В.И.Сталин
5 наурызда В.И.Сталиннің дүниеден өткеніне 50 жыл болды. Осы 50 жылда ол туралы жазылған шығармаларды есептеп шығудың өзі қиын шығар: том-том кітаптар ..., сан алуан сарғайған газет беттері ..., жұлым-жұлым журнал парақтары ..., естеліктер ..., эсселер ..., ғылыми зерттеулер ..., әдеби шығармалар ..., сыни мақалалар ..., тіпті уытты тілді сатиралық дүниелер мен күлдіргі анекдоттар. Бұлардың арасында нақты көрген-білгендеріне сүйене отырып, «отыз жыл ел билеген, сол елді соқамен қабылдап алып, атомдық держава етіп қалдырған адам» жөнінде мүмкіндігінше адал пікір айтқысы келгендер де, сондай-ақ қолға іліккен құжаттар мен әркімнің әңгімесі бойынша оны шамасы келгенше қаралап шығуға ұмтылғандар да бар. Бірақ кім не десе де Сталин «сыры», Сталин «жұмбағы», оның кейбір адам миы жетпес іс-әрекеттері әлі күнге толық ашылмай отырғаны ақиқат. Ал ол қашан ашылуы мүмкін? Біздіңше, жалғыз Сталин ғана емес, социалистік жүйе кезінде ел билеген тұлғалардың қай-қайсысына да әділ беру үшін, ең алдымен, тарихта бұрын-соңды болмаған жаңа қоғамдық формацияны саяси құрылымдық, экономикалық ерекшелік, меншіктік қатынас жағынан ғана емес, сол жаңа қоғам, жаңа формацияда өмір сүрген адамдардың, ұлттардың, халықтар мен ұлыстардың психологиясын да терең талдап, зерттеу керек. Алдымен осы жағы ашылса, жеке тұлғалар туралы ой қорыту біршама жеңілдеп қалуы әбден мүмкін. «Тауына қарай түлкісі, заманына қарай күлкісі» деген сөзде, біздіңше, үлкен мән бар.
Біз бүгін Дмитрий Волкогоновтың «Триумф и трагедия» атты үш кітаптан тұратын шығармасынан шағын үзіндіні аударып бере отырып, бұдан парасатты ой түюді ойлы оқырманның өзіне қалдыруды жөн көрдік.
“Әр нәрсенің өз уақыты бар”
Сталиннің 70 жасы жақындап қалған еді. Ол Саясибюро және басқа да биліктің төмендеу баспалдақтарында қызыл жінік дайындық жүріліп жатқанын білді. Біле тұра елікпеді. Өйткені, ол даңққа белшесінен батса да, таққа тоймаған сияқты еді.
Маленковты шақырып:
- Мені тағы да “Жұлдызбен” жарылқаймын деп ойламаңдар!,- деп ескертті.
- Ой, жолдас Сталин, мұндай мерейтой… Халық түсінбейді ғой…
- Сілтемеңдер халыққа! Тәжікелеспен!.. Ауа жайылушы болмаңдар! Сіз мені түсіндіңіз бе?
- Әрине, жолдас Сталин! Бірақ Саяси бюро бүй дейді…
Сталин Маленковты киіп әкетіп, сөз осымен бітті дегенді ишарамен білдіріп, Үлкен театрда өткізілетін ұлықтау рәсімінің сценариін әкелуді бұйырды.
Ал, “Жұлдыз” туралы ол әшейін айта салған жоқ еді.
1945 жылдың маусым айы болатын. Жеңіс шеруі мен фронт қолбасшыларының құрметіне арналған қабылдау өтті. Сонан кейін бір топ маршал Молотов пен Маленковқа келіп “көсемнің ұланғайыр үлесін” Отанның ең жоғарғы наградасы – Кеңес Одағының Батыры атағын берумен атап өту керек деген ұсыныстарын енгізген еді. Сондай-ақ, олар Сталинге 60 жылдығына орай Социалистік Еңбек Ері атағы берілгендігін, ал соғыс жылдарында үш орден - № 3 “Победа” (№ 1 және № 2 ордендерімен Г. К. Жуков пен Ф. И. Толбухин марапатталған-ды), 1-дәрежелі Суворов және Қызыл Ту ордендерімен марапатталғанын ескерген еді.
Алайда, Жарлықта бұл ордендермен ол “Қызыл Армиядағы қызметі үшін” марапатталды деп жазылған.
