Структуралық лингвистика
Структуралық лингвистика . ХХ ғасырдың алғашқы жартысында келген лингвистикалық мектептердің ең көрнекті және кең тарағандарының бірі - структуралық лингвистика деп аталатын бағыт. Бұл мектеп салыстармалы тарихи тіл біліміне оның бұтағы жас граматикалық мектепке қарсы бағытта туып, қалыптасты.
Структуралық лингвитиканың немесе структуралық әдісінің дүниеге келушінің ішкі - сыртқы себептері бар. Ең негізгісі - ХХ ғ. Ғылымы дамуында пайда болған жаңа бағыт. ХІХ ғ. Ғылымының негізгі сипаты тәжірибе арқылы бақылаудан туған фактілерді есепке алу, сипаттау болса ХХ ғасыр ғылымы олардың өзіндік мәнінің ішкі заңдылықтарын, зерттеліп отырған объектінің құрылым ерекшелігі оны құрайтын элементтердің ара- қатынасын бір – брімен байланысын, бір – біріне енгізетін әсерлерін ашуға тырысады.
Үстіміздегі ғасырдың бас кезінен бастап философия, жаратылыстану әдебиеттану, тарих эстетика , психология, социология этнография сияқты бірсыпыра ғылымдарда өз мәнән шарттас, бірін - бірі тәуелі элементтерден тұрады, күрделі біртұтас құрылым деп санап оны осы тұрғыдан зерттеу табылда күшейтіледі. Бұл тіл біліміне де әсер етті. Сонымен бірге , жалпы ғылымның, оның жңа түрлері - кибернетиканың математикалық логиканың дамуы, электронды машиналардың пайда болуы оны тіл біліміне қолдану талабының болуы, тілдің практиканың қызметінің бірден - бірге күрделене түсуі структурамыз бағытының тууына себепші болады.
Структурализмнің туынан ішкі , таза лингвитикалық себептері де жоқ емес VIX дүниеге келген салыстырмалы - тарихы тіл білімі басты назарды тіл ьтуыстайықтарын ашу тілдің түп төркінін шыққан тегін сияқты мәселелерге аударуды да, нормативтік граматикаға жеткілікті мән бермеді оны тек оқулығы дәрежесінде ғана қалдырды. Тілдің өзіндік сияқты ішкі құрылысы қандай? Тілдің элементтер бір - бірімен қалай байланысады? Олардың байланысында қандай заңдылықтар бар? дегендер тәріздес сұрақтарға тұжырымды жауап болмады.
ХІХ ғ – ң аяқ кезінде қалыптасып едәуір беделге ие болған жас граматизм бағыты жемісті істері болғанымен тіл білімінің өрісін тарылтты.
Тілдік элементтердің бірлігіне тіл тұтастығын тануға «атомизм» концепциясы да кедергі болады. Логикалық талдау , теориялық терең тұжырымдар жасау, ғылыми бастракция дегендерге жас граматистер оншамән бермеді. Олардың берік ұстаған эмперикалық концепциялары А.А. Реформатский айқындай , «кім, тілдік материалды көп жинайды», деген спорттық жарыс туғызады.
Осындай оқулықтар ХХ ғасырдың бас кезінде айқындала түсті. Сөйтіп, жаң арна іздестіру қажеттігі туды. Ізденіс нәтижесі ретінде структурализм әдісі пайда олды. А.А: Реформатский менімше , тіл ғылымындағы структурализм - лингвистикалық ойдың даму барысынан келіп шыққан заңды құбылыс – деп жазады Мұндай пікірлерді өзге ғылымдарда айттады.
Әрине структурализм бірде пайда болған жоқ. Оның алғашқы соқпағы В. Гумбольдт , Ф де Сосслор И. А. Бодуэиде Куртэне еңбектерінде салынды.
Структуралистер өз зерттеулерінде осы ғалымдардың әсіресе де Соссюрдің еңбектеріне сүйенеміз.
Қазір структурализмнің көпшілікке танылған үш мектепбі бар. Прага (Чехослования) көптеген (Дания) мектептері және десуриптивтік мектеп (Америкада).
Структурализм мектептерін біріктіретін ортақ бағыт, проблемалар мыналар:
1. Структурализм, мектепбінің барлығы да жас граматиктердің атомизмні психологизмге қарсы тілдік элементтері бір – бірімен байланысты тұтас жүйе, құрылым деп санайды. Тіл білімінің міндетті – тілдік құрылмын зерттеу дейді. Бұл бағыттың стуруктуралық лингвистика деп аталуы да тек дифференциялық принципті қолдаса, тілдік элементтерді бір – біріне байланыссыз жеке - жеке зерттесе , структуралистер тілдік элементтерді бір - біріне байланыста тұтастықта қарайтын интеграциялық принципті қолданады. Тілдің құрылымдық элементтерін зерттеуде лингвитикалық сипаттау методикасын қолдануға шешуші мән береді.
