Қоғамдық сананың басқа формалары

Қоғамдық сананың басқа формалары сияқты, ғылым да шындықтың адам санасында бейнеленуі. Ғылымның мәнін түсіну үшін оның шығу себептерін, шындықты бейнелеу ерекшеліктерін және қоғам дамуындағы ролігі білу қажет.
Ғылым дегеніміз табиғат және қоғам құбылыстары мен процестері жайындағы теория түрінде бір жүйеге келтірілген білімдер. Бірақ ғылым дегеніміз тәжірибеде тексерілген теориялық білім ғана емес. Ол сонымен қатар, жаңа білімдер алуға бағытталған қызметті де, эксперимент жүргізу базасын, түрліше прибор, аспаптар сияқты таным құралдарын да қамтиды.
Сондықтан, оқушылар мына жағдайды ескерулері қажет ғылыми қоғамдық сананың бір формасы ретінде қарастырғанда біз оны шындықты бейнелендірудің формасы, дүниетанудың формасы ретінде ғана аламыз.
Дүние - ғылыми бейнелендірудің ерекшелігі неде, Оның қоғамдық сананың басқа формаларынан, мәселен өнерден, діннен айырмашылығы неде? Бұл жөнінде жоғарыда жеткілікті айтқанбыз, бірақ тағы да айта кетсек артық болмас. Дін сыртқы дүниенің бұрмаланғану жалған бейнесі ал ғылым – дәл, ақиқат бейнесі. Өнер шындықты көркем образ, типтік образ түрінде бейнелендіреді, яғни жалпыны жеке, нақты образ арқылы көрсетеді.
Ғылым шындықтың абстракциялық формада, ұғым, категория, заң түрінде — бейнеденуі. Ғылым дүниені білудің негізгі формасы болып табылады.
Ғылымның ерекшелігі ең алдымен оның пәнімен анықталады. Адамды қоршаған сыртқы дүние — табиғат пен қоғамның, сондай-ақ ойлаудың да объективтік заңдары бар. Ғылымның міндеті — міне осы заңдарды танып білу. Адамның мақсатты қызметі үшін, материалдық өндірісті жүзеге асыру үшін ғылым заңдарында бейнеленетін сыртқы дүниенің объективтік заңдарын білу қажет.
Дүние-біртұтас дүние оның бірлігі материалылығында. Олай болса, ғылым да біртұтас материалдық дүние туралы өзара байланысты, біртұтас, үнемі дамып отыратын білімдер жүйесі. Бірақ ғылым сонымен қатар, көптеген білім салаларына, яғни нақты I ғылымдарға бөлінеді. Нақты ғылымдардың бір-бірінен айырмашылғы олардың объективтік шындықтың қай жатан, материя қозғалысының қай формасын зерітейтініне қарай айқындалады. Демек, нақты ғылымдардың көп түрлілігінің негізін, идеалистер сияқты, адам санасының қасиеттерінен іздемей, обиъективтік дүниенің қасиеттерінен, материя қозғалысы, формаларының көп түрлілігінен іздеу керек.
Ғылым қоғамдық-өндірістік практиканың қажеттерінен туындайды. Ф. Энгельс 1894 ж. 25 қаңтарда В. Боргауске жазған хатында ғылымның өндіріске тәуелділігін ашып көрсете келе: «Егер, Сіз айтқандай-, - техника айтарлықтай дәрежеде ғылымның жағдайын тәуелді болса, онда ғылым техниканың күйі мен қасиетінен әлде қайда көбірек тәуелді. Егер қоғамда бір техникалық қажет туса, онда ол ғылымды ондаған университеттерден гөрі қөбірек алға бастырады», - деп жазды. Энгельстің бұл айтқаңдарын ғылымдардың даму тарихы толық дәлелдеді.
Ғылымның практикаға өндіріске тәуелділігін атап көрсете отырып, тарихи материализм сонымен қатар біріншіден, ғылымның дамуындағы салыстырмалы дербестікті және, екіншіден, ғылымның практикаға, өндірістің дамуына тигізетін кері әсерін де мойындайды.