Әскери қолбасшылардың Саяси бюро мүшелерімен болған әңгімесінен кейін, олар бір жарым тәулік ішінде өз әріптестерімен мәселені “талқылады”. Сөйтіп, 26-маусым күні КСРО-ның Жоғары Кеңесінің Президиумының Кеңес Одағының Маршалы И. В. Сталинге Кеңес Одағының Батыры атағын беру және оны екінші рет "Победа“ орденімен марапаттау туралы екі бірдей Жарлығы дереу дүниеге келді.
Сол күні 1945 жылы маусымның 26-сында арнайы Жарлықпен “Совет Одағының генералиссимусы” атағы енгізіліп, ертеңінде маусымның 27-сі күні оны И. В. Сталин иеленді. Бұл осы уақытқа дейін “көсеммен” санаспаған бірден-бір жағдай болды-ау деймін.
Сталин әдетінше таңертеңгілік ас алдында “Правданы” айқара ашып қап, түтігіп кетті. Ақылдаспаған! Келіспеген! Маленковқа ескертпеп пе еді… Мәнжубас!.. Малғұндар!...
Ол Кремльге келген бойда Молотов, Маленков, Берия, Калинин, Ждановтарды өзіне шақырып, екі аяқтарын бір етікке тықты. Бәрінен бұрын Калинин (өйткені бұл бетімен кетушілік соның “ведомствосында” болды ғой) мен серіктестерінің адал берілгендік сезімдерін тойтара алмаған Маленковтың төбе шашы тік тұрды. Ал, Молотов, Берия, Ждановтар болса ашу-ызаның алдамшы ойын екенін түсінді.
Сталин атақ-даңқтың ұшар басына әлдеқашан шыққан. Ал, жай бір қатардағы, өлгендерге арналған мына наградаларға ол тіпті де құмарланбайтын. Бұл ол үшін шын мәнінде түкке тұрмайтын нәрсе еді. Награда-марапаттау қарапайым адамдар үшін марапат, үлкен мәнге ие. Ал, оған марапатталып жатқан көптің қатарына апарып қойғандай, “кері” әсер берер еді… Ақыр соңында сондай биік билікті адам өзін наградалармен көміп тастай алады және… сөйтіп абұйырын айрандай төгеді.
Бұны Брежнев ұқпады. Мұны ғана ма…
Сталин адамға “түймені” тағып тұрып, осы үшін оның жанын сұрауға болады дегенді қайдан оқығанын есіне түсіре алмады. Наполеонның “Ойларынан” (“Мыслях”) оқыды-ау (император өмірінің соңында орден туралы жиіркенішпен осылай дегені бар). Баспасөзде “серіктестері” аталып жүргендер оның ұлылығы қандай да бір ордендік белгілермен өлшеуге келмейтіндігін шынымен де түсінбей ме! Мүмкін төңірегіндегілер тап осыны түсінбеді. Бірақ, “көсемге” жаңа қарқын, оның атақ-даңққа әуес еместігін, бейөлермендігін, қарапайымдылығын аспандата насихаттауға сылтау керек екенін білді. Бұны Бериядан артық түсінген жан болмады. Сталиндік Монстр “Ұлы жарылқаушы коммунизм жеңісінің ұйымдастырушысы” атты мақаласында “Біздің көсеміміздің айбыны оның қарапайым жайсаңдылығымен, өзіне ғана тән көзтартарлығымен, коммунизмнің жауларына ымырасыздығымен және адамға деген әкелік қамқорлығы, бауырмалдығымен тоғысады. Оған тұңғиық ойдың тұнықтығы, мәрт мінездің асқан салмақтылығы, қандай бір дау-дамай мен сыртқы әсерлерге төзімсіздікпен қарап, жиіркену тән” деп жазды.
Берия көкесінің мінез-құлық, ой-нысанын өзгелерден ерек тектеп, танып-білген. Сталин өзгелердің сыпайылығының астарында тек жуастық жатады деп түсінетінін ол білді.
Сардарлар жайлы жазылған кітапты жақсы көретін Сталин Александр Македонскийдің (Ескендір Зұлқарнайнның) жарысқа қатысуын өтінгендерге “Қасымда хандар жүгіріп келе жатса, қатысар едім” дейтін сөзімен жауап қайтара алар еді. Ешкімнің ешқашан меселдесін қайтармаған, өзінің ритуалдық рөлін адал орындаушы “бүкілодақтық староста” басқалар да ала салатын наградаларды ол үшін, Сталин үшін награда деп те сезінбейді. Өзінің ескертпесін “көсем” былай деп аяқтады:
- Тығырықтан қалай жол тауып шығасыңдар, оны өздерің біліңдер. Мен орден алмаймын! Естіп тұрсыңдар ма, алмаймын!