2. Үш мектептің үшеуі де құрылымдық, элементтерге жіктелушілік және олардың бір- біріне ішкі байланысы тілдің ең негізгі қасиеті тіл білімінің негізгі міндеті - тілдік сол қасиетін зерттеу тілдің құрылымдық элементтері арасындағы байланысты талдау - тіл білімінің тек өзіне ғана тән оның бірден - бір объектісі деп біледі.
3. Структурализм мектептерінің барлығы да Ф.ле Соссюрдың ізімен тілді таңблар жүйесі деп санайды.
4. Структурализм мектептері синзрония , диохрония проблемасына да мән береді. Синхронлық зерттеу тіл жүйесінің ішкі механизмін ашуда шешуші роль атқарады деп, оны бірінші орынға, қояды (прогаллықтардан басқалары).
Бұл аталған төрт түрлі мәселеде көзқрастары бір арнаға тоғысқанымен , бір арнаға тоғысқанымен, әр мектептің ерекше шұғылданған , өзінше шешкен жеке проблемалары да болады. Ондай ерекшеліктерді байқау үшін олардың әрқайсысына қосымша шолу жасайық.
Прага мектепбі. Бұл мектеп өзіндік бағытыбар лингвестикалық үйірме ретінде 1926 ж. Қалыптасқан . Оны қалыпастырушы чех ғалымы проф. В. Матезиус (1882 – 1945 ) Үйірме құрамында Б. Габарнек, Б. Транка, В. Скалияка орыс эмигранттары С. Карцевский Р. Якобсон Н. Трубецкий т.б. болған.
Үйірме 1929 ж. Бастап «Прага лингвистикалық үйірмелерінің еңбектері» деген жинақ шығарып тұрады. «прага лингвистикалық үйірмесінң тезисі» деген атпен осы жинақтық бірінші томында жарияланады.
Бұл лингвистикалық негізі объектісі тілдің құрылым жүйесі мен тілдік элементтердің қызметін зерттеу дегенді баса айтады. Әрбір элемент өзінің тілдік жүйеде атқаратын қызметіне қарай бағалану керек, тіл дегеніміз – функционалды жүйе, белгілі бір мақсат үшін қолданылатын тілдік таңбалардың жүйесі , тіл білімінің міндеті осы жүйені тілдің барлық қабатынан - филологиядан орфологиядан синтаксистен лексикадан да жабу және олардың әрқайсысының өзіндік сипаттарына айқындау деп сипатайды. Тілдік элементтердің қызметтік бірінші орынға қоятындықтарына қарап қызметін бірінші орынға қоятындықтарына қарап бұл мектепті Прагалық функцияналды лингвистика деп те атайды.
Адамдардың ойлауға , сезімге , еркін білдіруге психикалық қабілеттілігі тілің үш түрі қызметін - коммурикативтік білдірушілік айту, қаратпалық қазметтерін туғызады. Бұл қызметтерге тілдегі хабарлы, лепті бұйрықты сөйлеудегі және сөйлеу актісіндегі тілдік таңбалардың құрылымы сай келеді дейді.
Функционалдық лингвистика өкілдерінің әрқайсысы әр түрлі проблемамен айналысты. Солардың ішінде олардың жақсы зерттеп , айтарлықтай табысқа жеткен саласы - фонология. Фонологияны олар функционалды лингвистикалық ең жетекші пәні деп санады. Бұл мәселеде прагалықтар Б.де Куртенэнің фонема туралы ілімін басшылыққа алып, оны ілгері демантты. Бұл салада әсіресе П..С. Трубецкойдың атқарған ролі ғылыми табысы елеулі болады.
Ол өзінің фонологиялық негізгі (бұл еңбек автор қайтыс болғанан кейін 1939 ж. Неміс тілінде басылыпшықты. 1960 ж. Орыс тіліне аударылды) деген еңбегінде әр түрлі тілдердің екі түрі негізгі фонологиялық жүйесін сипаттайды. Фонетика мен фонология тіл білімінің тек дәрежедегі екі саласы фонетика сөйлеу дыбыстарын зерттейді. Фонологиялық негізгі объектісі - фонема ол- тілдің ең кіші фонологиялық фонема ол тілдің ең кіші фонологиялық бөлшегі. Сөйлеу дыбыстары – фонемалық материалдық символдары фонема бір сөзді екінші сөзден бөліп танытады лексикалық , граатикалық мағыналарды ажыратып танытатын фонологиялық опозиялардың жиынтығы фонологиялық жүйе деп аталады. Опозиция фонологияда шешуші роль атқарады. Фонема сол опозицияның бір мүшесі таза лингвистикалық пән – фонология, фонетика олай емес дейді. Бірақ фонологияны лингвистиканың қарауынан бір жола шығарып тастамайды. Фонологиялық элементтердің функцияларын талдағанда , фонетикалық да пайдасы бар, фонетика –тіл дыбыстарының физикалық - филологиялық сипаттары туралы ілім ол фонология тіл дыбыстарының функциялық, мағына ажыратқыштық жағымен шұғылданады деп санайды.