Ғылымның дамуы сайыл келгенде "ғана қоғамдық-тарихи практиканың, өндірістің қажеттерімен анықталады. Бірақ оның дамуының өз ішкі логикасы бар: ғылым өзінің ішкі қайшылықтарының негізінде дамиды, өйткені эксперименттің, тәжірибенің жаңа мәліметтері мен ескі теориялардың арасындағы қайшылықтардың нәтижесінде ғылымда жаңа проблемалар, гипотезалар (ғылыми жорамалдар) туып отырады. Ал бұл соңғылар дүниені бұрынғыдан тереңірек танып білу қажетін тудырады. Мәселен, ғылымның көптеген ұлы жаңалықтары, (айталық, атомдық физиканың ашқан жаңалықтары) өңдірістің қажетінен тікелей туған жоқ, ең алдымен ғылымның ішкі даму заңдылықтарының нәтижесіңде туып, адамдар оларды практикада пайдаланудың жолдарын кейін ғана тапты. Оқушылар ғылым дамуының бұл диалекгикасын ұғына білуі тиіс, өйткені дүниетанудың дамуындағы әрбір жаңа қадам жаңа проблемалар тудырады. Ғылымның дамуындағы салыстырмалы дербестік дүниетанудағы сабақтастық байланыстан айқын көрінеді. Ғылым қоғамның бүгінге дейін қол жеткен біліміне сүйене отырып қана дами алады. Мұңсыз қоғамдық прогресс жүзеге аспас еді.
Ғылымның дамуындағы салыстырмалы дербестік оның өндіріске тигізетін кері әсерінен ерекдій айқын көрінеді. Ғылым қоғамдық өндірістің дамуында қуаныш күш болып табылады, өйткені ғылымның күші, адамның ақиқатын танып білуден күш-қуат практикада "ғана айтқан көрінеді. Ол өндіріс құрал, техникасының дамуында, қоғамның бүкіл өңдіргіш күштерін жетілдіруде аса зор роль атқарады. Маркс ғылымды өндірістің және, тұтас алғанда, бүкіл қоғамның дамуының рухани күш-қуаты деп атады. Ол өзінің бір қолжазбасында былай деп жазды:». Табиғат машиналар, паровоздар, темір жолдар, электр телеграфтарын, сельфакторлар т.б. жасамайды. Мүның бәрі адам миының адам қолымен жасаған органы, білімнің затқа айналдырылған күші.
Бірақ ескеретін бір жағдай, бұл айшылғандардан ғылымның маңызы мен ролін асыра бағалаушылық сияқты теріс қорытыңды жасауға балмайды. Ондай асыра бағалау буржуазия социологиясына тән. Қөіптеген буржуазия, социолистары қазіргі атом қуаты мен кибернетика дәуірінде ғылым мен техника қоғамнан жоғары тұрған, қоғам тағдырын билейтін бірден-бір қуатты күшке айналды деп дәлелдейді. Олардың пікірінше, ғылым қоғам өмірінің жетекші және шешуші күші, өңдірісті де, экономика мен саясатты да айқындап беретін сол, ғылым мен техниканың құдіретті күші адамдарды "дәрменсіз, әлсіз тобылған" айналды. Олай болса, тарихтың тағдыры, олардың пікірінше, ғалымдардың және ғылым мен техника жасаған барлық құралдардың иесі — дәулетшілердің қолында.
Мұндай идеалистік көзқарас, түсініктердің әлеуметтік түптамыры бар: монополистік буржуазияның идеологтары ғылым мен техниканы асыра дәріптеу арқылы капиталистердің саясатын ақтауға, капиталйстік қасиеттер тудырып отырған жұмыссыздықты, экологиялық
дағдарысты т.б. қасіретті жағдайларды осы күнгі ғылым мен техника дамуының қажетті нәтижесі деп түсіндіруге тырысады. Олар, сөйтіп, ғылыммен техниканы адамға, бүкіл адамзат дамуына қарсы қояды:
Қазіргі кезде ғылымның дамуының өндіріс пен техника үшін шешуші маңызы бар, өйткені ғылымның даңқы өндірістің дамуынан алда келеді, сөйтіп осының негізінде өңдірісті түбірінен қайта құруға, сапа жағынан жаңа техника жасауға мүмкіндіктер туады. Қазіргі ғылым мен техника адамзат мүддесіне қызмет жасауда, еңбекті жеңілдетіп, тұрмысты жақсаруда. Рас, буржуазияидеологтары айтып отырғандай, ғылым мен техниканың теріс нәтижелері де жоқ емес, бірақ ол нәтижелсрді тудырып отырғам ғылым мен техниканың дамуы емес, оларды пайдаланудың капиталистік әдістері. Шынында да, ғылым мен техниканың жаңалықтары капитализм жағдайларында барынша мол пайда табу мүддесіне қызмет етіп, еңбекшілердің мүддесіне қарсы келеді, өйткені оларды өндіріске енгізу жұмыссыздықты молайтады. Жалпы алғанда, антагонистік қоғамда
ғылымның дамуы қайшылықты сипатта жүзеге асады. Мұңы түсіну үшін қазіргі кезде жүзеге асып отырған ғылыми-техникалық революцияның мәнін, оның түрлі қоғамдардан ерекшеліктері мен әлеуметтік нәтижелерін білу керек.