Серіктері награданы алуына келісімін беруге көндіруге дүркін-дүркін жанын салып бақса да, ол көпке дейін иілмеді.
“Көсемнің” көңілін табуға Поскребышев пен Влассикті тартты. Бәрі зая кетті.
Содан бес жыл өткенде, саяжайында кешкі ас үстінде Сталиннің өзі баяғыдағы награда туралы айтып қалды. Алайда, портреттері мен фотосуреттерінде “халықтар көсемі” батырдың қос жұлдызы мен қос “Победа” орденін әлдеқашан қадап алған еді.
1950 жылы көкектің 28-і күні, май мерекесінің қарсаңында Шверник Сталинге 1945 жылғы наградаларды табыс етті-ау, әйтеуір. Оған қоса 70 жылдығына орай берілген Ленин орденін және тапсырды. Н. Шверник пен А. Горкин Жарлыққа 1949 жылдың 20-желтоқсанында қол қойған-ды. Онда “Жолдас И. В. Сталиннің туғанына 70 жыл толуына орай, оның Кеңестік Социалистік республикалар одағының нығаюы мен дамуы жолы мен елімізде коммунизм құрудағы ерекше еселі еңбегін ескере отырып… жолдас Иосиф Виссарионович Сталин Ленин орденімен марпатталсын” деп жазылған-ды. Шверниктің қолынан “Алтын жұлдыз” медалі мен үш бірдей орденді алған Сталин тұнжырап тұрып:
- Шалды жарылқап-ақ жатсыңдар ә! Бұл денсаулыққа дем бермейді… - деп күңк етті. Бұл сөздің астарында мерейтой қарсаңында жеткен жаңа бір қорқыныштар тұрған еді. Кешкісін саяжайына жиналып жатып Поскребышевқа қандай бір бұйрықтар берген Сталин орнынан тұрып, киінуге беттегенде кенет теңселіп кетті. Көз алдында қызыл, сары шеңберлер көлбеңдеді. Сталин дереу бойын жинап ала қойды. Оның шынтағынан қос қолдап мықтап ұстаған Поскребышевта зәре қалмаған еді:
- Жолдас Сталин, рұқсат етіңізші, мен дәрігер шақырайын… Сізге қазір жүруге болмайды… Дәрігер қажет…
- Сандырақтама…
Басы айналғаны тез басылды. Сталин бірнеше минут кідірді. Шай ішті. Қарақұсы қақсап тұрды. Сонда да дәрігерлерді шақыртпады. Ол оларға ғана емес, Денсаулық министрлігінің төртінші Бас басқармасының қожайыны Берияға да сенбейтін еді. Оның ішінде не жатқанын итім біле ме… Ауруы жайлы сыпсың сөз жайылып кетпесін деді. Қазір саяжайына барады да, аздап арақ қосып шай ішеді. Бұны Поскребышев баяғыда айтқан болатын. Әрі жанына майдай жағатын. Енді де ем болады.
Саяси бюро Сталиннің мерейтойын кең көлемде атап өтеміз деп шешті. Мерекелік дайындықты ұйымдастыру және оны өткізу Комитетінің төрағасына Н. Ш. Шверникті тағайындады.
Кешікпей оның үстелінің үстінде мерейтой “құнын” 6,5 миллионға жуық рубльге бағалап, П. Паномаренко, В. Абакумов, Н. Парфенов, А. Громыколар қол қойған бір жапырақ қағаз жатты. Шверник сүзіп шыққаннан кейін төмендегідей құжаттың ақырына өз қолын қойды:
“И. В. Сталиннің 70 жылдығына орай келетін делегацияларды қабылдап алып, даяшылық етуге және жолдас И. В. Сталиннің тарту-таралғылары көрмесін ұйымдастыруға шығатын шығынның жалпы сомасы 5 623 255 рубль, қосымшаға сәйкес бекітілсін…”
Комитет құрамына көптеген белгілі адамдар енді. Тым болмағанда солардың бірнешеуін атап өтейін: Г. Ф. Александров, М.-Д.А. Багиров, С. М. Буденный, С. И. Вавилов, Я. Э. Калнберзин, О. В. Куусинен, А. Н. Поскребышев, А. А. Фадеев, М. Ф. Шкирятов, Д. Д. Шостакович, әрине, Саясибюро мүшелері бар. “Жолдас Сталинге” әкелген тарту-таралғыларды Н. М. Шверник, Т. Д. Лысенко, П. Н. Ангелина, А. И. Покрышкин, тағы басқалардың қайсысы, қашан қабылдайтынына дейін анықталған “көсемнің” 70 жылдығына арналған салтанатты жиынға әйелімен шақырылғандардың ұқыпты да, әдемі жасалынған тізімі ең жоғары дәрежеде бекітілген.