Бұлардың пікірінше, фонемалардың сөз мағынасын түрлендіру, сөз өзгерту функциясы фонологияның ең негізгі мәселесі Прагалықтар структурализм әдісін қолданды. Бұл салада олар морфомеманы , морфологиялық опозицияны қарастырумен ғана тынды. Бұлар әдеби тіл теориясы мәселесіне де көп назар аударды. Әдеби тіл нормасы тілдік, поэтикалық стиль сөйлесу мәдениеті мәселелерін зерттейді.
Прага мектебі тілдік элементтердің арақатынасын зерттеуде алдымен сол, қарым – қатынасына көрсеткіштерінің (элементтердің ) өзіндік сипатына ерекше мән береді және қарым – қатынас пен сол қарым – қатынасқа түсетін материя мен формалар өзара байланысты болатындығын естен шығармау ейді.
Прага мектебі синхрондық зерттеудің мәнділігін айта отырып, синхрония мен диахрония арасында жақындатпайтын алшақтық бітіспейтін қайшылық жоқ, диахрондық зерттеудің жүйені бұзбайтыны, функцияны жоққа шығармайтыны былай тұраты, қайта бұл екеуін (тілдік элементердің жүйесі мен фукнциясын) ескеріп отырмайынша диахрония өз міндетін толық атқара алмайды, бұл синхрондық зерттеуге де қатысты. Егер синхрондық сипаттау тілдік эвалюцияны бір жүйелі екінші жүйе ауыстырып отырытын ескермесе өз міндетін жақсы аңғара алмайды да қарайды. Сөйтіп, бұл мәселеде функциялық мектептерде Соссюрге қосылмайды, мұнысы дұрыс та.
Прага структуралистері тіл дүние танымдық құралы, ол мәдениетпен көркеөнермен, әдебиетпен тығыз байланысты, тілді өзімен өзі тұйықталып жатқан автономиялы дүние деп сонау дұрыс емес, сондай – ақ жүйесін бір қалыптан аумайтын, өзгермейтін синкрондық қана жүйе деу де қате, жүйеде үнемі өзгеріп отырады дегенді айтады. Мұның өзі Прага мектебінің басқа структуралығын мектептеріне қарағанда көп мәселені дұрыс шешімін көрсетеді.
Өз бетінше жұмыс істеудің мәні (суть) - өз бетінше іздену және белсенді ойлау қызметі арқылы ой өрісін кеңейту ғылыми білім жинақтау және ұдайы білімін тереңдетіп толықтырып отыру болып табылады. Қазіргі кезде өз бетінше жұмыс істеу сапасын арттырудың басты резерві болып табылады: тек өз бетінше жұмыс қана материалды жоғары дәрежеде меңгеруді берік білімді қалыптастыруын және олардың іскерлік пен дағдыға айналуын қажет етеді.
Прагалықтар өздеріне дейінгі , әсіресе жас граматикалық бағытын табыстарына ұқыпты қарады, өздерін оның мұрағеріміз деп есептеді.
Бұлар көптеген мәселеде де Соссюр тұжырымдарына түзетуге енгізіп , оны дамыта түсті сөйтіп, бірақ мәселеде ХХ ғ. Лингвистикасына елеулі үлес қосты. Прага мектебі беделді лингвистикалық бағыт ретінде 50 жыл зорға дейін өмір сүрді. Оның ықпалы қәзіргі Чехослования және басқа да бірақ елдер лингвистикасында күн бүгінге дейін елеулі.
Структуралық лингвистика
XVI-XVIII ғасыр лингвистикасы
ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер
Xx ғасыр лингвистикасындағы бағыттар мен мектептер
Тіл - рухани көрсеткіш
Лингвистиканың объектісі
Тіл философиясы
Глоссемантика. Париж лингвистикалық үйірмесі
XIX ғасыр тіл біліміндегі лингвистикалық мектептер мен бағыттар
Лингвистикалық ілім тарихы Ежелгі дәуір тіл білімі
Есенберлиннің Көшпенділер романындағы жылқы атауларының этнолингвистикалық мәні
Когнитивті лингвистика бойынша бағдарламасы
Ойлау лингвистикасы
Ұжымдық қарым - қатынастың псхолингвистикалық аспектілері
ДНҚ молекуласының структуралық бірлігі
Когнитивті лингвистика
Қазақ этнолингвистикасы
Когнетивтік лингвистика және тіл білімінің салалары