Қоғам дамуының белгілі бір тарихи дәуірінде ғылым өндіріс дамуының қажетті бір шартына айналды. Ол - капиталистік ірі машина өндірісінің дәуірі. Ірі индустрияның дамуына байланысты, деп атап көрсетті Маркс, онда машинамен қатар, барған сайын бу және электр сияқты нәрселердің маңызы артады, ал олардың бұл өнімділігі ғылымның жалпы даму және өндірісте пайданылу дәрежесіне байланысты. Капиталистік өнді-рістің даму барысына талдау жасай отырып, Маркс еңбек құралдарының даму дәрежесі бұдан былай жалпы қоғамдық білімнің - ғылымның - тікелей өндіргіш күшке қаншалықты айналғандығының көрсеткіші болады деп
Маркстің бұл өздері бұдан бір ғасырдан астам бұрын жазылған еді. Содан бері ғылым мен техника саласында орасан зор өзгерістер болды шын мәнінде ғылми-техникалық революция жүзеге асып келе жатыр. Біздің заманымызда ғылымның жетнтіктері техникада барған сайын кеңінен қолданылып, өңдірісті комплексті түрде автоматтандыру, атом кучтын пайдалану, ғылыми эксперименттің өндіріспең бірігуі, сөйтіп ғылымның ішкі мәніне тікелей өңдіргіш күшке айналуы кеңінен өріс алып келеді.
Ғылымның тікелей өндіргіш күшке айналуы дегеніміз не? Ғылыми теориялар мен идеялар материаддық игіліктер өндіреді деп түсінуге бола ма? Әрине, болмайды. Бұлай деу тартаза идеалистік көзқарас болар еді. Тарихи материализ ғылымның тікелей өндіргіш күшке айналуын шынадай тұрғын түсіну керек деп үйретеді: а) ғылымын ашқан теориялар мен заңдар өндіріске енгізіле отырып, өндіріс құралдары мен техникасына, технологиялық процестерге айналады, ал мұның бәрі өндірісті комплексті түрде механикаландыру және автоматтаңдыру, электрониканы, жаңа химиялық материалдарды, энергияның барлық жаңа түрлерін кеңінен пайдалануды тудырады, сөйтіп техникалық. прогресті тездетеді. Бұл істің барысында өндірісте жүргізілетін ғалыми эксперимент өндіріспен, материалдық игіліктер өндіру процесімен тұтас бірігіп кетеді; е) ғылым мен техникада болған түбірлі өзгерістер, ашылған жаиалықтар өндіргіш күштердің екінші жағы — адамды да өзгертеді, ғылым мен техниканың жаңалықтары адамның біліміне, тәжірибесіне, дағды-іскерлігше айналуы тиіс, яғни адамның рухани күшіне де айналуы тиіс, өйткені мұңсыз ол хана техниканы басқара алмады, ал бұл техникалық прогреске кедергі болар еді. Кең көлемді ғылыми-техникалык, білім алған еңбекші адам жаңа техниканы жай басқарып қана коймайды, ғылыми-техникалық творчествоға белсене қатыса отырып, еңбек өнімділігін арттырады. Демек, еңбекші адамның ғылыми-техникалық дәрежесін ұдайы арттырып, отыру - ғылыми-техникалық революциядан туып отырған объективтік заңдылық.