Тіпті, түске кіріп-шықпайтын – сюрприз әзірленді. Сталиннің төңірегіндегілер “Сталин” орденін жасасақ десті. КСРО-ның Жоғары Кеңесі Президиумнының Жарлығының жобасы дайындалды.
“Сталин орденін жасау туралы КСРОдағының Жоғары Кеңесінің Президиумы Қаулы етеді:
Иосиф Виссарионович Сталиннің туғанына 70 жыл толуына орай оның Кеңес мемлекетін құрып, дамытудағы, КСРО-да коммунистік қоғам орнатудағы, Ұлы Отан соғысында КСРО-ның тарихи жеңісін қамтамасыз етудегі совет халқы алдындағы ерекше еңбектерін ескере отырып, Сталин ордені жасалынсын…
КСРО-ның Жоғары Кеңесінің Президиумының Председателі
…… Н. Ш. Шверник.
КСРО-ның Жоғары Кеңесінің Президиумының хатшысы
….. А. Горкин.
“ ” желтоқсан 1949 жылы”
Сонымен қоса, орден пішінінің жобасы, оның түсініктемесі және “И. В. Сталиннің туғанына 70 жыл” мерейтойлық медальді жасау туралы
Жарлықтың жобасы бар.
Жарлықты пысықтап қайта өңдеушілер бір медальдің бағасы 7 рубль 64 тиын, 1 миллион медальға 24 тонна мыс, 6 тонна никель кететінін есептеген. Және “Халықтар арасында бейбітшілікті нығайтқандығы үшін” Сталиндік сыйлық тағайындау туралы Жарлықтың жобасы әзірленген.
“Көсемнің” қарауына суретшілер Н. И. Москалев, А. И. Кузнецов, И. И. Дубасовтар дайындаған орденнің он үш түрлі үлгісі ұсынылған. Ленин орденімен ұқсас бір үлгіде Владимир Ильичтің әдеттегі қырынан қараған бейнесінің орнында мұртты кісінің өзі тұр. Мына біреуісі алтын жалау іспетті орден, мынау портретті ескі орден пішінді, әнебіреуінде “көсем” бейнесі қызыл жалаумен көмкерілген, ал мынасында алтын платода маршал формасымен тұр. Бірақ, қай-қайсысының да фантазиясы қораш: алтын жалау, мундирлі адам.
Сөйтіп, сол кезеңдегі елдегі ең беделді орденнің пайда болуына бүкіл әзірлік дайын болды. Алдын-ала келісімін беруін берсе де, тап толғағы жеткенде, “көсем” шалқасынан түсті. Сталин макеттер мен үлгілерді көріп, Жарлық жобасын оқыған соң (бұл кезде оның серіктестері көкесінен көз жазбай қалған еді. Орденді қайсымыз бұрын алар екенбіз деген есек дәменің болуы да мүмкін), ойда түсте жоқ жерден:
- Тек халықаралық сыйлық туралы Жарлықты бекітемін, - деді. Сәл үнсіз тұрып, қосып айтқаны: - Ал, мұндай ордендер өлгеннен кейін ғана жасалынады…
Барлығы келіспей, гуілдесіп кетті. Сталин қоршап тұрғандарды, тыныштандыра қолын көтерді…
- Әр нәрсенің өз уақыты бар!..
Сталиннын саяси портреты
Қазақстандағы сталинизм бастамасы
И.В.Сталин-саяси тарихи тұлға
Иосиф Сталин
Гоминьдан партиясы, саяси бағыттары
Антигитлерлік коалицияның алғышарттары
Совет - ағылшын келісімі
Екiншi дүниежүзiлiк соғыс қарсаңындағы КСРО-ның және Германияның геосаяси мақсаттары мен мүдделерi
Потсдам конференциясының ашылуы
Нацистік Германия мен сталиндік Кеңес одағындағы тоталитарлық жүйелердің қалыптасу және даму тарихы
Бу қазандықтары мен шаң дайындау жүйелері есебі
Тасымалдау шаруашылығын ұйымдастыру
Аурудың тұрақтылығы және даму себебі
ТҮМЕН ҰЛЫ МҮДЕ ҚАҒАН
Қазіргі дүниежүзінің саяси картасы
МЫҢЗЫҚҰЛЫ ЕДІЛ ҚАҒАН
Дербес компьютерлердің шығу тарихы
БУМЫН ҚАҒАН