаны жүзеге асыру, оларды мемлекеттік қаржыландыру, коммерциялық банк және басқа жекеменшіктің түріне байланысты қаржылық ұйымдардың мүмкіншілігі жоқ.
“Экологиялық сараптау туралы” заңның 4- ші тарауында қоғамның қатысудың мұндай формасы қоғамдық ЭС процедурасы қарастырылады. Ол мемлекеттік ЭС баламалы түде болып келеді және азамат топтардың белсенділігімен, қоғамдық бірлестіктер, тәуелсіз сараптау комиссиясының ғылыми ұйымы байынша жүргізіледі. Сонымен қатар, ЭС мемлекеттік нәтижесі ақпараттық және ұсынылған мінездемесі ғана емес, бұхара ақпараттық құралдарында мемлекеттік тіркелген және шығарылған ұсыныстары бойынша жүзеге асырылады.
ЭС тапсырыскері және басшысы мемлекеттік емес шаруашылық субъектілер мен мемлекеттік кәсіпорын ұйымдар бола алады. Тапсырыскердің міндетіне сараптау үшін керекті құжаттарды дайындау және ұсыну, оның ішінде ОС жағдайына экология- әлейметтік кешеннің және жоспарланған қызметтің экономикалық бағасының ықпалын көтерту, осы қызметтердің экологиялық салдарын ұсыну, мемлекеттік ұйымдармен бекітілген құжаттық келісімдер, ЭС мемлекеттік ұйымының сұраныстарына кіреді.
“Қоршаған ортаны қорғау ” заңына сәйекс қоршаған ортаны бақылау анықтамасы – бұл адамды қошаған табиғи ортаның жағдайын, құрылған дағдарыстық жағдайды ескерту, адам денсаулығына және тірі организмдерге зиян мен қауіпті тигізбеуді қадағалау.
Қоршаған ортаның бақылау жағдайы келесі негізгі процедураларды көрсетеді:
- қадағалау объектісін анықтау және зерттеу;
- қадағалау объектісіне ақпараттық модэль құру;
- өлшемдерді жоспарлау;
- өлшемдерді жүргізу;
- берілгенөлшеулерді басқару;
- қадағалау объектісінің жағдайын бағалау;
- қадағалау объектісінің жағдайының өзгеруін болжау;
- ақпаратты пайдалану түріне және жүзеге асыруды ұсыну.
Қазақстанда экологиялық бақылау (ЭБ) мемлекеттік және өндірістік болып бөлінеді.
Мемлекеттік ЭБ мемлекеттік ұйымдармен, ОС қорғаныс функцияларымен табиғатты пайдалануды басқарумен жүзеге асырылады және оған кіреді:
- ОС жағдайын және табиғи ресурстарды (ТР) оларға антропагенді көздердің ықпалын қадағалау;
- берілген объекітінің қадағалау жағдайын бағалау;
- олардың өзгерістерін болжау.
Қазіргі күнде Қазақстанда бірнеше автономиялық ведомстволық жүйелер және қызметтер бар, олар қоршаған ортаның жағдайын және табиғи ресурстарды қадағалауды жүзеге асырады, сонымен қатар соңғы берілген мәліметтерді өңдейді және зерттейді. Оларға жатады:
- су, жер, ауа, атмосферасы, биологиялық ресурстар және ООПТ бойынша МООС КР мемлекеттік бақылауға бағынады, мемлекеттік экологиялық сараптау және РГП “Казгидромет” қызметімен бекітілген;
- ауылшаруашылық министрлігінің орман және аң аулау комитеті, су ресурстар бойынша комитеті;
- жер ресурстары басқару бойынша мемлекеттік мекеме;
- денсаулық сақтау министрлігінің санитарлық – эпидемологиялық қызметі;
- энергетика және минералды ресурстар министрлігінің қоймаларды қорғау комитеті;
- төтенше жағдайлар бойынша мекемелер;
Ақпараттық көздеріне сәйкес қоршаған орта және табиғи ресурстар және жүйелік ақпараттық блоктарға бөлінген – атмосфералық ауа, үстірттік сулар, жер асты сулары, жер ресурстары, дамылдаушы өсімдігі, орман, балыө және аң аулау ресурстары.
“Қоршаған ортаны қорғау” заңында 2001 жылы өзгерістермен қосымшаларға сәйкес бақылау саласындағы үйлестіруші орны ҚР-ң қоршаған ортаны қорғау министрлігімен бекітілген. Сонымен, барлық мемлекеттік ұйымдарға заңмен бекітілген міндеттерді уақытында керекті ақпаратты ұсыну. Соңында, экологиялық ведомстволарға мемлекеттің бекітуімен методикалық басшалақ сұрақтары қоршаған ортаны бақылау жүйесі және табиғи ортасы ресурстардың мемлекеттік бірлігін республикалық деңгейде қызметті үйлестіру және жүзеге асыру.
Соңғы жылдары берілген проблеманы шешу үшін жұмыстар жүргізіледі. Сонымен қатар. 2001 жылы 27 маусымнан бастап № 885 “табиғи ресурстар және қоршаған ортаны бақылау біріккен мемлекеттік жүйені жүргізу және ұйым ережелер” бекітілген “табиғи ресурстар және қоршаған ортаны бақылауды біріккен мемлекеттік жүйенің бағдарламасын құрылуы” саласында өңдеу. Бірақ 2002 жылы тамызда минестерствоның қайта құрылу жұмыстардың өткізілуі су ресурстар бойынша комитет, орман және аң аулау шаруашылығы бойынша комитет МООС–қа бағынданбауын ЭМ мемлекеттік жүйесінің жоспарын құруға мүмкіндік бермеуіне ұшырады. Ең алдымен табиғи ресурстар және қоршаған ортаның жағдайы, адам денсаулығына әсері тура ақпараттарды қоғамға беруге мүмкіндік болмады.
Экологиялық бақылаудың басқа түрі - өндірістік табиғатта пайдаланушылар заңды тұлғалар жүзеге асырады. Қоршаған ортаның өндірістік бақылаудың мақсаты кәсіпорынның қоршаған ортаға әсері, өзгерістер, қауіпті, апатты жағдайлар туралы нақты ақпарат беру. Кәсіпорынның қоршаған ортаға әсерін тигізу туралы өндірістік бақылау және қорытынды мәліметтер мемлекеттік ұйымға беріледі. ЭМ бағдарламасы бойынша ақпаратты мерзімді түрде жинау және беру, ҚР қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жергілікті бөлімдерінде табиғатты пайдалану міндеті мен келісуі бойынша жүзеге асырылады. Өндірістік бақылаудың бағдарламасы келесі негізгі бөлімдерден тұрады:
- атмосфералық ауаны бақылау;
- су ресурстарын бақылау;
- топырақ, дер ресурстарды, тұтыну және өндірістің қалдықтарын бақылау;
- биологиялық ресурстарды бақылау;
- қоршаған ортаның ластану жағдайының мәліметтер қоры;
- экологиялық ақпаратты қабылдау және берудің құрамы, формасы, уақыты, мекен-жайы;
- қоршаған ортаның қазіргі ықпалын талдау, қоршаған ортаның жағдайын жақсарту бойынша болжамдық шаралар.
Өндіріс бақылауда тапсырманы шешу кезінде техникалық құралдарды қолдану госстандарттың ұйымының атестацияланған жабдықтары мен өлшеуіш құралдары ұсынылған болуы керек.
Табиғи ресурстардың адастрі жүйеленген мәліметтердің қорытындысы табиғи ресурстар түрінің сандық және сап